Definicja rozwoju zrównoważonego w planowaniu przestrzennym została za-czerpnięta z ustawy Prawo ochrony środowiska [2001], w której wskazuje się, że jest to rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczegól-nych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przy-szłych pokoleń. W takim ujęciu rozwój zrównoważony stanowi podstawową za-sadę planowania przestrzennego, która powinna być realizowana na wszystkich jego szczeblach. Podejście wskazane w ustawie o planowaniu i zagospodarowa-niu przestrzennym wpisuje się w działania Unii Europejskiej na rzecz integracji Wspólnoty omówionej w Europejskiej Perspektywie Rozwoju Przestrzennego (Eu-ropean Spatial Development Perspective – ESDP) [1999], która została przyjęta w Poczdamie w 1999 r. Jest to dokument o charakterze opiniotwórczym w zakre-sie zrównoważonego planowania przestrzennego, który dba o ciągłe: budowanie spójności gospodarczej i społecznej, ochronę i zarządzanie zasobami naturalny-mi, jak również dziedzictwem kulturowym oraz prowadzi do podnoszenia kon-kurencyjności terytorium Unii Europejskiej. Wymusza to na władzach państw członkowskich oraz na samorządach, które posiadają najszersze kompetencje w zakresie planowania przestrzennego, harmonizowanie działań związanych ze sferą społeczną, ekonomiczną i ekologiczną, co przekładać się ma na podnoszenie jakości życia oraz zapewnić ma porównywalną jakość życia przyszłym pokole-niom. Rozwój zrównoważony definiowany jest również jako doktryna ekonomii politycznej wskazująca na potrzebę gospodarowania zasobami w sposób zrówno-ważony, pozwalający na równorzędne spełnianie potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń [Saternus 2013, s. 627–628]. W literaturze przedmiotu wskazuje się rów-nież na inne ujęcie rozwoju zrównoważonego, które odnosi się do poszczególnych kapitałów, wpływających na możliwość jego osiągnięcia. Wymusza to zachowanie proporcji w działaniach związanych z rozwojem kapitału: ekonomicznego, ludz-kiego i przyrodniczego [Piontek 2002, s. 27]. W ten sposób podkreślana jest rów-norzędność wszystkich sfer działalności ludzkiej w rozwoju społeczno-gospodar-czym. Niezależnie od podejścia rozwój zrównoważony wywiera wpływ na różne sfery życia aktorów lokalnych. Zmienia on podejście w zakresie zarządzania prze-strzenią, projektowania urbanistycznego oraz wywiera wpływ na sferę technolo-giczną poprzez wprowadzanie szerokiej gamy innowacji we wszystkich obszarach życia społecznego [Roosa 2010, s. 36–39].
Rozwój zrównoważony opiera się na integracji wszystkich dziedzin funkcjo-nowania człowieka, co wymaga otwarcia się na potrzebę patrzenia w przyszłość
Rozdział1.Przestrzeń,ładprzestrzennyirozwójzrównoważony 47
i opieranie działań władz lokalnych na dążeniu do zapewnienia dobrobytu i po-równywalnych warunków życia obecnym i przyszłym pokoleniom. Działania te powinny polegać na planowaniu dla środowiska, co przekłada się na dbałość o elementy przyrodnicze oraz niwelację oddziaływania elementów antropoge-nicznych na otoczenie. Elementem rozwoju zrównoważonego jest również udział jak największej liczby aktorów lokalnych w podejmowaniu decyzji związanych z rozwojem społeczno-gospodarczym, co służyć ma uświadomieniu społeczności oraz wypracowaniu wspólnych, wzajemnie akceptowalnych rozwiązań. Odpo-wiednie działania w tych sferach mają również polegać na właściwym gospodaro-waniu przestrzenią [Ziółkowski 2005].
