Placówki oświatowe na terenach wiejskich

Szkoła w Podłężu71

Początki szkolnictwa w Podłężu sięgają 1849 roku, kiedy to najbardziej oświecony członek społeczności wiejskiej, niejaki Nowak, rozpoczął naucza­ nie dzieci chłopskich, pobierając w zam ian w ynagrodzenie w naturze. Nauka odbywała się w izbach wiejskich, użyczanych n a ten czas przez gospodarzy rozum iejących znaczenie oświaty, a zwłaszcza sztuki pisania i czytania. Ten stan rzeczy utrzym ał się do 1860 roku.

Po utw orzeniu Gm innej Jednostki w Podłężu C.K. Rada Szkolna Krajowa w Galicji ustanow iła w 1860 roku jednostkę szkolną o czterech oddziałach, m ianując od 1 w rześnia 1860 roku nauczycielem kierującym Józefa Szczur­ kiewicza. W roku szkolnym 1867/1868 gm ina zdobyła się n a budow ę szkoły drewnianej, w której znajdowała się jed n a izba lekcyjna i m ieszkanie dla n a ­ uczyciela, składające się z dwóch pokoi i kuchni. N auka jed nak odbywała się nie tylko w izbie lekcyjnej, ale dalej rów nież w izbie wynajmowanej.

70 Szem atyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok 1904, C.K. Namiestnictwo, Lwów 1904.

Do szkoły w Podłężu uczęszczała także m łodzież z gm in sąsiednich: Staniątki, C hrość i Zakrzów. Z tego pow odu stopień organizacyjny szkoły, decyzją C.K. Rady Szkolnej Krajowej, z dniem 1 w rześnia 1900 roku zo­ stał podniesiony do rzędu dwuklasowej. Czasy były ciężkie, zaborca nie był zainteresowany rozwojem bazy lokalowej polskich szkół, m ieszkańcy m o ­ gli liczyć prawie wyłącznie na swoją społeczność. Żeby popraw ić w arunki lokalowe, do istniejącego budynku gm ina w 1904 roku dobudow ała drugą izbę szkolną od strony zachodniej. W związku ze zm ianam i organizacyjnym i zwiększała się także liczba nauczycieli72. Józef Szczurkiewicz n a stanowisku kierow nika szkoły przepracow ał w Podłężu 52 lata. Dopiero we wrześniu 1913 roku kierow nictwo objął Franciszek Szlamka, a wraz z nim rozpoczęła pracę nowa nauczycielka Jadwiga Stroner.

Skutki w ybuchu I wojny światowej nie om inęły szkoły w Podłężu. Z p o ­ w odu działań wojennych i całkowitego zdewastowania budynku szkolnego przez wojska arm ii rosyjskiej w przem arszu na Kraków, szkoła była nieczyn­ n a w roku szkolnym 1914/1915. Pom im o trwających działań wojennych zdecydowano się jednak rozpocząć naukę 1 w rześnia 1915 roku. Stanowisko kierow nika dwuklasowej szkoły w Podłężu objął Stanisław Czyżewicz, a p o ­ m agały m u dwie nauczycielki: Jadwiga Stroner w roku 1915-1916, a następ­ nie Helena Justyna w latach 1916-1919.

Szkoła w Woli Batorskiej

Jedną z najstarszych szkół w regionie jest placówka w Woli Batorskiej. Z o ­ stała ona utw orzona jako szkoła jednoklasow a już w 1861 roku Niestety nie zachowały się dawne kroniki, które m ogłyby ukazać obraz szkoły w na przełom ie XIX i XX wieku. Zachowały się natom iast inform acje w galicyj­ skich szematyzmach, w których zapisane zostały nazwiska kierow ników i nauczycieli pracujących w szkole do 1914 roku. Pierwszym nauczycielem tw orzącym tę placówkę był M aksym ilian Gutowski, który przew odził szkole do 1868 roku. Do w ybuchu I wojny światowej kierow nictwo zm ieniało się często. I tak kolejnym i kierow nikam i byli: w latach 1869-1874 Jan Schneider

Szkolnictwo na ziem i niepołomickiej w dobie autonom ii galicyjskiej (1867-1918) 53

