W sumie 14 widzów odpowiedziało na otwartą prośbę o przesłanie swoich pi-semnych refleksji na temat występu, który obejrzeli. Szczegóły dotyczące składu grupy (tj. np. płeć i wiek) oraz wcześniejszej wiedzy lub powiązań z jąkaniem znaj-dują się w poniższej tabeli.
Tabela 1. Dane widzów biorących udział w badaniu sondażowym po jednym z 5 przedstawień
„Unspoken” (n=14)
Płeć i liczba uczestników Wiek
25-40 Wiek
40-60 Wiek
60+ Związki z jąkaniem / wiedza o jąkaniu
Mężczyźni n=6 1 3 2 1 OJS
Kobiety n=8 1 5 2 5 logopedów
Refleksje poddano jakościowej analizie tematycznej. Zidentyfikowano następu-jące tematy:
I. Aspekty wykonawcze. Refleksje zostały podzielone na następujące obszary:
1. Uwagi ogólne
„Unspoken” był dobrą rzeczą.
Patrząc wstecz na ostatni sobotni wieczór, najbardziej zachwyciło mnie to, że omawialiśmy „Unspoken” przez całą drogę do domu i jeszcze trochę kolejnego dnia. To oznaka świetnej sztuki i wspaniałego wieczoru w mieście.
2. Gra aktorska
Wszystkie te drobne role zostały tak przekonująco odegrane przez tak niewielu aktorów – niesamowite.
Alex i jego alter ego ujęli mnie swoimi umiejętnościami aktorskimi, zwłaszcza jąkaniem.
3. Przygotowanie aktorów do odgrywania ról
Niesamowicie poruszające było zobaczenie i usłyszenie Jordana (trenera jąka-nia) na koniec sztuki. Jeszcze bardziej wzmocniło to i tak mocny występ Olivera (odtwórcy roli Alexa).
Przedstawienie jąkania było tak dobre, że nie czułem różnicy między Alexem (głównym bohaterem, który się jąkał) i Jordanem (trenerem jąkania).
4. Produkcja (inscenizacja, scena otwierająca i użycie dymu, oświetlenia, dźwięku) Podobał mi się sposób, w jaki Alex przez prawie całą sztukę stał twarzą do pub- liczności, jakby patrzył w lustro przygotowując się do wyjścia. Bardzo dobrze pomyślane!
Użyto minimalnego i prostego oświetlenia, które pozwala skupić się na wyko-nawcach. Tym niemniej, o ile główny bohater był w oczywisty sposób podkreś- lony oświetleniem punktowym, czuję, że czasami inni aktorzy nieco się gubili, gdy odgrywali swoje role trochę poza tym głównym światłem.
126 Część 1. Logopedia oparta na dowodach – doniesienia z badań II. Tekst sztuki – komentarze zostały podzielone na:
A. Fabuła / narracja
Odnotowano liczne pozytywne komentarze na temat tekstu.
Mocny tekst. Pięknie przedstawiono przeplatające się głosy/wspomnienia i podróże tam i z powrotem między teraźniejszością a przeszłością.
Fabuła sztuki była bardzo autentyczna i wiarygodna.
B. Przedstawienie jąkania
Niektóre komentarze publiczności odnosiły się do reprezentacji jąkania i wyraża-ły zadowolenie z uczynienia go tematem spektaklu.
Myślę, że przedstawienie w bardzo inteligentny, przejrzysty i pouczający spo-sób odnosi się do problemu, który jest równie rzadko poruszany co rozumiany.
Sądzę, że przedstawienie, dobrze napisane i wyprodukowane, dało widzom wgląd w trudności i wyzwania, jakie OJS może napotkać na różnych etapach swojego życia.
Nie znam innych sztuk odkrywających wpływ jąkania na psychikę. Tak więc często jedyny kontekst, w jakim mówi się o jąkaniu to płynność mowy. Wasza sztuka naprawdę skupia się na akceptacji jąkania, zarówno z punktu widzenia kogoś, kto się jąka, jak i z punktu widzenia innych osób. Ta sztuka musiała powstać, a wy świetnie się spisaliście.
C. Wykorzystanie humoru
Myślę że humor wykorzystano z wyczuciem, aby dostarczył rozrywki, ale w żaden sposób nie podważał powagi istotnego w przedstawieniu przekazu.