Należy podkreślić, że w literaturze przedmiotu wskazuje się na powiązanie ładu przestrzennego z rozwojem zrównoważonym. Jak podkreśla J. Bański [2008], wzrost gospodarczy musi budować ciągłą świadomość w zakresie dbałości o śro-dowisko przyrodnicze, społeczno-gospodarcze, czy kulturowe. Należy podkreślić, że rozwój zrównoważony intepretowany jest jako ład zintegrowany, który nie po-winien opierać się jedynie na działaniach zmierzających do ochrony środowiska, ale na konsolidowaniu wszystkich przedsięwzięć społecznych i gospodarczych z działaniami na rzecz środowiska [Burchard-Dziubińska, Drzazga, Rzeńca 2014, s. 22–23]. Wszystkie te elementy łączą się w przestrzeni, dlatego też idea rozwoju zrównoważonego zaadoptowana została do ustaw [Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym 1994; Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 2003] odpowiedzialnych za kreowanie polskiej przestrzeni. Jak wskazuje A. Ję-draszko [2005, s. 44–46], problemem polskiego prawodawstwa jest brak jedno-znacznej definicji rozwoju zrównoważonego na potrzeby planowania przestrzen-nego, co negatywnie wpływa na operacjonalizację tego pojęcia. Należy podkreślić, że w miarę upływu czasu obowiązywania ustawy o planowaniu i zagospodarowa-niu przestrzennym [2003] są wprowadzane do niej pewne zmiany, które pośred-nio oddziałują na kreowanie rozwoju zrównoważonego przestrzeni. Wśród tego rodzaju zapisów należy wskazać rozszerzenie palety wytycznych uwzględnianych w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Wska-zuje się, że dokumenty te powinny opierać się na wskaźnikach użytkowania i za-gospodarowania terenów uzyskiwanych na podstawie badań w sferze ekonomicz-nej, środowiskowej i społecznej. Podkreślana jest waga takich ocen, jak: prognozy demograficzne, zaplecze finansowe gminy w kontekście realizacji szeroko pojętej infrastruktury oraz bilansu terenów przeznaczanych pod zabudowę, co z jednej strony prowadzić ma do urealnienia zapisów proponowanych w tych dokumen-tach, a z drugiej strony jest chęcią sformułowania polityki przestrzennej gminy w zgodzie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Podobnie rozszerzony został za-kres informacyjny miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które poza wskaźnikami intensywności zabudowy, gabarytami i parametrami w zakre-sie nowej zabudowy wzbogacone zostały o wskaźniki: procentu zabudowy działki, procentu powierzchni biologicznie czynnej, minimalnej liczby miejsc
parkingo-Planowanie przestrzenne gmin wiejskich
48
wych. Rozszerzeniem dla tego rodzaju przepisów są również zapisy innych ustaw mających konsekwencje dla planowania przestrzennego, np.: ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych [1995] czy ustawa krajobrazowa [Ustawa o zmianie nie-których ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu 2015].
Próby definicji zrównoważonego rozwoju dokonano również w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 [2012], gdzie ustrojową zasadę rozwoju zrównoważonego wskazano jako podstawę działań w planowaniu prze-strzennym, podkreślając jednocześnie, że wymusza ona na całej społeczności stosowanie zasad: racjonalności ekonomicznej, preferencji regeneracji (odnowy) nad zajmowaniem nowych obszarów pod zabudowę, przezorności ekologicznej, kompensacji ekologicznej, hierarchiczności celów, dynamicznego strefowania i wyznaczania obszarów planistycznych oraz partycypacji społecznej. Wszystkie wymienione zasady stają się podstawą realizacji idei rozwoju zrównoważonego w odniesieniu do planowania przestrzennego, a w konsekwencji rozwoju społecz-no-gospodarczego. Należy podkreślić, że wiele działań związanych z rozwojem zrównoważonym opiera się na próbie jego wyjaśnienia na podstawie zasad, które należy spełnić, aby osiągnąć rozwój zrównoważony. Taki sposób wyjaśniania po-jęcia rozwoju zrównoważonego przyjęto w Deklaracji z Rio de Janeiro w 1992 r., gdzie termin ten został zaprezentowany przez 27 zasad, które w sposób czytelny pozwalają nakreślić wymagania stawiane przed społecznością, władzami lokalny-mi oraz planistalokalny-mi w wylokalny-miarze rozwoju zrównoważonego. Podobnie na potrzeby Strategii Europa 2020 w dokumentach Unii Europejskiej rozwój zrównoważony wyjaśniony jest przez pryzmat siedmiu zasad niezbędnych do jego realizacji.