72 Szem atyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok

5 4 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

(wcześniej nauczyciel w pierwszej szkole powszechnej w Niepołom icach), w latach 1875-1895 Maciej Jarzyna (późniejszy wieloletni kierow nik pierw ­ szej szkoły powszechnej w Niepołom icach), w 1896 roku Józef Nakielny (znany również jako nauczyciel w Zabierzowie Bocheńskim ), w latach 1897­ 1898 Franciszek W iśniowski, w latach 1899-1912 Szymon Węgliński, w 1913 roku Jan W olanin 1913, a w 1914 roku Piotr Biernat.

O prócz nazwisk kierow ników zachowały się także nazwiska innych n a ­ uczycieli szkoły. Ich liczba jest dosyć duża, niektórzy z nich uczyli w szkole zaledwie rok. I tak do 1907 roku, kiedy placówka funkcjonow ała jako szkoła m ieszana, byli to: Józef Czuka, Franciszek Biernat, W awrzyniec Kusion, Z o ­ fia Karlińska, W ilhelm ina Kuklówna, Ludwik Tatara, M aria Tatara, W anda Ostrzeszewicz, H enryka Krasicka, W anda Locher, Helena Cendrowicz, Jó­ zefa Kulm ianka (wieloletnia nauczycielka), Kamila Ćwikowska, M aria G ó­ recka, A nna Świątek (wieloletnia nauczycielka), M aria Totówna, Gabriela Adlersfeld (znana również jako nauczycielka w Słom irogu i Zakrzowie), Z o ­ fia Taczyńska (wieloletnia nauczycielka), W anda Marciszewska, Franciszek Pagacz i Stanisława Ślusarek.

Biorąc pod uwagę strukturę organizacyjną, trzeba zaznaczyć, że od 1892 roku szkoła była już jednostką dwuklasową. Z kolei w 1907 roku placówkę podzielono na dwuklasową szkołę m ęską i dwuklasową szkołę żeńską, lecz w spólnym kierow nikiem dla obu szkół był nauczyciel prow adzący szkołę męską.

Do w ybuchu I wojny światowej w szkole męskiej pracowali: Zofia Taczyń- ska, Franciszek Pagacz, Gustaw Pajdak, Józef Porębski, Jan Wojas, Ernestyna Kusionowicz, Teofila Gustowicz, Edward Steindl, Aleksandra Giełczyńska (po zam ążpójściu Steindlowa), Franciszek Szlamka (znany również jako nauczyciel w C hobocie i Podłężu), Stefania Drożdż i W anda Zdziechowicz. N atom iast w tym sam ym okresie w szkole żeńskiej nauczali: A nna Świątek (pojawia się też czasami w błędnym wariancie jako M aria), Józefa Kulmian- ka (wieloletnia nauczycielka), Klara Koczurówna (wieloletnia nauczycielka), Jadwiga W iśniewska i M aria Borek73.

73 Handbuch des Statthalterei-gebietes in Galizien f ü r 1861, 1863, 1864, b.w., Lemberg 1861, 1863, 1864; Galizisches Provinzial-Handbuch fü r das Jahr 1868, 1869, b.w. Lemberg

Szkolnictwo na ziem i niepołomickiej w dobie autonom ii galicyjskiej (1867-1918) 55

Szkoła w Woli Zabierzowskiej

Szkoła w Woli Zabierzowskiej jest jed n ą z najstarszych, najwcześniej pow sta­ łych szkół w rejonie Niepołom ic. H istoria jej sięga 1888 roku, kiedy C.K. Rada Szkolna Krajowa w Galicji wydała 28 listopada orzeczenie dotyczą­ ce ustanow ienia i funkcjonow ania szkoły ludowej w Woli Zabierzowskiej w brzm ieniu:

Zbadawszy wszystkie okoliczności tyczące się organizacji szkoły w Woli Zabierzowskiej i wysłuchawszy wniosków C.K. Okręgowej Rady Szkolnej, orzeka C.K. Rada Szkolna, co następuje:

I. We Woli Zabierzowskiej ustanaw ia się szkołę etatową, o jednym nauczycielu.

II. G m ina Wola Zabierzowska i C hobot tudzież obszary dworskie w Woli Zabierzowskiej i C hobocie tw orzą jed en zakres szkolny i m ają wspólnie szkołę w Woli Zabierzowskiej utrzymywać!