III. Emocje doświadczane przez widzów.
Wielu widzów mówiło, jak trudna w odbiorze była ta sztuka i jak emocje te wią-zały się z innymi doświadczeniami w ich życiu:
1. Trudne emocje
Było to doświadczenie niekomfortowe i wyczerpujące na poziomie fizycznym, emocjonalnym i psychicznym. Nie było przerwy; zamiast rozproszenia napię-cia, była narastająca ponad półtorej godziny intensywność, sprawiająca, że ściskał mi się żołądek.
2. Uogólnienia do innych sytuacji:
Burzliwe emocje charakteryzujące Alexa przypominają mi też, by nie popaść w samozadowolenie w mojej roli zawodowej; uczucia i negatywne myśli lu-dzi, z którymi pracuję na co dzień i ich rodzin, są przez nich realnie i głęboko przeżywane. Ważne jest, aby zobaczyć każdą nową osobę jako wyjątkową i rozpocząć każdą nową relację terapeutyczną na świeżo, tak jakbyś doświad-czał tego co słyszysz, obserwujesz i odczuwasz, po raz pierwszy.
Przedstawienie kazało nam się zastanowić nad kwestiami związanymi z mową i tym, jak wpływa ona na ludzkie życie i pewność siebie. Myśleliśmy o lu-dziach, których poznaliśmy osobiście w naszym życiu, którzy mieli problemy z mową i sprawiło to, że zastanowiliśmy się, jaki wpływ te problemy miały na ich życie.
127 Trudy Stewart: Eksperyment społeczny „Unspoken” – wykorzystanie sztuki teatralnej…
IV. Zrozumienie jąkania
Analiza wykazała, iż publiczność uznała tę sztukę za rzetelną i wiarygodną re-prezentację jąkania. Pojawiły się konkretne komentarze na temat zapaśnika jako personifikacji jąkania:
A. Autentyczność
Zgłoszono kilka komentarzy potwierdzających przedstawienie jąkania w sztu-ce. Były wśród nich komentarze ze społeczności jąkających się.
Fakt, że jąkanie Alexa było oparte na jąkaniu prawdziwej osoby (Jordana, trenera) dodał sztuce dużo wiarygodności.
Wspaniale było zobaczyć wiedzę i doświadczenie, jakie mam w związku z ją-kaniem, ożywione w ten sposób. Pierwszy raz widzę coś i myślę, że w ten sposób szeroka publiczność w końcu rzeczywiście zrozumie nasze zmagania.
B. Zapaśnik
Dla niektórych widzów postać zapaśnika początkowo była myląca, ale dla in-nych była potężną personifikacją jąkania się.
Trochę mi zajęło zrozumienie, że aktor dławiący Alexa był uosobieniem jego jąkania, ale to właśnie te sceny miały w moim odczuciu największą moc.
Szczególnie podobało mi się użycie zapaśnika jako personifikacji jąkania Ale-xa. Wewnętrzny monolog towarzyszący każdej decyzji Alexa w zdecydowany sposób wskazuje na głęboki i dalekosiężny wpływ jąkania, którego wielu ludzi nie jest świadomych.
To właśnie ta postać (zapaśnik) jest najbardziej uderzająca i pokazująca, w jaki jąkanie definiuje jąkającego się. On nie jest Alexem, jest jąkałą Ale-xem.
Prawdziwy Alex chce się wyrwać i przemówić, ale jest uwięziony przez swoje jąkanie, zapaśnika. Czasem zapaśnik potrafi być ironicznie pocieszający, ale kiedy Alex próbuje wyrwać się z jego uścisku, ten atakuje go i żąda swego.
C. Dowody na wzrost zrozumienia jąkania
Ciekawie było zaobserwować, że niektóre komentarze publiczności odzwier-ciedlały lepsze zrozumienie doświadczenia jąkania i własnych na nie reakcji.
Najpierw zachwycały mnie jego (Alexa) strategie radzenia sobie, ale był to stan krótkotrwały, kończący się gdy szkolni przyjaciele, nauczyciele, kondukto-rzy w autobusach i inne postacie domagały się słów, które nie chciały być wy-powiedziane. Czułem cichą wściekłość na ich założenie, że ten chłopak to albo jakiś buntownik albo półgłówek. Wystawiony na łaskę takiego postrzegania, biedny Alex wiódł życie podyktowane niecierpliwością i egoizmem innych.
