W dzisiejszych czasach kobiety bardzo dosłownie traktują frazę z sentencji Josepha Ungera (1828–1913): „Mężczyzna ma tyle lat, na ile się czuje – kobieta tyle, na ile wygląda”. Coraz więcej kobiet interesuje się swoim zdrowiem, urodą i chce preferować „kult młodości i piękna”. Me-dia kreują modę na bardzo szczupłą figurę oraz twarze porcelanowych lalek.
Niniejszy artykuł dotyczy zagadnień związanych z szeroko rozumia-nymi odmładzającymi zabiegami, zarówno naturalrozumia-nymi, kosmetyczny-mi, jak i z różnych dziedzin kosmetologii i medycyny estetycznej, oraz wpływu tych zabiegów na zdrowie fizyczne, wygląd zewnętrzny, samo-poczucie oraz kształtowanie samooceny.
Współcześnie moda, fotografia i szeroko pojęte media silnie od-działują na ocenę urody przez ludzi – zarówno kobiety, jak i mężczyzn.
W dużym stopniu efekty zabiegów kosmetycznych i chirurgii plastycz-nej odmieniły wyobrażenia o idealnym pięknie ludzkiego ciała. Coraz częściej kobiety decydują się na poddanie się odmładzającym zabiegom kosmetycznym lub medycznym nie tylko ze względu na chęć „zatrzy-mania czasu”, ale także dlatego, że tego wymaga od nich otoczenie.
Kobiety częściej niż 10, 20 lub 50 lat temu piastują wysokie, dobrze płatne stanowiska w różnych korporacjach, bankach, zajmują się ka-rierą naukową. Bycie dyrektorem, prezesem, szanowanym autorytetem w różnych dziedzinach nauki wymaga reprezentacyjności od danej oso-by. Kobietom często nie wystarcza domowa pielęgnacja i zwracają się do profesjonalistów – edukatorów zdrowia, dietetyków, kosmetyczek,
instruktorów fitness oraz chirurgów plastycznych, których zadaniem jest pomoc w uzyskaniu i utrzymaniu zarówno dobrej kondycji fizycznej, jak i psychicznej.
Warto się jednak zastanowić, jaki kulturowy wpływ na ludzi wy-warła „rewolucja kosmetyczno-chirurgiczna” w dziedzinie urody. Nieste-ty, przez coraz większe tempo życia, coraz lepsze zarobki i wymagania rynku w społeczeństwie tworzy się pewien imperatyw, zgodnie z którym piękni ludzie wymagają tego samego piękna od swoich partnerów, przy-jaciół, współpracowników1.
Zdrowie jest wyrazem doskonale znanym każdemu człowiekowi.
Słowem tym posługujemy się często kilka razy dziennie, nie zawsze zdając sobie sprawę, co naprawdę kryje się pod tym pojęciem. Niejedno-znaczność rozumienia terminu „zdrowie” wynika z przyjmowania róż-nych wskaźników – obiektywnego, mierzonego za pomocą miar biome-dycznych, oraz subiektywnego, mierzonego za pomocą subiektywnych odczuć badanych2. Wypowiadając to słowo, ludzie mają na myśli własne doświadczenia z życia codziennego oraz najbliższego otoczenia. Na ta-kie wyobrażenie składa się wiele czynników, m.in.: wiek, wykształcenie, status materialno-ekonomiczny, pozycja społeczna oraz kultura, w jakiej się wychowali. Każdy człowiek pojęcie zdrowia może rozumieć na swój sposób. Większość ludzi dorosłych (bo o takich będę pisać w tym tekście) mówi o zdrowiu w kontekście braku choroby, czyli o dobrym samopoczu-ciu, stanie niewymagającym interwencji medycznej. Stwierdzenie „być zdrowym” w potocznym rozumieniu bywa jednak dużo bardziej złożone i wieloznaczne niż profesjonalne definicje. Wypowiedzi ludzi zdomino-wane są przez: somatyczny (fizyczny) wymiar zdrowia, dobrostan psy-chiczny, a także dobre funkcjonowanie w codziennym życiu. Pojmowanie pojęcia zdrowia wśród laików zmienia się w zależności od tego, czy myślą o nim ogólnie, czy zwracają uwagę na własny stan zdrowia, czy czują się dobrze, czy też mają jakieś dolegliwości3.