Wyjaśnienia pojęcia rozwoju zrównoważonego można również dokonać po-przez zdefiniowania antytezy rozwoju zrównoważonego, co przejawia się w złej kondycji środowiska przyrodniczego oraz negatywnym oddziaływaniu na funk-cjonowanie człowieka. Z perspektywy człowieka negatywne zjawiska dotyczyć mogą również paraliżu komunikacyjnego w miastach, jak również całego układu transportowego, złego zarządzania zasobami przejawiającego się ich niedostat-kiem, co przekłada się również na zubożenie społeczeństwa. W ekstremalnych warunkach niezrównoważenie rozwoju może prowadzić do niszczenia obecnych osiągnięć społeczeństwa oraz do wyniszczających konfliktów zbrojnych [Roosa 2010, s. 44–45].
Ujmując rozwój zrównoważony jako wyznacznik planowania przestrzennego, należy wskazać, że stan ten może być osiągany przez odpowiednie wykorzysty-wanie narzędzi z zakresu planowania przestrzennego, w szczególności na tere-nach zurbanizowanych. Wymusza to tworzenie przyjaznych przestrzeni dla życia i funkcjonowania aktorów lokalnych. Wykorzystanie w projektowaniu przestrzeni elementów środowiskowych podnosi walory przestrzeni. Ma to szczególnie istotne znaczenie w odniesieniu do przestrzeni publicznych, które w pierwszej kolejności mogą podlegać przekształceniom, z uwagi na możliwość łatwiejszego zarządzania nimi przez władze lokalne. W odniesieniu do terenów zurbanizowanych sugeruje
Rozdział1.Przestrzeń,ładprzestrzennyirozwójzrównoważony 49
się wprowadzanie zieleni, zmniejszenie ruchu kołowego na rzecz tworzenia sie-ci pieszych i rowerowych powiązań oraz budowę systemów informacji. W dużej mierze na tych zasadach mogą również opierać się obszary wiejskie, które poprzez tworzenie powiązań z miastami powinny lokalnie tworzyć przestrzenie przyjazne mieszkańcom, którzy wykorzystywać będą mniej uciążliwe dla środowiska środki transportu [Gehl 2010, s. 105–110; Gehl, Svarre 2013, s. 123–148].
Pojęcie rozwoju zrównoważonego pojawia się w wielu sektorowych polity-kach proponowanych na różnych szczeblach, poczynając od międzynarodowego, a na lokalnym kończąc. Rozwój idei rozwoju zrównoważonego pod koniec lat 80. XX w. skutkował implementacją jej założeń do różnych dziedzin życia społeczno--gospodarczego oraz naukowego. Powiązanie rozwoju zrównoważonego z plano-waniem przestrzennym widać również w koncepcji zrównoważonego gospodaro-wania gruntami (Sustainable Land Management – SLM), która wskazuje, że bez odpowiedniej gospodarki gruntami nie będzie możliwości podjęcia działań zwią-zanych z rosnącą populacją, w szczególności mieszkańców miast. Zrównoważone gospodarowanie gruntami ma na celu zapobieganie degradacji krajobrazu oraz presji na elementy środowiska, które mogą wpływać na podnoszenie jakości usług i produkcji. Założeniem SLM jest również próba zahamowania oraz redukcji ne-gatywnych skutków decyzji związanych ze sferą planowania przestrzennego, co wpisuje się w działania związane z rozwojem zrównoważonym [Bank Światowy 2006, s. 1–4]. W podobny sposób do zarządzania gruntami podchodzi Europej-ska Komisja Gospodarcza Organizacji Narodów Zjednoczonych, która wEuropej-skaza- wskaza-ła, że planowanie przestrzenne jako instrument rozwoju zrównoważonego musi w szczególności obejmować działania związane ze środowiskiem oraz sferą go-spodarczą. Działania te powinny odnosić się chociażby do odpowiedniego po-dejścia w kontekście wyceny nieruchomości, podziału gruntów w zakresie róż-nego użytkowania, ocen oddziaływania na środowisko oraz monitoringu zmian w przestrzeni. Wszystkie te składowe przełożyć się mają na właściwie prowadzo-ną politykę przestrzenprowadzo-ną ukierunkowaprowadzo-ną na osiąganie rozwoju zrównoważonego [UNECE 1996, s. 3–12].