To inteligentna sztuka, która nie szczędzi nikomu ciosów pokazując osobisty ból i poczucie izolacji towarzyszące jąkaniu. Ich wpływ na człowieka zostaje obnażony i nie jest to ładny obrazek.
Z pewnością zwiększyło to moją świadomość w zakresie jąkania i skłoniło mnie do zastanowienia się nad tym, jak mało uwagi poświęcamy społeczności jąkających się.
128 Część 1. Logopedia oparta na dowodach – doniesienia z badań
To (przedstawienie) zmusiło widza do zatrzymania się i przemyślenia tego, co widzi i dlaczego w ogóle jest to pokazywane, a w konsekwencji do zakwestio-nowania swoich zwyczajowych reakcji.
V. Zmiana postaw
Niektóre komentarze publiczności mogą być postrzegane jako dowód zmian w podejściu do jąkania; większego zrozumienia jego wpływu na psychikę, prze-żywania doświadczenie jąkania oraz tego, jak reagować nie tylko na jąkanie, ale też na inne niepełnosprawności.
1. Negatywny obraz sytuacji OJS
Moją pierwszą reakcją po spektaklu było to, że był chyba dość pesymistyczny i martwiłem się, że widzowie mogą wychodzić z teatru przekonani że z per-spektywy kogoś jąkającego się rzeczywistość jest dość ponura. Jednak sesja pytań i odpowiedzi podniosła mnie na duchu.
2. Wpływ na psychikę
Ludzie na ogół nie zdają sobie sprawy z wpływu jąkania na psychikę, a wa-sza sztuka naprawdę wysunęła go na pierwszy plan, przez co miejscami była naprawdę wstrząsająca.
3. Wpływ jąkania na życie codzienne
Niektórzy członkowie społeczności jąkających się będą mogli identyfikować się z tym, jak bohater potrafi poświęcić ważne osobiste wartości i cele pró-bując kontrolować lub ukrywać swoje jąkanie.
4. Brak efektu
Czuję, że rozumiem rodzaj obrazowania wykorzystany do opowiedzenia o tych problemach, ale naprawdę zastanawiam się, czy widzowie, którzy nie doświadczyli jąkania będą w stanie w pełni je zrozumieć.
Mam nadzieję, że sztuka wywołała afektywną empatię wśród publiczności.
Obawiam się jednak, że za empatią nie pójdą działania. Możemy sprawić, że odbiorcy coś poczują, ale mam nadzieję, że poczują również wyzwanie, zmuszające do cofnięcia się o krok... do zdobycia szerszej wiedzy o jąkaniu i….
Zmienią swoje nieprzydatne reakcje w stosunku do osób jąkających się.
5. Jak reagować na jąkanie
Pierwszy przejaw odwetu i determinacji Alexa nastroił mnie optymistycznie, ale było mi też wstyd za siebie i za innych, którzy bezmyślnie mogą traktować jąkających się tak źle, w rzeczywistości to my jesteśmy imbecylami.
6. Uogólnienia na inne obszary/niepełnosprawności
Wybrzmiało tutaj ważne przesłanie, a mianowicie, że niektóre niepełnospraw-ności są niezauważane i nierozpoznawane przez wielu, ale istnieją i muszą być szeroko pokazywane.
Sprawiliście, że pomyślałem i przypomniałem sobie nietolerancję i pośpiech wielu osób, jaką obserwowałem pracując z dziećmi z poważnymi trudnościa-mi w nauce.
129 Trudy Stewart: Eksperyment społeczny „Unspoken” – wykorzystanie sztuki teatralnej…
Podsumowanie
Sztukę „Unspoken” można postrzegać jako obejmującą proces pisania/opraco-wywania, fazę występów oraz wskaźniki rezultatów. W odniesieniu do tych różno-rodnych etapów należy omówić parę punktów.
pisanie i udoskonalanie sztuki
Jąkanie to niezwykły temat na sztukę teatralną, rzadko przedstawiany w takiej formie. Sytuację tę można postrzegać jako kolejny dowód na to, jak współczesne społeczeństwo dalekie jest od zrozumienia i zaakceptowania tego zaburzenia mowy, wybierając raczej ukrywanie go przed wzrokiem i krytyczną analizą. „Unspoken”
pokazało, że ukazanie jąkania w sztuce może pełnić funkcję edukacyjną i informa-cyjną oraz stanowić wyzwanie dla publiczności, która musi rozważyć swoją reakcję na przedstawienie.