Według WHO, zdrowie to „pozytywny stan samopoczucia fi-zycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub ułomności”4. Definicja ta mówi o tym, że człowiek zdrowy to taki, któ-ry jest w stanie w pełni wywiązywać się z wyznaczonych mu ról spo-łecznych, a także nie jest niepełnosprawny w sensie fizycznym lub
psy-1 L. Kirwan: Bez skazy. Chirurgia plastyczna bez tajemnic. Poznań: Vesper, 2006, s. 5–6.
2 Pedagogika. Red. B. Śliwerski. T. 3: Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2006, s. 349.
3 B. Woynarowska: Zdrowie. W: Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki. Red.
B. Woynarowska. Warszawa: PWN, 2008, s. 18–22.
4 Pedagogika…, s. 351–352.
chicznym. Pełne zdrowie to, według tego i podobnych określeń, poczucie życiowej siły, zdolność do pokonywania przeszkód i rozwiązywania problemów, chęć podejmowania działania fizycznego i umysłowego.
Definicja ta jest jednym z najprostszych, a zarazem najpopularniejszych sformułowań dotyczących zdrowia.
Nauką o zdrowiu zajmują się m.in.: higiena, edukacja zdrowotna, promocja zdrowia, natomiast podtrzymywaniem zdrowia i leczeniem – medycyna. Higiena ma na celu poznawanie wpływów otoczenia na zdrowie człowieka oraz poznawanie reakcji jego organizmu na te wpływy. Praktyczne zastosowanie higieny jako nauki to wykorzysta-nie posiadanych wiadomości, aby usunąć z otoczenia człowieka czyn-niki ujemne i wprowadzić dodatnie w celu zapewnienia mu należytej ochrony zdrowia oraz rozwoju fizycznego i psychicznego5. Edukacja zdrowotna określana jest jako „proces, w którego efekcie ludzie po-winni się nauczyć, jak dbać o zdrowie własne i społeczności, w któ-rej żyją”6. Karta Ottawska mówi, że promocja zdrowia jest procesem, który pozwala i umożliwia ludziom kontrolowanie własnego zdrowia oraz pracę nad jego poprawą7. Promocja zdrowia ma kilka ważnych aspektów – jednym z nich jest koncentracja na zdrowiu i zwiększa-niu jego potencjału. Kolejne to m.in. uświadamianie ludziom, że sami mogą podejmować decyzje i wybory odnoszące się do własnego zdro-wia, a także główny aspekt, czyli kształtowanie sprzyjającego zdrowiu stylu życia i środowiska8. Medycyna natomiast to nauka empiryczna, która, opierając się głównie na doświadczeniach, obejmuje całość wie-dzy na temat zdrowia i chorób człowieka. Podstawowym jej zadaniem jest zapobieganie chorobom i zdobywanie wiedzy na temat sposobów ich leczenia. Główne nauki w medycynie to: anatomia, biochemia, bio-fizyka, fizjologia, histologia itp.9 Jednym z jej działów, który omawiam w moim tekście, jest chirurgia plastyczna, inaczej określana mianem estetycznej lub kosmetycznej. Z działu dermatologii i wenerologii przytaczam informacje ze specjalności: kosmetologia, a także diabeto-logia i dietetyka.
5 Popularna encyklopedia powszechna. T. 7: H–J. Red. L. Czopek. Kraków: Fogra, 1995, s. 92.
6 W. Ciechaniewicz: Edukacja zdrowotna – zadania pielęgniarki w promocji zdro-wia. W: Promocja zdrozdro-wia. Teoretyczne podstawy promocji zdrozdro-wia. T. 1. Red. A. An-druszkiewicz, M. Banaszkiewicz. Lublin: Czelej, 2008, s. 154.
7 Karta Ottawska (1986). Przeł. J. Karski. W: Promocja zdrowia. Red. J. Karski, Z. Słońska, B.W. Wasilewski. Warszawa: Sanmedia, 1994, s. 423–429.
8 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna a terapia i profilaktyka chorób oraz promocja zdrowia. W: Edukacja zdrowotna…, s. 133.