O bow iązkiem ich będzie:

1. Budynek szkolny wystawić wraz z przeznaczonym dla nauczyciela pom ieszkaniem , utrzym ywać w dobrym stanie, tudzież dbać o w e­ w nętrzne urządzenie szkoły wedle przepisów władz szkolnych. 2. Dostarczyć środków na opalenie szkoły.

W wydatkach na ten cel m ają brać udział gm iny i obszary dworskie. W pierw szym rzędzie m ają być użyte na ten cel dobrow olne zobowiązania stron, a mianowicie: O d gm in Wola Zabierzowska i C hobot na m ocy dekla­ racji z dnia 4 sierpnia 1887 rokuzatw ierdzonych przez reprezentację pow ia­ tow ą w Bochni dnia 6 lutego 1888 rokudo l. 31 od pierwszej na opał szkoły 20 zł 60 ct, a n a usługę szkolną 4 zł 40 ct rocznie, a od drugiej n a opał szkoły 3 zł 40 ct, a na usługę szkolną 1 zł 60 ct rocznie, a oprócz tego, od obydwu gm in za zrąbanie i przystawę drzewa opałowego z lasu lub przystawę węgla na opał szkoły z najbliższej stacji kolejowej.

1868, 1869; Szem atyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakow­

skim na rok 1870-1875, 1877, 1878, 1881, 1882, 1884, 1886-1888, 1892, 1894-1914,

C.K. Namiestnictwo, Lwów 1870-1875, 1877, 1878, 1881, 1882, 1884, 1886-1888, 1892, 1894-1914.

S6 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

III. Nauczyciel tejże szkoły m a m ieć wolne pom ieszkanie74.

Szkoła rozpoczęła swoją działalność 1 w rześnia 1889 roku. Pierwszym nauczycielem został Aleksander Zieliński, który był także kierow nikiem tej placówki do 1921 roku. Na początku funkcjonow ania szkoły (1 września 1889 do 15 w rześnia 1890 r.), dzieci uczyły się w chałupie wiejskiej po d nr 127, gdzie w małej izbie i sieni w czasie nauki przebywało 70 uczniów przed południem i 90 po południu. Izba była rów nocześnie m ieszkaniem nauczy­ ciela. Dzięki staraniom Aleksandra Zielińskiego i wsparciu władz szkoły w Radzie Gm innej w Woli Zabierzowskiej 25 listopada 1890 roku przepro­ w adzono dzieci z chałupy wiejskiej do nowego, m urow anego gm achu szkol- nego75. Jak się w krótce okazało, „w ciągu jednego roku 1891 zniszczył grzyb doszczętnie wszystkie podłogi, w szkole, w m ieszkaniu nauczyciela; a piw ni­ ce w oda zalała aż po sklepienie”76.

Po czterech latach, pom im o małego wsparcia finansowego ze strony Zwierzchności Gm innej w Woli Zabierzowskiej, we w rześniu 1895 roku ks. proboszcz Franciszek K rupnik dokonał poświęcenia budynku szkolnego przy licznej obecności ludu wiejskiego oraz reprezentanta C.K. w ładz w oso­ bie inspektora oświaty Józefa Szafrana.

Szkoła pełniła nie tylko funkcję edukacyjną, lecz była także centrum spo­ łeczności lokalnej. Rada Szkolna Miejscowa pełniła w ażną rolę w społeczno­ ści i cieszyła się autorytetem oraz zaufaniem. Ważniejsze w ydarzenia lokal­ ne odbywały się w szkole, m .in. uroczystości gm inne, licytacje: na dostawę opału do szkoły, na wynajęcie podw ody dla księdza do szkoły czy na naukę religii. Tu Rada Szkolna M iejscowa zatwierdzała prelim inarz budżetowy.

