Placówki oświatowe w Niepołomicach

Szkoła ludowa w Niepołomicach przy ul. Szkolnej

W 1875 roku Rada Miejska na w niosek naczelnika gm iny Kazimierza Biszty­ gi, sekretarza i radnego gm iny Józefa Pieczonki, przy poparciu społeczeństwa, akceptacji Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie - uchwaliła budowę nowej szkoły piętrowej, w której znalazłoby się wystarczająco dużo miejsca dla ucz­ niów i m ieszkanie dla kierownika szkoły. Budowę szkoły rozpoczęto w 1879 roku na placu, gdzie wcześniej znajdował się budynek kancelarii gminy. Bu­ dową kierował A ntoni W immer, budow niczy i radny miasta. Koszt budow y wraz z dokupionym placem i nowymi sprzętam i szkolnymi wyniósł 12 000 reńskich. Na parterze znajdowało się m ieszkanie dla kierownika szkoły, kan ­ celaria, pomieszczenie na pom oce naukowe i jedna sala lekcyjna. Na piętrze były 4 duże sale rozdzielone korytarzem . Każda klasa m iała 4 okna.

Jak odnotow uje Kronika Kazimierza Bisztygi, „3 w rześnia 1881 roku po odpraw ieniu nabożeństwa, przy zgrom adzeniu obywateli, publiczności i przybyciu W ielm ożnego Pana W ładysława Etgensa Inspektora Rady Szkol­ nej Okręgowej w Bochni ks. proboszcz A ntoni W róbel dokonał poświęce­ nia budynku szkolnego”62. Szkołą kierował dotychczasowy kierow nik Szko­ ły Ludowej w N iepołom icach K onstanty Przybyłko, któ ry objął tę funkcję 1 w rześnia 1878 roku. Do 1887 roku szkoła była trzyklasowa, a od 1888 roku - czteroklasowa szkoła ludowa m ieszana63, do której uczęszczali chłop­ cy i dziewczęta.

62 Kronika Kazimierza Bisztygi.

63 Dziś powiedzielibyśmy „koedukacyjna”, ale używam term inologii z Kroniki Szkoły Lu­ dowej - rękopis Konstantego Przybyłko.

4 6 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

Fot. 3. K arta tytułow a K roniki szkoły ludow ej w N iep o ło m ic ach spisanej przez K onstantego Przybyłkę

/y»

/Uć9,S,

Ź ródło: M u zeu m w N iepołom icach

Najliczniejsze były klasy najniższe, w których nauka odbywała się rano i po południu. Do klas wyższych chodziło m niej dzieci, gdyż rodzice m im o kar (w 1872 roku został wprow adzony obowiązek szkolny) nie zgadzali się zapisywać dzieci do szkoły głównie ze względu na tru d n ą sytuację m aterial­ ną. Do tej szkoły uczęszczały rów nież dzieci żydowskie, chociaż od początku XIX wieku istniała szkoła żydowska cheder - prow adzona przez m iejscowe­ go rabina.

Szkolnictwo na ziem i niepołomickiej w dobie autonom ii galicyjskiej (1867-1918) 4 7

Uczniowie otrzymywali oceny za obyczaje, pilność, postępy: w nauce re ­ ligii, czytania, pisania, w języku polskim i niem ieckim , w rachunkach w p o ­ łączeniu z nauką o form ach geom etrycznych, w iadom ości z dziejów, przyro­ dy, w rysunkach, śpiewie, robotach ręcznych i gimnastyce. O ceniano postęp ogólny i porządek zewnętrzny.

Fot. 4. F ra g m e n t w p isu do K sięgi Z łotej S zkoły L udow ej K o n sta n te g o P rzy b y łk i w N iep o ło m icach

Ź ródło: M u zeu m w N iep o ło m ic ach

Za przełom w dziejach galicyjskiej oświaty uważa się utw orzenie w 1866 roku przez Sejm Rady Szkolnej Krajowej, która objęła pieczę n ad szkołami ludowym i i średnim i, wprow adzając do nich naukę języka polskiego jako wykładowego. Ta now a władza szkolna pragnęła reform y szkół ludowych, podniesienia poziom u kształcenia i kom petencji nauczycieli64.

Do obecnych czasów zachowała się (w stanie niekom pletnym ) założo­ n a przez kierow nika Szkoły Konstantego Przybyłkę Księga Złota Szkoły

64 R. Dutkowa, Polityka szkolna w Galicji między autonomią a centralizmem (1861-1875), W ydawnictwo UJ, Kraków 1995.

Ludowej w Niepołom icach, do której w latach 1879-1895 wpisywani byli uczniowie65.