Przed rozpoczęciem pisania, dramaturg (NR) edukował się, czerpiąc tematy do tekstu z praktyki klinicznej swojej współpracowniczki (TS). Jakkolwiek, opraco-wanie tekstu bezpośrednio odzwierciedlającego żywą narrację możliwe było tylko poprzez dialog, jaki miał miejsce między dramaturgiem, jego współpracowniczką i społecznością jąkających się; miejscową grupą samopomocy i członkami British Stammering Association [Brytyjskiego Towarzystwa Jąkania]. Pomysły i zmiany przez nich zasugerowane i wplecione w tekst były często uwzględniane w dysku-sjach po przedstawieniu oraz w opiniach publiczności, co odzwierciedla, jak ważny był to wkład.
Efekty
Efekty opracowania i inscenizacji „Unspoken” opisane w tym artykule zawężo-ne są do paru ustaleń związanych z ograniczoną liczbą odpowiedzi publiczności po występach aktorów Leeds Arts Center w teatrze Carriageworks w Leeds. Trudno w oparciu o te ustalenia wyprowadzać ogólne stwierdzenia dotyczące efektów spek-taklu, ale można zaznaczyć niektóre interesujące kwestie.
Sztuka spotkała się z ogólnie pozytywnym odbiorem, jeśli chodzi o jej tematykę, tekst, inscenizację i wykonanie. Reakcje emocjonalne widzów były bardziej złożone, od „wstrząsające” do „bardzo wiarygodne”. Autentyczność spektaklu oznaczała, że dla niektórych OJS był on szczególnie trudny w odbiorze, gdyż przywoływał trudne wspomnienia.
W tej niewielkiej próbie odbiorców dostrzeżono dowody na wzrost zrozumienia jąkania, zarówno jego istoty, jak i codziennego wpływu, jaki wywiera ono na jed-nostkę. Widzowie zgłaszali też inne zmiany postaw, w tym lepsze rozeznanie, jak
re-130 Część 1. Logopedia oparta na dowodach – doniesienia z badań
agować, gdy osoba jąka się podczas rozmowy z nimi, większą tolerancję dla jąkania oraz świadomość w zakresie jąkania i innych niepełnosprawności.
Pośród otrzymanych odpowiedzi znajdowała się niewielka liczba wyrażających pogląd, że sztuka przedstawiała raczej pesymistyczny obraz, a niektórzy obawiali się, że jakkolwiek wyzwoliła empatię, nie pójdą za tą empatią działania.
Z perspektywy czasu byłoby interesujące przeprowadzenie po występie wywia-du z dramaturgiem (NR), aby sprawdzić, czy w wyniku procesów mających na celu kontakt i zapobieganie stygmatyzacji, w których brał udział, doszło do zmiany w jego rozumieniu i postawach.
Przeprowadzono wywiady z osobą współpracującą z dramaturgiem i reżyserują-cą sztukę (TS). Dane te są przedmiotem dalszych badań (Stewart i in. 2017; Linklater i in. 2018).
Planuje się dalsze działania przy użyciu sztuki „Unspoken”, w tym więcej przed-stawień w wykonaniu Leeds Arts Centre. Inne osoby w Europie wyraziły ponad-to zainteresowanie wyprodukowaniem własnej wersji sztuki. Jest też nadzieja na wyprodukowanie cyfrowej wersji występu Leeds Arts Centre, który byłby wówczas dostępny dla szerszej publiczności.
wnioski
Choć projekt ten nigdy nie miał być formalnym projektem badawczym, jako eksperyment społeczny zrodził pewne interesujące pytania. Szczególne znaczenie na polu niepłynności, ze względu na przeważająco negatywne postawy społeczeń-stwa wobec jąkania, są pytania dotyczące roli, jaką teatr może odgrywać w zmianie rozumienia i postaw wobec jąkania w szczególności, zaś bardziej ogólnie – wszel-kich niepełnosprawności. Interesujące byłoby zastanowienie się nad długofalowym wpływem tego rodzaju wydarzenia, jak sztuka teatralna, na postawy, do czego nie-zbędne byłyby dalsze, bardziej ustrukturyzowane badania.
Bibliografia
Balls E. (2011). The King’s Speech must win for proving a stammer is nothing to be ashamed of.
Daily Mail, 28 February.
Beck J.S. (1995). Cognitive Therapy: Basics and beyond. London: Guilford Press.