W literaturze przedmiotu w kontekście planowania przestrzennego opartego na rozwoju zrównoważonym pojawia się również idea recyklingu w gospodarowaniu gruntami (Rysunek 4). Idea ta została wypracowana przez Federalne Biuro ds. Budownictwa i Planowania Przestrzennego Niemiec. Opiera się ona na zasadzie „unikaj-wykorzystuj ponownie-zrównoważ poniesione straty”. W konsekwen-cji takiego podejścia należy wskazać, że wytyczne zastosowane przez niemieckie Biuro wpisują się w zasadę rozwoju zrównoważonego w planowaniu przestrzen-nym i mogą być stosowane jako dobra praktyka oraz swego rodzaju zasada po-zwalająca na zoperacjonalizowanie idei rozwoju zrównoważonego w planowaniu przestrzennym nie tylko w granicach Niemiec, ale również w innych krajach sta-wiających na zasobooszczędne gospodarowanie przestrzenią. Założenia recyklin-gu gospodarowania gruntami dotyczą wszystkich użytkowników przestrzeni ze
Planowanie przestrzenne gmin wiejskich
50
szczególnym uwzględnieniem władz lokalnych, które pełnią rolę koordynatora większości działań poprzez możliwość wpływania na użytkowników przestrzeni w postaci prawa lokalnego. Założenia recyklingu gruntów wskazują na potrze-bę identyfikacji terenów porzuconych i niewykorzystywanych, które występują w większości przypadków w miastach, choć również z mniejszą intensywnością zlokalizowane są na terenach wiejskich. Konsekwencją identyfikacji takich grun-tów jest podjęcie odpowiednich kroków przez władze lokalne i podjęcie działań planistycznych zmierzających do przywrócenia użytkowania na terenach porzu-conych. Wpisuje się to również w założenia rewitalizacji, która podobnie do idei prezentowanych w dokumentach w Niemczech wymusza integrację wszystkich sfer funkcjonalnych.
Rysunek 4.Fazyrecyklinguwgospodarowaniugruntami Źródło:Preuss,Ferber2008,s.4.
Prezentowane próby zdefiniowania rozwoju zrównoważonego oraz wyjaśnie-nia jego istoty w kontekście planowawyjaśnie-nia przestrzennego pozwalają stwierdzić, że kategoria ta jest zbiorem otwartym. W zależności od obszaru badań, na którym skupiają się naukowcy, przybiera ona różne formy. Należy również podkreślić, że w zależności od dziedziny nauki w definicjach rozwoju zrównoważonego kładzie się nacisk na inne elementy lub część z nich pomija się. I tak w sferze nauk spo-łecznych, do których należy ekonomia, na plan dalszy odsuwane są kwestie zwią-zane ze sferą środowiska. Podobnie w naukach związanych z ochroną środowiska rzadko można doszukiwać się odniesień do sfery gospodarczej [Jeżowski 2012].
Rozdział1.Przestrzeń,ładprzestrzennyirozwójzrównoważony 51
Rozwój zrównoważony w sferze planowania przestrzennego powinien opierać się na modelowych rozwiązaniach (benchmark), które mają zastosowanie na gruncie polskim. Powiązane jest to również z potrzebą identyfikacji dobrych i złych prak-tyk, które oddziałują na prośrodowiskowe zarządzanie przestrzenią. Niezbędna w tym zakresie staje się współpraca pomiędzy sektorem administracji publicznej i sferą nauki, dzięki czemu możliwe będzie wypracowanie nowych lub implemen-tacja już istniejących rozwiązań pozwalających na wdrażanie zrównoważonych rozwiązań w gospodarce przestrzennej.