Fot. 5. O k ła d k a Księgi Złotej Szkoły Ludowej w N iep o ło m icach

4 8 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

Ź ródło: M u zeu m w N iepołom icach

O d lutego 1895 roku szkołą kierował Maciej Jarzyna - podaje Księga Lu­ stracji. Już po podziale na szkołę żeńską i m ęską (1902 r.) uczęszczało do niej 389 chłopców. Uczyli ich: Jadwiga Pietraszkiewicz, Helena Szklarzówna, Ka­ rol Biegun, Maciej Jarzyna, Franciszek Lewkowicz, Jan Stachowicz, ks. Julian Gołąb i ks. Jan Stojanowski.

Podczas pierwszej wojny światowej w 1914 roku do N iepołom ic w kro­ czyły wojska rosyjskie, które zajęły szkoły. Zniszczone zostały podręczniki i wyposażenie szkoły, a także niewielka ilość pom ocy naukow ych z trud em grom adzonych przez uczących. O d roku 1915, po wyparciu Rosjan, nauka w szkole męskiej trw ała bez przerwy, m im o trudnej sytuacji i braku wielu podręczników. Zachowała się „Złota Księga” szkoły, choć bardzo uszkodzona

Szkolnictwo na ziem i niepołomickiej w dobie autonom ii galicyjskiej (1867-1918) 49

(wyrwane kartki). W ym ienione są w niej nazwiska wyróżniających się w n a ­ uce uczniów i wielu nauczycieli.

Druga szkoła powszechna w Niepołom icach - żeńska

Na początku XX wieku rozpoczęła swoją działalność druga szkoła, najpierw jako ludowa, potem powszechna. Początki placówki żeńskiej w N iepołom i­ cach są ściśle związane z pierw szą szkołą pow szechną w miejscowości. O d drugiej połow y XVIII wieku do 1902 roku w miejscowości działała placówka pow szechna czteroklasowa m ieszana. N a początku XX wieku zapadła decy­ zja o podziale szkoły mieszanej na: szkołę czteroklasową m ęską i szkołę czte­ roklasow ą żeńską. I tak reskryptem z 5 kw ietnia 1902 roku C.K. Rada Szkol­ n a Krajowa we Lwowie powołała do istnienia now ą autonom iczną placówkę żeńską, której losy były m ocno splecione z placówką męską. Zarządzenie to weszło w życie 1 w rześnia 1902 roku.

Szkoła męska pozostała w budynku dotychczasowej szkoły mieszanej. Szkoła żeńska (którą kierowała Jadwiga Jarzynowa, żona kierow nika placów­ ki męskiej) borykała się z licznymi problem am i lokalowymi. Początkowo zajmowała cztery sale w zam ku, następnie um ieszczono ją w dom u ubogich (budynek przy ul. Pięknej 1). „Lokal był wilgotny, niski, ciem ny i do użytku szkolnego okazał się zupełnie nieodpow iedni. W ynajęto dla szkoły żeńskiej całe piętro składające się z 5 sal szkolnych i kancelarii w dom u Franciszka W im m era koło m agistratu”66.

W 1909 roku liczba uczennic znacznie wzrosła i wynajęto dodatkowo dwie sale w m agistracie. Przepełnione klasy zm uszały do szukania pom iesz­ czeń do nauki. W 1910 roku powstała myśl budow y szkoły m iędzy parafią a organistówką. Konsystorz kurialny wyraził zgodę. G m ina zbierała fu n ­ dusze na ten cel, podejm ow ała starania o pożyczkę krajową, przygotowała kosztorys i plan budowy, lecz wybuch wojny ud arem nił am bitne plany. Bu­ dowę trzeba było odłożyć na czas bliżej nieokreślony. W 1912 roku w w yni­ ku epidem ii hiszpanki i szkarlatyny zm niejszyła się liczba uczennic i szkoła mieściła się znów tylko w salach w ynajętych w dom u W im m era.

50 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

Początkowo kadra nauczycielska w szkole żeńskiej w dużej m ierze wywo­ dziła się z pierwszej szkoły m ieszanej67. O prócz Jadwigi Jarzyny (pracującej do m aja 1915 r.) do nowej placówki przeszły także Paulina Kępa, Jadwiga M atuszewska (od 1912 roku po m ężu Dobrzańska) i Józefa Majer. Oprócz tych zasłużonych nauczycielek w początkowych latach działalności pracow a­ ły: Józefa Lewkonowicz (długoletnia nauczycielka), Helena Justyn (Justyan), M aria Pruchniew icz, Jadwiga Przybyłowicz, H elena Klebert, Rozalia Bro­ niewska, A ntonina Kucharczyk, Helena Bischof, M aria Brzuchowska, M aria Stoch (po zam ążpójściu Migdał), Jadwiga Reben, Teodora Zabżówna i Ja­ dwiga W iśniowska68. Sytuację komplikowały częste rotacje na stanowiskach nauczycieli.