Z ciekawych wydarzeń, które m iały miejsce w szkole, w Kronice szkol­ nej odnotow ano, że w czerwcu 1903 roku w budynku szkolnym odbył się powiatowy zjazd kółek rolniczych p o d przew odnictw em ks. Ratowskiego, proboszcza ze Starego Sącza i prezesa powiatowego kółek rolniczych: „Zgro­ m adzonych było ok. 500 w łościan z bliższych i dalszych wiosek - m n ó ­ stwo panów - tak że zgrom adzenie m usiało się odbyć n a błoniach przed

74 Kronika Szkoły w Woli Zabierzowskiej z lat 1BBB-194S. 75 O becnie jest to środkowa część szkoły.

Szkolnictwo na ziem i niepołomickiej w dobie autonom ii galicyjskiej (1867-1918) S 7

budynkiem szkolnym”. Na zjeździe now ym prezesem został w ybrany Alek­ sander Zieliński, kierow nik szkoły.

C.K. Rada Szkolna Krajowa, realizując postanow ienie (orzeczenie) Rady Szkolnej Okręgowej w Bochni, postanow iła przekształcić od 1 w rześnia 1893 roku jednoklasow ą szkołę na dwuklasową o jednym nauczycielu kierującym i jednym nauczycielu młodszym.

Pod koniec XIX wieku w arunki nauki pogorszyły się, znacznie wzrosła liczba uczniów, a niewielkie sale były przepełnione. Uwzględniając tru d n ą sytuację szkolną, C.K. Rada Szkolna Krajowa postanow iła dodać nadetatow ą drugą klasę, a od 1 w rześnia 1897 roku przydzieliła trzecią nauczycielkę, H e­ lenę Molewicz, która pracowała tu do 1902 roku.

Z roku na rok zwiększała się liczba dzieci rozpoczynających naukę szkol­ ną. Do grona pedagogicznego, od 1 m arca 1902 roku, dołączył czwarty nauczyciel. N a rok szkolny 1905/1906 zapisanych zostało 350 dzieci. Rada Szkolna Okręgowa reskryptem z dnia 30 gru dn ia 1906 roku zarządziła w y­ najęcie sali w przyległej wsi C hobot, przydzieliła dodatkowego, piątego n a ­ uczyciela n a okres roku, z poleceniem urządzenia w Chobocie szkoły jedno- klasowej, równocześnie z dniem 1 w rześnia 1907 roku C.K. Rada Szkolna Krajowa wyłączyła gm inę i obszar dworski w Chobocie z zakresu szkoły w Woli Zabierzowskiej.

O nauczycielach, którzy uczyli w tej szkole, dow iadujem y się z krótkich

curriculum vitae zapisanych w kronikach szkolnych77. M .in. m ożna znaleźć

wpis dotyczący Aleksandra Zielińskiego, który szkołą kierował aż 32 lata.

77 W archiwum szkolnym Szkoły Podstawowej w Woli Zabierzowskiej znajdują się k ro ­ niki z różnych lat: Kronika Szkoły z lat 1888-1945, Kronika Szkoły z lat 1974-1994, Księga protokołów z lat 1906-1921, Księga protokołów z lat 1931-1934. Pierwsza księ­ ga rozpoczyna się pięknym pism em i słowami „W Imię Boże!” i zawiera cztery działy: Dział I. O władzach szkolnych, z zarządzeniam i w ładz szkolnych; Dział II. O rozwoju szkoły, z inform acjam i o budynku szkolnym, ogrodzie, sprzętach, ofiarności osób p ry ­ watnych na rzecz szkoły, pracy w celu podniesienia poziom u oświaty i dobrobytu; Dział III. O nauczycielach pracujących przy szkole, z datam i objęcia i opuszczenia posady, krótkim przebieg życia itp.; Dział IV. O dziatwie szkolnej, z inform acjam i o ważniej­ szych w ypadkach z życia dziatwy szkolnej, w spom nieniam i o tych uczniach, którzy w jakiś sposób wybili się w życiu lub odznaczali przym iotam i serca i umysłu, a także o tych, którzy wykoleili się m oralnie lub po prostu um arli (szkoła bardzo interesowała się losem i rozwojem dzieci, a także nauczycielami).

