Obserwowany na badanym obszarze proces transformacji tradycyjnego rze-mieślnictwa i rękodzielnictwa trwający od XIX wieku podzielić można na cztery etapy: (1) tkactwo jako powszechna umiejętność głównie na potrze-by domowe; (2) jako element pracy zarobkowej, wykonywanej w kooperacji z Cepelią; (3) zanik tkactwa po upadku Cepelii i trudności w zbyciu trady-cyjnych tkanin; (4) odrodzenie się lokalnych tradycji tkackich w kontekście zainteresowania etnodizajnem, np. współpraca z lokalnym przedsiębiorstwem i pojawienia się nowych form ich popularyzacji, poprzez turystykę kulturową.
Dla powstawania nowych płaszczyzn funkcjonowania tradycyjnego rzemiosła i rękodzieła ważna jest też aktywność społeczna i zainteresowanie członków społeczności lokalnych – to istotne szczególnie w kontekście budowanego w Polsce systemu ochrony zjawisk z zakresu niematerialnego dziedzictwa kulturowego, do którego zalicza się również tradycyjne umiejętności rze-mieślnicze i rękodzielnicze oraz wiedza z nimi związana, przekazywana z po-kolenia na pokolenie.
Działania podejmowane przede wszystkim na obszarze gminy Biała Podlaska wokół promocji elementów tradycyjnego dziedzictwa kulturowe-go próbują systemowo wspierać społeczność lokalną przez zbudowanie sieci pracowni, z których każda ma inną specjalizację i daje możliwość nauczenia się (lub przypomnienia sobie) wybranych rzemiosł i technik rękodzielniczych i kulinarnych. Podstawą jest tutaj aktywność społeczna, rozumiana jako do-browolnie przyjęty rodzaj zobowiązania, zakładający aktywne włączanie się w życie społeczności i uczestniczenie w nim, a także kształtowanie jej wize-runku na zewnątrz (Gajda, 2005, s. 46–47).
Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród mieszkańców sze-ściu miejscowości sondażowych pozwalają na sformułowanie wniosków, do-tyczących elementów dziedzictwa kulturowego, z którym identyfikują się ich mieszkańcy. Badaniami objęto grupę 323 osób (Tabela 1), w której 60% bada-nych stanowiły kobiety, a 40% – mężczyźni.
Jedno ze skierowanych do respondentów pytań dotyczyło tego, z jakimi elementami kulturowymi z obszaru Lubelszczyzny się identyfikują i które uważają za stanowiące wyróżnik kulturowy. Aż 79% respondentów wska-zało twórców ludowych jako charakterystycznych i kojarzących się z dzie-dzictwem kulturowym. Samo tkactwo wskazało 27%, w tym najwięcej wśród ankietowanych we wsi Hrud, gdzie działa Pracownia Tkacka im. Stanisławy Baj. Także wysoki procent prawidłowych odpowiedzi – 35% – dotyczył py-tania „Czym są perebory?” – najwięcej uzyskano ponownie w Hrudzie, ale też w Hannie, skąd pochodziła jedna z najwybitniejszych tkaczek, Stanisła- wa Baj.
Wyniki badań ankietowych, mające charakter sondażu, wskazały, jaki potencjał tkwi w członkach społeczności lokalnych, w dużym stopniu iden-tyfikujących się z regionalnymi tradycjami rzemieślniczymi. Niebagatelny wpływ na to mają prężnie działające ośrodki kultury, których oferta w za-kresie kultywowania tradycji tkackich jest dość dobrze znana. Istotną dzia-łalnością, przyczyniającą się do popularyzacji tradycji rękodzielniczych na obszarze gminy Biała Podlaska, są działania pracowników Gminnego Ośrodka Kultury. W jego strukturze znajduje się m.in. wspominana już Pra-cownia Tkacka w Hrudzie. Te miejsca aktywności lokalnej mieszkańców po-zwalają wszystkim osobom zainteresowanym, a pochodzącym spoza gminy, na obcowanie z żywą tradycją. Jest to interaktywny kierunek rozwoju tury-styki kulturowej. Podejmowane z inicjatywy pracowników instytucji kultu-ry doprowadziły do wypromowania tej dziedziny rękodzieła jako elementu współczesności nawiązującego do tradycji lokalnych. Kolejnym krokiem jest zaprojektowanie szlaku rzemiosł w taki sposób, by turyści mogli samo-dzielnie odwiedzać miejscowości zamieszkane przez twórców i rękodzielni-ków. Pozwoli to nie tylko na zakup oryginalnych przedmiotów (co ma być rodzajem wsparcia mikro przedsiębiorczości), ale i na bezpośredni kontakt z twórcami.