Fot. 6. N iepołom ice Z am ek, 2 kw ietn ia 1916 roku. N auczycielki (o d lewej): Zofia Bischof, T eodora Z abża, Jadw iga R eben, H elena B ischof

Ź ródło: Z b io ry P ani Janiny G lazur (córki T eodory z Zabżów )

Pierwszej wojna światowa dotarła do N iepołom ic w 1914 roku wraz z wkraczającymi wojskami rosyjskimi. Stacjonowały one w salach lekcyjnych,

67 Nauczyciele czasem wymieniali się, uczyli równocześnie w dwóch szkołach.

68 Szem atyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok

Szkolnictwo na ziem i niepołomickiej w dobie autonom ii galicyjskiej (1867-1918) 51

niszcząc przy okazji podręczniki i wyposażenie szkoły. Po odparciu wojsk ro ­ syjskich nauczanie zostało w znow ione w lutym 1915 roku, w obydwu szko­ łach. Dotychczasową kierow nik szkoły żeńskiej, z pow odu jej długotrwałej choroby, zastąpiła najdłużej ucząca w tej placówce Józefa Lewkonowicz.

Szkoła Podstawowa w Niepołomicach-Podgrabiu

Zanim powstała tam szkoła, nauczanie w Podgrabiu rozpoczęła 1 września 1898 roku M aria Surowiecka. Jej zaangażowanie, postawa, m ozolna i owocna praca przyniosły w ym ierne efekty, które zostały docenione przez ówczesne społeczeństwo.

Początkowo dzieci z Podgrabia uczęszczały do budynku prywatnego, w którym mieściła się sala szkolna w jednej izbie lekcyjnej, wynajętej od go­ spodarza Solarczyka, mieszkającego w części przysiółka zwanej Karne. N a­ uka odbywała się w trudnych w arunkach - chata była stara, a m ałe okna nie dawały wiele światła. Izba o pow ierzchni 30 m 2 m usiała pom ieścić 60 dzieci. W takich w arunkach, zanim pow stała państwowa szkoła, nauczanie ro zpo ­ częła M aria Surowiecka 1 w rześnia 1898 roku. Oficjalnie państwowa szko­ ła została pow ołana do istnienia orzeczeniem C.K. Rady Szkolnej Krajowej z 5 kw ietnia 1902 roku jako placówka jednoklasow a w N iepołom icach na przysiółku Podgrabie. Pierwszym kierow nikiem szkoły i nauczycielem w jednej osobie została właśnie M aria Surowiecka69.

Miejscowa ludność nie żałowała trudó w i kosztów, aby stworzyć w m iarę dobre, jak na tam te czasy, w arunki nauczania dzieci. Przy dużej aktywności i ogrom nym zaangażowaniu w dzieło budow y szkoły większości m iejsco­ wej społeczności udało się w ciągu zaledwie roku oddać do użytku m u ro ­ w any budynek. Znajdowała się w nim jed na sala lekcyjna oraz m ieszkanie dla nauczyciela. Był to budynek murowany, kryty dachówką, o podstawie kwadratowej, o boku 12,4 m, zw rócony frontem na południe, usytuowany w tym m iejscu, gdzie obecnie znajduje się szkoła. Posiadał jed n ą salę lek­ cyjną o wymiarach: 9,5 n a 6,5 m, cztery okna w ścianie południowej oraz szatnię o długości 6,5 m i szerokości 1,7 m, usytuow aną od strony północnej.

52 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

W południow ej części b u d y nku znajdow ało się m ieszkanie dla nauczy­ ciela: dwa pokoiki, kuchnia, spiżarnia i sień. Budynek szkoły został o d ­ dany do użytku w 1903 roku. W bezpo śred n im sąsiedztwie szkoły, w celu zapew nienia uczniom i okolicznym m ieszkańcom m ożliw ości korzysta­ nia z czystej wody, w ybudow ano studnię kopaną, w yposażoną w ręcz­ n ą pom pę. W pobliżu szkoły pow stały rów nież d rew utnia oraz piwnica z przysionkiem . O gród szkolny został otoczony parkanem . Po odejściu M arii Surowieckiej kierow nikiem placów ki został Ludwik Z im m er 70, który w szkole w Podgrabiu pracow ał nieprzerw anie do 1914 roku, gdy n a jakiś czas opuścił Podgrabie, a po w yparciu Rosjan pow rócił i uczył nadal, aż do 1923 roku.