9 K. Zieliński: Słownik pochodzenia nazw i określeń medycznych. Antyczne i nowo-żytne dzieje chorób w ich nazwach ukryte. Bielsko-Biała: Alfa Medica Press, 2004, s. 353.
Wszystkie nauki zajmujące się zagadnieniem zdrowia i jego aspek-tami wzajemnie się uzupełniają i wspomagają. Rozwój jednej z dziedzin pociąga za sobą innowacje w pokrewnych naukach. W sytuacjach proble-matycznych związanych ze zdrowiem warto udać się do wykwalifikowa-nego specjalisty, który pomoże je rozwiązać dużo skuteczniej niż osoby niekompetentne lub niedoświadczone.
W większości definicji zdrowia wymienia się trzy płaszczyzny – jedną z nich jest zdrowie psychiczne, które określa „zgodę i niezgodę z samym sobą”10. Nauką zajmującą się badaniem zdrowia psychicznego jest psy-chologia zdrowia, którą uważa się za całokształt naukowego, oświato-wego i profesjonalnego wkładu „psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji, a także do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej”11. Zdrowie psychiczne jest jednym z istotniejszych obszarów promocji zdrowia w Europie. W Deklaracji Zdrowia Psychicznego zapisane jest, że „zdrowie psychiczne i dobrostan psychiczny mają zasadnicze znaczenie dla jakości życia, umożliwiając ludziom doświadczać życia jako sensownego, pozwalając im być twór-czymi i aktywnymi obywatelami”12.
Mówiąc o zdrowiu psychicznym, należy rozróżnić dwa aspekty – po-zytywny i negatywny. W skład negatywnego aspektu zdrowia psychiczne-go wchodzą wszelkiepsychiczne-go rodzaju choroby i zaburzenia psychiczne. Z kolei aspekt pozytywny obejmuje takie dziedziny życia, jak: autonomia, samo-realizacja, poczucie szczęścia czy autokreacja13. Najważniejszym celem zdrowia psychicznego jest uzyskanie stanu harmonii całego organizmu, który nazywany jest wysokim poziomem samopoczucia. Definicje zdro-wia psychicznego, podobnie jak określenia zdrozdro-wia, mówią o stanie, który ciągle ulega zmianom i na który każdy człowiek może mieć wpływ14.
Na dobre samopoczucie, czyli innymi słowy: dobrostan psychiczny, oddziałuje wiele czynników związanych bezpośrednio z osobą, której do-tyczy, ale także ze środowiskiem, w którym ona żyje. W zależności od potrzeb danej jednostki oraz jej predyspozycji można wskazać na cztery
10 M. Demel: Pedagogika zdrowia. W: Pedagogika ogólna i subdyscypliny. Red.
L. Turos. Warszawa: Żak, 1999, s. 237–238.
11 I. Heszen-Niejodek: Psychologia zdrowia. W: Psychologia. Podręcznik akademicki.
Red. J. Strelau. T. 3. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000, s. 456.
12 Podjąć wyzwania, szukać rozwiązań. Deklaracja o Ochronie Zdrowia Psychicznego dla Europy. Plan Działań na rzecz Ochrony Zdrowia Psychicznego dla Europy. Warszawa:
Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2005, s. 15.
13 I. Heszen, H. Sęk: Psychologia zdrowia. T. 1. Warszawa: PWN, 2007, s. 70–71.
14 L. Kulmatycki: Zdrowie i dobrostan psychiczny. W: Edukacja zdrowotna…, s. 391.
znaczenia dobrostanu: szczęście, beztroska, intelektualna stymulacja, po-zytywny stres15.
O dobrostanie fizycznym i psychicznym w dużej mierze decydują emocje, które są nieodzowne w życiu każdego człowieka. Silne uczu-cia wywołują wewnątrz organizmu reakcję biochemiczną, co wpływa na funkcjonowanie poszczególnych narządów. Intensywne przeżycia, cza-sami także stres, mają niemały wpływ również na samopoczucie oraz postrzeganie samego siebie. Jeśli emocje są negatywne, takie jak: złość, żal czy smutek – samoocena ludzka spada, natomiast gdy przeżywane odczucia są pozytywne, człowiek czuje się w swoim towarzystwie znacz-nie lepiej, przez co jego poczucie własnej wartości i samoocena rosną.
Keith Oatley i Jennifer M. Jenkins podają, że emocje to jakby subiek-tywnie odczuwane stany, ukazujące stosunek do własnych potrzeb i ota-czającej rzeczywistości. To pewnego rodzaju „struktury sterujące naszym życiem, zwłaszcza naszymi stosunkami z innymi ludźmi”16. Emocje po-wstają jako pewnego rodzaju wrażenia w naszym ciele, które poprawiają lub pogarszają samoocenę. Samoocena z kolei, według Mirosława Kofty i Dariusza Dolińskiego, „jest ewaluacją własnej osoby. Może mieć ona różne stopnie generalizacji: od ocen dotyczących poszczególnych aspek-tów własnej osoby – a więc na przykład inteligencji, atrakcyjności fizycz-nej, poczucia humoru, kompetencji interpersonalnych czy umiejętności grania na gitarze – do tak zwanej samooceny ogólnej, czy też globalnej, polegającej na całościowej ocenie siebie”17.
Odpowiadając sobie na pytanie: kim jestem?, człowiek próbuje opi-sać, jakie ma cechy bądź charakteru, bądź wyglądu zewnętrznego oraz jak bardzo jest wartościowy. Jeśli chodzi o opisywanie siebie, Myron H. Dembo mówi o „obrazie własnej osoby”, tudzież o „obrazie Ja”18. Ma-ria Żebrowska „obraz samego siebie” ujmuje jako wyobrażenia i pojęcia, jakie jednostka wypracowuje o sobie, np. o swoim wyglądzie zewnętrz-nym, możliwościach podejmowania i wykonywania zadań, zdolnościach, umiejętnościach, stosunku do innych ludzi, a nawet to, w jaki sposób przeżywa ona i odbiera otaczające ją środowisko19.
15 D. Seedhouse: Well-being: Health Promotion’s Red Herring. „Health Promotion International” 1995, no 1, s. 61–67.
16 K. Oatley, J.M. Jenkins: Zrozumieć emocje. Przeł. J. Radzicki, J. Suchecki.
Warszawa: PWN, 2003, s. 124.
17 M. Kofta, D. Doliński: Poznawcze podejście do osobowości. W: Psychologia. Pod-ręcznik akademicki. Red. J. Strelau. T. 2. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-giczne, 2000, s. 579.
18 M.H. Dembo: Stosowana psychologia wychowawcza. Przeł. E. Czerniawska.
Warszawa: WSiP, 1997, s. 123.
19 Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Red. M. Żebrowska. Warszawa: PWN, 1975, s. 768.
Jednym z czynników warunkujących zdrowie jest styl życia. Można go określić jako podejmowanie przez człowieka decyzji, które bezpośred-nio wpływają na jego zdrowie i które może sam kontrolować, czasami w mniejszym, czasami w większym stopniu. Pojęcie „styl życia” funk-cjonuje w wielu naukach, takich jak: medycyna, psychologia, socjologia, promocja zdrowia i inne. Można powiedzieć, że jest pewnego rodzaju wytworem kultury. Pojęcie to nie ma jednej konkretnej definicji ani też koncepcji. Według Kazimierza Wrześniewskiego, styl życia to „zespół jawnych, manifestowanych zachowań, typowych reakcji i pewnych ele-mentów osobowości”20. Zdaniem Andrzeja Sicińskiego, styl życia jest to zespół zachowań z życia codziennego, swoistych dla danej grupy lub jednostki, charakterystyczny „sposób bycia”, odróżniający daną grupę lub jednostkę od innych. Można nazwać go też bardziej lub mniej świadomie przyjmowaną strategią życiową21.
Prozdrowotny styl życia jest niezwykle trudny do zdefiniowania.
Antonina Ostrowska w swojej publikacji przytacza następujące określenia:
– za Williamem Cockerhamem – „wzory świadomych zachowań zwią-zanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw”;
– za Theodore’em Abelem – „nie tylko wzory zachowań związanych ze zdrowiem, ale także wartości i postawy reprezentowane przez ludzi w odpowiedzi na warunki ich społecznego, kulturowego i ekonomicz-nego środowiska”22.