58 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

Był on znam ienitą postacią, o czym świadczy zapis, pochodzący z m o n o ­ grafii Bochni i ziemi bocheńskiej: „Szkoły wiejskie pow iatu bocheńskiego m ogą się [...] poszczycić długą listą nauczycieli i działaczy, którzy byli nie tylko wzorowym i pedagogam i, ale też inicjatoram i wielu pożytecznych ak­ cji o charakterze gospodarczym , politycznym, społecznym, kulturalnym czy oświatowym. Do takich nauczycieli m ożna zaliczyć A leksandra Zielińskiego z Woli Zabierzowskiej”78.

W latach 1902-1916 w szkole w Woli Zabierzowskiej uczyło kilkunastu nauczycieli. Prężny rozwój małej szkoły został jed nak zatrzym any przez w y­ buch I wojny światowej. W związku ze zbliżającą się do ziemi niepołom i- ckiej linią frontu pod koniec 1914 roku nauczycielstwo z polecenia władz uchodziło do Czech i Austrii. Dopiero kiedy zagrożenie wydawało się być mniejsze, w 1915 roku szkoła podjęła swoją działalność i kontynuow ała ją do 1918 roku.

W Kronice szkolnej w idnieje zapis świadczący o skutkach wojny i spu­ stoszeniu m oralnym , jakiego dokonała w śród młodzieży: „Stan umysłowy i usposobienie m łodzieży w porów naniu z czasem przedw ojennym p rzed ­ stawiało się w prost [...]. Kościół i szkoła były w większości w poniew ierce”79. Szkoła ucierpiała również m aterialnie. Najpoważniejsze zniszczenia b u ­ dynku szkolnego dokonały się podczas działań wojskowych, w tym czasie w budynku szkolnym stacjonowały różne oddziały wojsk, niszcząc sprzęt i częściowo akta szkolne. Zdewastowano podłogi, stoły, krzesła, wyposażenie szkoły. Spalono kilka ławek, zniszczono ogrodzenie.

Jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennych do rozwoju kulturalnego wsi przyczyniała się rów nież czytelnia ludowa. Powołana została do życia w listopadzie 1898 roku przez Zarząd Główny Krakowskiego Towarzystwa Oświaty Ludowej. Jej kierow nikiem został Aleksander Zieliński.

78 Bochnia - dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, U rząd M iasta Bochni, Kraków 1980.

Szkolnictwo na ziem i niepołomickiej w dobie autonom ii galicyjskiej (1867-1918) 59

Szkoła w Zabierzowie Bocheńskim

Początki istnienia szkoły sięgają XIX stulecia, kiedy to C.K. Rada Szkolna Krajowa w Galicji w ydała 28 lutego 1888 roku orzeczenie o zorganizow a­ niu we wsi Zabierzów Bocheński szkoły. Dzięki starannej dokum entacji c.k. władz, inform acje o strukturze organizacyjnej i pracujących nauczycielach w okresie galicyjskim, w przeciwieństwie do późniejszych czasów, są łatwe do odtw orzenia80. Naukę rozpoczęto 1 w rześnia 1889 roku. Szkoła w tam tych czasach była jednoklasow a, etatowa, m ieszana. Na początku nie posiadała własnego budynku, a nauka, podobnie jak w innych miejscowościach, odby­ wała się w wynajętej u gospodarza izbie. N auczanie rozpoczął Józef Nakielny, ale już 1892 roku zastąpił go Andrzej Łysak, późniejszy wieloletni kierownik, którego staraniem rozpoczęto budow ę szkoły, ukończoną w październiku 1893 roku. Powstał budynek murowany, parterowy, z dwiem a salami lek­ cyjnymi i m ieszkaniem dla kierownika. Kierownikowi pom agała przydzie­ lona nadetatow a nauczycielka Aniela Sworzeniowska. O d 1895 roku była to już szkoła dwuklasowa, w której pracowała M aria G rubenthal jako druga siła nauczycielska. Zm iany na stanowisku drugiego nauczyciela n a początku działania szkoły następow ały dosyć często, w kolejnych latach byli to: W il­ helm ina Kuklówna i Julian Siekierski. O d 1899 roku szkoła posiadała troje nauczycieli, a od 1903 roku - czworo. Podobnie jak w poprzednim okresie, rotacja była dosyć częsta. Nauczyciele, którym przyszło w tym okresie p ra ­ cować w Zabierzowie, to chronologicznie: Klem entyna Knap, W anda Zago- dzianka, M aria Hozer, A ntoni Nasal (1901-1904), Franciszek Muszyński, Zofia Kuźniar, Klem entyna C hrobak, Cecylia Skowrońska, M atylda K arpiń­ ska, Stanisława Myszkowska, A nna Wolska (1907-1912), Eustachy Horba- czuk. Jako ciekawostkę m ożna w spom nieć, że w 1905 roku w szkole praco­ wały trzy siostry M aria, Feliksa i Kamila Wasyliszyn. Spośród sióstr w dwóch kolejnych latach szkolnych pracowała M aria, a w kolejnym roku Kamila. O d 1909 roku w szkole obowiązki pełniło pięcioro nauczycieli. Wciąż je d ­ n ak dochodziło do częstych zm ian. W szkole pracowali, oprócz kierow ni­ ka Łysaka, nauczyciele: Zofia Holzer, M arian Wroniewicz, M aria Szneider,

80 Szem atyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim za rok

6O Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

Józefa Kmiecik, A nna Wolska, A nna Gorczyczanka, Stefania Lumbe i Jadwi­ ga Łosik.

Jeszcze przed wybuchem wojny, w 1914 roku, do stojącego budynku szkolnego dobudow ano piętro, uzyskując po trzy sale lekcyjne n a parterze i na piętrze. W czasie I wojny światowej szkoła została zajęta przez wojsko austriackie. Po koszarach urządzono tu szpital choleryczny, który został zli­ kw idowany w obliczu zbliżającej się ofensywy rosyjskiej po d koniec 1914 roku. Z tego okresu pozostały liczne zniszczenia na zew nątrz oraz zdew asto­ wane w nętrza, które starano się napraw ić w ciągu kilku następnych lat. T ru­ du odbudow y szkoły podjął się kierow nik Andrzej Łysak, a kontynuowali jego następcy: Józef Łysak i Leon Witek.

Szkoła przyklasztorna w Staniątkach

Początki zorganizowanego szkolnictwa zarówno w Staniątkach, jak i na zie­ m i niepołom ickiej, związane są z istnieniem klasztoru Benedyktynek w Sta- niątkach, który został ufundow any najpraw dopodobniej w 1216 roku. Po­ wstanie klasztoru we wsi m iało duży wpływ na życie regionu, także n a kształt oświaty. Brakuje dokumentów, które potw ierdzałyby tradycję wiążącą p o ­ czątki szkoły klasztornej z pow staniem samego konwentu, wiadom o jednak, że przynajm niej od końca XVI wieku istniała szkoła przyklasztorna. Do tej szkoły uczęszczały nie tylko panny zamierzające związać swoje życie związać z zakonem , ale także dziewczęta z rodów szlacheckich, które po zakończonej edukacji wracały do swoich dom ów 81.

Przez wiele wieków szkoła funkcjonow ała jako jednostka pryw atna. Jej status zm ienił się jednak po zajęciu w ram ach I rozbioru ziemi niepołom i- ckiej przez Austriaków. W latach 80. XVIII wieku były przeprow adzane refor­ m y józefińskie, nazywane tak od pom ysłodawcy cesarza Józefa II Habsburga, w ram ach których dokonywano m .in. kasaty zakonów kontemplacyjnych.

81 B. Krasnowolski, Historia klasztoru benedyktynek w Staniątkach, Klasztor Benedykty­ nek w Staniątkach, Kraków 1999; A. Szylar, Z dziejów szkoły żeńskiej w Staniątkach

w 2. połowie X IX wieku, „Pedagogia C hristiana” 2009, n r 2, s. 177-191; J. Klima, Szkoła żeńska pp. benedyktynek w Staniątkach w latach 1869-1953, „Rocznik Biblioteki PAU

i PAN w Krakowie” 2004, t. 49, s. 317-336; (b.a.), Zarys historii klasztoru pp. Benedyk­