Podsumowanie
Ważnym spoiwem funkcjonowania regionu, rozumianego jako obszar kulturo-wy kształtowany społecznie, jest świadomość jego mieszkańców o potrzebie kultywowania własnej tożsamości, budowanej wokół wyróżników kulturo-wych dających się jasno zidentyfikować i określić. Ważna rola przypada ini-cjatywom oddolnym, ale i instytucjom kultury, które swoją ofertę, budowaną
Tabela 1. Miejsce przeprowadzenia badań ankietowych
Powiat Miejscowość Liczba ankiet Razem
Biała Podlaska Biała Podlaska 63
Hrud 87 150
Włodawa
Włodawa 78
Holeszów 30 173
Hanna 35
Dołhobrody 30
Źródło: opracowanie własne.
w oparciu o elementy lokalnego dziedzictwa kulturowego, kierują zarówno do członków społeczności, jak i osób z zewnątrz np. turystów. Jak pokaza-ły przeprowadzone badania, tradycyjne rzemiosło tkackie odgrywa istotną rolę we współczesnym krajobrazie kulturowym i społecznym badanej części Lubelszczyzny. Podejmowane działania na rzecz upowszechniania i ochrony wydają się spójnymi przede wszystkim na obszarze powiatu Biała Podlaska.
O powodzeniu podejmowanych działań decydują takie czynniki, jak: sieć in-stytucji kultury (tzw. pracowni), stała współpraca ze społecznością lokalną, konsekwentne budowanie wizerunku powiatu jako wspierającego tradycyjne rzemiosło i rękodzieło oraz zaplecze ekonomiczne w postaci firmy Bialcon.
Z kolei o atrakcyjności powiatu włodawskiego decyduje przede wszystkim to, że nadal pracuje tam wiele tkaczek, świadomych swoich umiejętności oraz chętnie je przekazujących.
Możliwe są dwa kierunki działań, mających na celu zachowanie i upo-wszechnianie wiedzy o lokalnych tradycjach tkackich. Pierwszy to bezpośred-nie nawiązywabezpośred-nie do tradycji, poprzez jej kontynuację i odtwarzabezpośred-nie wzo-rów. Celem takich działań jest zachowanie pamięci o tkaczkach – Stanisławie Baj i Antoninie Waszczeniuk – oraz docenienie tych aktualnie tworzących, jak Stanisława Kowalewska. To także tworzenie pracowni tkackich na wzór funkcjonującej w Hrudzie, by mogły one stanowić miejsce spotkań dla lokal-nej społeczności oraz aby osoby z zewnątrz miały możliwość zapoznania się z historią rękodzieła. Drugi kierunek dotyczy współpracy międzysektorowej, w tym z lokalnym przemysłem, poszukiwania nowych rozwiązań technolo-gicznych, by zachowane stare wzornictwo mogło zaistnieć w nowej formie i trafić do różnych grup odbiorców.
Bibliografia
Brzezińska A. W. (2009) Specjaliści od kultury ludowej?, „Nauka”, 3, s. 155–172.
Brzezińska A. W., Paprot A. (2013) W poszukiwaniu pereborów, „Gościniec Bialski”, 7–8 (111–112) lipiec–sierpień, s. 33–34.
Gajda J. (2005) Antropologia kulturowa, cz. I. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Jasiewicz Z. (1987) Tradycja, w: Z. Staszczak, Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań–Warszawa, s. 353–358.
Karwicka T. (1967) Zdobnictwo tkackie ubiorów i ręczników lnianych północno--wschodniej Lubelszczyzny, „Studia i Materiały Lubelskie. Etnografia”, 2, s. 7–
Świeży J. (1958) Strój podlaski (nadbużański), seria Atlas Polskich Strojów Ludo-–62.
wych, cz. IV. Mazowsze, z. 5, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław.
Więckowski T. (1987) Ginące piękno. Artystyczne rękodzieło ludowe w Polsce, Wy-dawnictwo Spółdzielcze, Warszawa.
PEREBORY AND ETHNO-DESIGN. DIRECTIONS OF CULTURAL HERITAGE POPULARISATION IN THE CONTEXT OF PROTECTING
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE Abstract
One of important elements of cultural heritage in the Lublin Region are handicraft traditions, including weaving and the region's traditional cloth, called the perebor. In modern times, a small group of people uses this technique but thanks to the activities undertaken by cultural institutions and business entities, efforts are made to revive the skill. In July 2013 in Biała Podlaska and Włodawa Counties, ethnographic research was conducted as part of a research project carried out by Polish Ethnological Society.
Its objective was to document modern manifestations of handicraft traditions, with special regard to weaving. Qualitative research was conducted with the participation of present and former weavers, their families and closest circles, as well as with cul-tural institutions’ employees in Biała Podlaska, Hrud, Włodawa, Hanna, Holeszów and Dołhobrody. The analysis of collected material has shown the ways that the activities promoting traditional handicraft are designed. It has also indicated the directions of popularising the tradition of perebor weaving among the local inhabitants and outside the region.
Keywords: field research, ethno-design, weaving, cultural heritage protection, culture popularisation
Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej