Perspektywy dla spółdzielczości mieszkaniowej w Polsce

Spółdzielnie mieszkaniowe w ostatnich 30 latach uległy przeobrażeniom co do za-kresu swojej działalności. Częściowo wynikało to ze zmian przepisów regulujących funkcjonowanie spółdzielni mieszkaniowych, a częściowo ze zmiany oczekiwań społecznych co do miejsca zamieszkania (dążenie do posiadania mieszkań własno-ściowych). Spółdzielnie mieszkaniowe skupiły się głównie na zarządzaniu swoimi zasobami, co wynikało w dużej mierze z faktu, że członkowie spółdzielni byli zara-zem mieszkańcami administrowanych osiedli oraz decydentami w zakresie wyboru organów statutowych. Zatem w ich interesie było przede wszystkim dbanie o rozwój aktualnie istniejącej infrastruktury, a niekoniecznie budowa nowych budynków wie-lorodzinnych. Efektem takiego podejścia była swoista konwergencja praw do lokali w spółdzielniach mieszkaniowych oraz wspólnotach mieszkaniowych. Warunkiem tego była możliwość uzyskiwania dochodów z innych źródeł, gdyż zarządzanie nie-ruchomościami spółdzielczymi musi odbywać się na zasadach niekomercyjnych – czyli spółdzielnie musiały mieć możliwość czerpania dochodów z innej działalność gospodarczej, np. najmu powierzchni komercyjnych czy komercyjnego zarządzania nieruchomościami (spoza mienia spółdzielni). Część spółdzielni mieszkaniowych podejmowała się działalności deweloperskiej, sprzedając mieszkania z wyodrębnio-ną własnością, co również było sposobem generowania dodatkowych przychodów. Porzucono jednak niemal całkowicie budowę mieszkań spółdzielczych27.

W tej perspektywie bardzo istotne jest podnoszenie jakości organizacyjnej sa-mych spółdzielni poprzez wdrażanie mechanizmów ładu korporacyjnego. Dla dalszego podnoszenia efektywności tych organizacji istotne jawi się wdrażanie mechanizmów ewaluacji i kontroli pracy kadry zarządzającej. Bardzo istotnym elementem satysfakcji spółdzielców (klientów) był również dostęp do informacji czy jakość obsług oferowanych przez pracowników spółdzielni mieszkaniowej28. Te zadania są szczególnie istotne w kontekście szybkiego zmniejszania się zasobu spółdzielczego i powstrzymania tych procesów.

27 T. Skotarczak, Nowe funkcje spółdzielni mieszkaniowych, [w:] T. Skotarczak (red.), Spółdzielnie mieszkaniowe. Dylematy…, s. 38–53.

28 A. Brzeska, A. Mazurczak-Mąka A., Corporate governance mechanisms in theory and practice of housing cooperatives, „Management Sciences” 2019, vol. 24, no. 4, s. 16 (zakres: 10–17).

Pewnych szans na wzrost aktywności inwestycyjnej spółdzielni mieszkanio-wych w Polsce można doszukiwać się we wdrażanym Narodowym Programie Mieszkaniowym (NPM). Program opracowano na podstawie szczegółowej dia-gnozy sytuacji mieszkaniowej w Polsce, dzięki której przygotowano plan działań. W NPM założono trzy główne cele, którym odpowiada szczegółowy zestaw dzia-łań, co zaprezentowano w tabeli 3.7.

Tabela 3.7. Cele główne i działania Narodowego Programu Mieszkaniowego

Cele Działania

cel 1: zwiększenie

dostępu do mieszkań dla osób o dochodach uniemożliwiających obecnie nabycie lub wynajęcie miesz-kania na zasadach komercyjnych

• zwiększenie podaży mieszkań o niskim czynszu oraz aktywizacja podmiotów dostarczających tego typu mieszkania;

• obniżenie kosztów budowy mieszkań, w szczególności przez two-rzenie warunków regulacyjnych, wykorzystanie podaży dostępnych gruntów publicznych pod budownictwo mieszkaniowe oraz upo-wszechnianie optymalnych technologii i projektów architektonicz-nych w zakresie szeroko rozumianego społecznego budownictwa; • aktywizacja systematycznego oszczędzania na cele mieszkaniowe; • ułatwienie podmiotom instytucjonalnym inwestowania na rynku

mieszkań na wynajem;

• zwiększenie możliwości finansowych rodzin (w tym program Rodzi-na 500+)

cel 2: zwiększenie

możliwości zaspoko-jenia podstawowych potrzeb mieszkanio-wych osób zagrożo-nych wykluczeniem społecznym ze względu na ni-skie dochody lub szczególnie trudną sytuację życiową

• zwiększenie możliwości gmin w zakresie dostarczania lokali socjal-nych/mieszkań komunalnych;