Szkolnictwo na ziem i niepołomickiej w dobie autonom ii galicyjskiej (1867-1918) 61

Ówczesna ksieni Agnieszka Scholastyka Łojowska podejrzewała, że istnienie dobrej szkoły przyklasztornej m oże pom óc siostrom uniknąć losu innych zgrom adzeń. W 1784 roku przem ianow ała szkołę klasztorną n a rządową, wysłała trzy zakonnice na egzam iny publiczne do Lwowa i otworzyła przy klasztorze wiejską szkołę z językiem niem ieckim dla dzieci. Inicjatywa oka­ zała się bardzo dobrym pom ysłem i doprowadziła do uratow ania klasztoru przed likwidacją, choć nie obyło się bez strat m aterialnych n a rzecz państwa. O ostatecznym losie konw entu przesądziła osobista wizytacja cesarza Józe­ fa II, który przybył do Staniątek 16 kw ietnia 1787 roku:

Pow itany przez zgro m ad zen ie zakonne, okazyw ał się b ard zo u p rzejm y m i łaska­ w ym . N ajp ierw u d a ł się do szkoły. U czennice szkoły szlacheckiej w yrażały się b a r­ dzo p o p raw n ie po nie m ie ck u i daw ały w ogóle b ard zo dobre odpow iedzi, co ce­ sarza w praw iło w d o b ry hum or. G dy n astęp n ie zw iedził k la szto rn ą szkółkę dzieci w iejskich, k tó re ró w n ież dobrze o d p o w iad ały po n iem iecku, był b a rd z o zadow o­ lony, głaskał je z u śm iech em [...] i d o d ał, żeby te dzieci uw olnić od n au k i języka niem ieckiego, a uczyć po p o lsk u 82.

Paradoksalnie więc antyklasztorna polityka państw a austriackiego przy­ czyniła się do rozwoju staniąteckiej oświaty, a wieści o wysokim poziom ie kształcenia w Staniątkach docierały do samego W iednia.

Szkoła prow adzona przez benedyktynki funkcjonow ała przez wiele lat jako placówka państwowa: M ädchenshule für gebildete Stände im Kloster der B enediktinerinnen zu Staniątki. W ładzę w placówce sprawował kateche­ ta dyrygujący (od 1799 roku do 1869 roku w szematyzmach pojawiają się nazwiska: Peter Zipps, Joseph Szeliga, Stanisław Jaśliński, Karol Noszkowski, Andrzej Kuczek i siostra prefekta oraz Helena Strauchin, Helena Wodzińska, Franciszka Czernek, Teresa Bezrucz, Elżbieta Porębska). W szkole klasztornej większości przedm iotów nauczały staniąteckie zakonnice, nazywane m istrzy­ niam i. Przeważnie rozpoczynały swoją edukację w szkole staniąteckiej, a u zu ­ pełniały ją przed wstąpieniem do klasztoru m.in. w sem inariach nauczyciel­ skich w Krakowie i we Lwowie. Oprócz księży i zakonnic pracowały w szkole także świeckie guwernantki: nauczały języka francuskiego, tańca i muzyki.

6 2 Część I. Szkolnictwo w Niepołomicach i okolicy

Szkoły publicznej na wsi brakowało jedn ak nadal. Świadom ość p o trze­ by uczenia się narastała w śród ludu wiejskiego, zwłaszcza po zm ianach, ja ­ kie nastąpiły w m onarchii austriackiej po W iośnie Ludów w 1848 roku oraz w trakcie otrzym ywania autonom ii przez Galicję, począwszy od 1860 roku. W roku 1843 otw arto szkołę dla chłopców. M ieściła się w budynku blisko klasztoru, w obrębie zespołu folwarcznego. W roku 1844 uczęszczało do niej zaledwie 13 chłopców. Nauczyciel tej szkoły nie m iał stałej pensji, lecz „z p o ­ m ocą konw entu m ają płacić rodzice uczących się dzieci”.

Na początku szkoła przy klasztorze w Staniątkach podzielona była na dwie klasy: w jednej uczyło się 36 dzieci wiejskich, w drugiej 18 panien z rodzin szlacheckich. N auka w szkole norm alnej, zgodnie z urzędow ym i