Boyle M.P. (2011). Mindfulness training in stuttering therapy. Journal of Fluency Disorders, 36(2), 122–129.
Boyle M.P., Dioguardi L., Pate, J.E. (2016). A comparison of three strategies for reducing the public stigma associated with stuttering. Journal of Fluency Disorders, 50, 44–58.
Blood G.W., Blood I.M., Tellis G.M., Gabel R.M. (2003). A preliminary study of self-esteem, stigma and disclosure in adolescents who stutter. Journal of Fluency Disorders, 28, 143–159.
131 Trudy Stewart: Eksperyment społeczny „Unspoken” – wykorzystanie sztuki teatralnej…
Cheasman C. (2008). Mindfulness and speech and language therapy. Royal College of Speech Language Therapists Bulletin, January.
Corrigan P.W., Kosyluk K.A. (2013). Erasing the stigma: Where science meets advocacy. Basic and Applied Social Psychology, 35, 131–140.
Dorsey M., Guenther R.K. (2000). Attitudes of professors and students towards college students who stutter. Journal of Fluency Disorders, 25, 77–83.
Gregory H.H. (1979). Controversies about Stuttering Therapy. Baltimore, MD: University Park Press.
Guardian 2011 (January 17). The King’s Speech means stammerers understood, 17 January.
Harris R. (2009). ACT Made Simple. Oakland, CA: New Harbinger Publications.
Harris S.J. (2013). Self-advocacy for people who stammer. W: C. Cheasman, R. Everard, S. Simp-son, red., Stammering Therapy from the Inside, s. 13–36. Guilford, UK: J&R Publishing Co.
Linklater J., Stewart T., Railton P. (2018). Acting in Unspoken: changing actors’ attitudes to stam-mering. Poster at 10th ECSF Symposium, Antwerp February.
Rathmell N., Stewart T. (2017). Unspoken. Southernwood Press, London.
Reeve D. (2004). Psycho-emotional dimensions of disability and the social model. W: C. Barnes, G. Mercer, red., Implementing the Social Model of Disability: Theory and research. The Disa-bility Archive UK website www. Leeds.ac.uk/disaDisa-bility-studies/archiveuk.
Silverman E-M. (2012). Mindfulness and Stuttering. North Charleston, SC: Create Space.
St. Louis K.O., red. (2015). Stuttering meets stereotype, stigma, and discrimination: An overview of attitude research. Morgantown, WV: West Virginia University Press.
Stewart T., Linklater J., Railton P. (2017). Beyond understanding: The use of theatre to change public attitudes to stammering. ISAD Online conference.
Streszczenie
Artykuł ten stanowi raport z tworzenia i wystawienia sztuki opowiadającej o zwykłym człowieku, który się jąka. Publikacja ma znaczenie w kontekście edukowania i zmiany nastawie-nia społeczeństwa do jąkanastawie-nia się za pomocą medium, jakim jest teatr. Sztuka została napisana we współpracy z doświadczonym logopedą oraz brytyjską społecznością jąkających się. Po raz pierwszy została zaprezentowana w 2017 roku w Leeds (Anglia) i wtedy to zebrano dane dotyczące szeregu parametrów z niewielkiej losowej próby osób biorących udział w premierze.
Artykuł zawiera także szczegóły dotyczące dyskusji, która odbyła się po premierze sztuki, jak również pisemne wypowiedzi zebrane wśród publiczności. Odkrycia rzucają światło na rolę, jaką teatr może odegrać w zmienianiu pojmowania jąkania i postaw wobec niego w szczególności, a także do niepełnosprawności w ogóle.
Słowa kluczowe: jąkanie, teatr, sztuka, postawy, zmiana, społeczeństwo
Summary
This article is a report on the writing and staging of a play about an ordinary man who stam-mers. Its importance is in the context of educating and changing public attitudes to stammering using the medium of theatre. The play was written in collaboration with an experienced speech and language therapist and with input from the stammering community in the UK. It was first
132 Część 1. Logopedia oparta na dowodach – doniesienia z badań
performed in 2017 in Leeds, England and data on a number of parameters were collected from a small random sample of those who attended. Details of the post show discussion and written responses from the audience are reported. The findings shed light on a possible role theatre can play in changing understanding and attitudes towards stammering in particular and disabilities more generally.
Key words: stammering/stuttering, theatre, play, attitudes, change, society