• rozwój mieszkalnictwa wspomaganego (np. chronionego);

• redukcja skutków bezdomności przez zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc w noclegowniach i schroniskach dla bezdomnych; • wypracowanie i wdrożenie strategicznego podejścia polityki

miesz-kaniowej do potrzeb mieszkaniowych grup o specjalnych potrzebach mieszkaniowych, w szczególności osób starszych i niepełnospraw-nych;

• pomoc osobom znajdującym się w przejściowo trudnej sytuacji fi-nansowej, wpływająca m.in. na zdolność pokrycia opłat za mieszka-nie lub spłat kredytu hipotecznego

cel 3: poprawa

wa-runków mieszkanio-wych społeczeństwa, stanu technicznego zasobów mieszka-niowych oraz zwięk-szenie efektywności energetycznej

• racjonalizacja zasad zarządzania budynkami i lokalami mieszkalny-mi w zasobie publicznym;

• wspieranie inwestycji termomodernizacyjnych i remontowych, w tym w ramach szerszych inwestycji podejmowanych w zakresie projektów rewitalizacji obszarów zdegradowanych;

• zapewnianie infrastruktury technicznej towarzyszącej budownictwu mieszkaniowemu

Źródło: opracowanie własne na podstawie Ministerstwa Infrastruktury i Budownictwa,

Narodowy Program Mieszkaniowy, Warszawa 2016, s. 49–50, https://archiwum.miir.gov.pl/ media/51635/Narodowy_Program_Mieszkaniowy.pdf (dostęp: 30.03.2020).

Perspektywy dla spółdzielczości mieszkaniowej w Polsce 81

Właściwie w osiągnięciu każdego z tych celów może skutecznie pomóc spół-dzielczość mieszkaniowa. Jednak, aby możliwa była realizacja celów z tabeli 3.7, niezbędne było podjęcie działań regulacyjnych wraz z wdrożeniem odpowiednich instrumentów finansowych. Opisano je w ramach czterech priorytetów wraz z od-powiadającymi im instrumentami:

1. Dostępne mieszkania (tzw. pakiet Mieszkanie +):

ƒ kreowanie podaży dostępnych mieszkań na wynajem, w tym z opcją docho-dzenia do własności;

ƒ wsparcie społecznego budownictwa czynszowego; ƒ program dopłat do czynszu w zasobach na wynajem. 2. Stabilne i efektywne finansowanie:

ƒ Narodowy Fundusz Mieszkaniowy; ƒ finansowanie wieloletnie;

ƒ racjonalizacja zasad wydatkowania środków.

3. Nowoczesne, efektywne energetycznie i bezpieczne technicznie mieszkania: ƒ remonty;

ƒ termomodernizacje;

ƒ poprawa stanu technicznego zasobów w ramach rewitalizacji. 4. Dobre prawo:

ƒ prawo mieszkaniowe;

ƒ regulacje dotyczące procesu inwestycyjnego; ƒ regulacje dotyczące rynku finansowego29.

Głównym elementem pakietu Mieszkanie+ była budowa tanich mieszkań na wynajem dla posiadających zdolność czynszową, lecz niekoniecznie kredytową. Co do zasady, wysokość czynszów powinna być zbliżona do rynkowych, a nawet nieco niższa. Wynajmujący dostają możliwość wyboru opcji czynszu z dojściem do własności. W ramach tego działania na dzień 23 września 2020 roku odda-no do użytku tylko 994 mieszkania, a 2389 było jeszcze w budowie. Dodatkowo ok. 40 tys. było na etapie projektowania bądź analiz30. Zważywszy na trzy lata re-alizacji, efekty trzeba uznać za raczej niewielkie w stosunku do bardzo szumnych zapowiedzi.

Jednak z punktu widzenia spółdzielczości mieszkaniowej ważniejszym elementem w ramach pakietu Mieszkanie+ było społeczne budownictwo czynszowe. Zgodnie z założeniami dostęp do mieszkań powinien funkcjonować na zasadach niekomer-cyjnych w myśl kryteriów określanych przez władze publiczne. Działania inwestycyj-ne mogą podejmować podmioty nienastawioinwestycyj-ne na maksymalizację zysku, jak TBS-y,

29 Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, Sprawozdanie z realizacji działań w ramach Narodowego Programu Mieszkaniowego w 2018 roku, Warszawa 2019, s. 35, https://miir.bip.gov.pl/komu-nikaty/sprawozdanie-z-realizacji-narodowego-programu-mieszkaniowego-w-2018-r.html (dostęp: 30.03.2020).

spółki komunalne i właśnie spółdzielnie mieszkaniowe. Na etapie budowy, przebudo-wy lub użytkowania budynków podmioty realizujące inwestycje wspierane są za po-średnictwem Banku Gospodarstwa Krajowego na następujących warunkach:

ƒ kredyt lub organizacja emisji obligacji (z gwarancją ich nabycia); ƒ oprocentowanie zmienne, równe stopie WIBOR 3M, bez marży banku; ƒ maksymalny udział w kosztach planowanego przedsięwzięcia

inwestycyjno--budowlanego – 80%;

ƒ maksymalny okres finansowania – 30 lat.

Roczną alokację środków w tym działaniu ustalono na 450 mln zł, a do dnia 31 marca 2020 roku wybudowano w ramach tego programu zaledwie ok. 2,5 tys. mieszkań, co także można uznać za dalece niesatysfakcjonujące31. Przy-czyny takiego stanu rzeczy powinny być przedmiotem dalszych analiz zarówno w zakresie niskiej aktywności inwestycyjnej spółdzielni mieszkaniowych, jak rów-nież spółek samorządowych. Niemniej jednak program ten daje realne narzędzie dla spółdzielni mieszkaniowych do podejmowania działalności inwestycyjnej w zakresie budownictwa mieszkaniowego.

3.6. Wnioski końcowe

Podsumowując, można powiedzieć, że spółdzielnie mieszkaniowe w Polsce do pewnego stopnia zostały skazane na skupienie się na zarządzaniu zasobami miesz-kaniowymi i w tym zakresie, jako działalności podstawowej, powinny przede wszystkim poszerzać swoje kompetencje. Jednocześnie organizacje te w dużej mierze zawiesiły dawną działalność inwestycyjną w zakresie budownictwa miesz-kaniowego. Na ten stan rzeczy wpływ miało szereg czynników:

ƒ przez wiele lat nie funkcjonowały w Polsce odpowiednie rządowe programy wsparcia rozwoju budownictwa spółdzielczego;

ƒ wiele spółdzielni nie dysponowało odpowiednimi zasobami gruntów, na któ-rych można by rozpocząć inwestycje;

ƒ sami członkowie spółdzielni i wyłaniane przez nich rady nadzorcze jako mieszkańcy byli zdecydowanie bardziej zainteresowani jakością zarządzania posiadanym zasobem niż podejmowaniem trudu inwestycyjnego;

ƒ zmienił się pożądany model własnościowy mieszkań w kierunku wyodręb-nionej własności, który nie był atrakcyjny z punktu widzenia spółdzielni i podejmowanych przez nie inwestycji;

31 Bank Gospodarstwa Krajowego, Program wspierania społecznego budownictwa czynszowe-go, www.bgk.pl/przedsiebiorstwa/fundusze-i-programy/program-wspierania-spolecznego-budownictwa-czynszowego/ (dostęp: 10.04.2020).

Wnioski końcowe 83

ƒ wiele spółdzielni straciło już pracowników i kompetencje pozwalające na prowadzenie działalności inwestycyjnej; odbudowanie takich zespołów pra-cowniczych i kompetencji wymaga czasu.

Mając na uwadze powyższe, aby spółdzielnie mieszkaniowe mogły dalej się rozwijać poprzez podejmowanie nowych wyzwań inwestycyjnych, potrzebują od-powiedniego osadzenia w polityce mieszkaniowej państwa. We wszystkich opi-sanych krajach, w których spółdzielczość mieszkaniowa rozwijała się w XX wie-ku, służyła ona jako narzędzie społecznej polityki mieszkaniowej mające na celu rozwiązywanie problemów mieszkaniowych ludzi o niskich i przeciętnych docho-dach. Zepchnięcie spółdzielni mieszkaniowych do roli deweloperów oferujących mieszkania z wyodrębnioną własnością w żaden sposób nie wykorzystuje poten-cjału spółdzielni mieszkaniowych jako właśnie narzędzia rozwiązywania proble-mów mieszkaniowych osób gorzej zarabiających. Program Mieszkanie+ zaofero-wał już pewne narzędzia umożliwiające finansowanie inwestycji w mieszkania ze spółdzielczym lokatorskim prawem do lokalu. Jednak w pierwszych latach jego funkcjonowania nie odnotowano znaczącego przyrostu tego typu inwestycji. Jed-nym z problemów może być brak odpowiednich gruntów w zasobach spółdzielni i tu może pomóc właściwie tylko samorząd terytorialny, który powinien wspo-móc w tym zakresie te organizacje. Drugą kwestią jest zmiana podejścia samych spółdzielców, którzy w rozwoju swoich spółdzielni powinni również dostrzegać korzyści dla nich samych, wynikające ze stabilizacji dochodów organizacji jako całości. Tylko taka zmiana podejścia może spowodować, że spółdzielnie nie będą się ograniczały wyłącznie do zarządzania zasobem mieszkaniowym i administro-wania osiedlami.

Rozdział 4