Wynika z tego, że prozdrowotny styl życia to po prostu każde świado-me działanie człowieka, które podejmuje on w celu zwiększenia potencjału swojego zdrowia oraz starając się wyeliminować zachowania zagrażające zdrowiu.
Jakość życia może być rozumiana zarówno subiektywnie, jak i obiek-tywnie. Obiektywne spojrzenie na jakość życia obejmuje przede wszyst-kim zespół warunków egzystencji i działania człowieka. W jego skład wchodzi: środowisko fizyczne, status materialno-ekonomiczny, środowi-sko społeczno-kulturowe itp. Warunki te odzwierciedlają się w subiek-tywnym spojrzeniu na jakość życia i stanowią jej wyznaczniki. Subiek-tywne spojrzenie to z kolei wynik wartościowania i oceny egzystencji oraz jej różnych sfer. Efekt tej oceny może mieć też charakter poznaw-czy, wtedy mierzy się go poczuciem satysfakcji lub poziomem
zadowole-20 K. Wrześniewski: Styl życia a zdrowie. Wzór zachowania A. Warszawa: Wydaw-nictwo Instytutu Psychologii PAN, 1993, s. 45.
21 A. Siciński: Wprowadzenie. W: Style życia w miastach polskich (u progu kryzysu).
Red. A. Siciński. Wrocław: PAN, 1988, s. 11–34.
22 Cyt. za: A. Ostrowska: Styl życia a zdrowie. Warszawa: IFiS PAN, 1999, s. 27.
nia z życia albo jego poszczególnych sfer. Czasami nazywa się tak pojętą jakość życia poczuciem dobrostanu.
Kobiety coraz częściej korzystają z usług polecanych przez gabine-ty kosmegabine-tyczne, które wprowadzają do swojej ofergabine-ty oryginalne zabie-gi mające na celu poprawę urody oraz samopoczucia klientek. W XXI wieku, kiedy kobiety stają się coraz bardziej niezależne, także finansowo, zajmują coraz wyższe i lepiej płatne stanowiska, otoczenie wymaga od nich ustawicznego dbania o siebie, o swoje zdrowie i wygląd zewnętrzny.
Zawody, które wykonują, często cechują się tym, że ich wykonawca musi być osobą reprezentacyjną. Sukces kobiety te zawdzięczają zarówno swo-im kwalifikacjom, jak i wdziękowi oraz urokowi osobistemu.
Kosmetyka – od łacińskiego kosmeo – ‘upiększać’. Wyróżniamy trzy podstawowe kierunki w kosmetyce: kosmetykę pielęgnacyjną, kosmety-kę leczniczą i kosmetykosmety-kę zdobniczą. Można powiedzieć, że kosmetyka jest troską o „ładny wygląd cery, włosów, paznokci oraz figury, poprzez wykonywanie odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych, leczniczych i upiększających oraz propagowanie zdrowego stylu życia, diety, gimna-styki, dbania o urodę, oparta o wszystkie dziedziny współczesnej medy-cyny, badania naukowe i fachową literaturę”23.
„Kosmetologia to dziedzina medycyny zajmująca się profilaktyką mającą na celu opóźnienie zewnętrznych oznak starzenia się, jak i za-chowania jak najdłużej sprawności życiowej oraz zagadnieniami leczni-czymi dotyczącymi tych zmian skórnych, które szczególnie niekorzyst-nie wpływają na wygląd zewnętrzny. Kosmetologia zajmuje się równiekorzyst-nież zagadnieniami związanymi z upiększaniem, składem preparatów kos-metycznych i ich zastosowaniem oraz wpływem na poszczególne rodza-je skóry […] rodza-jest interdyscyplinarną, bardzo obszerną dziedziną wiedzy medycznej”24. Zajmuje się nie tylko likwidowaniem istniejących defek-tów kosmetycznych lub ich maskowaniem, ale także aspektami prewen-cyjnymi, które mogą przedłużyć młodość, sprawność, czyli ułatwią za-chowanie zdrowia25.
Chirurgia kosmetyczna, inaczej zwana estetyczną, to także jeden z działów nauki, które zajmują się poprawą urody oraz stanu zdrowia psychicznego oraz fizycznego. Stanowi ona integralną część chirurgii plastycznej26. Dokładniej rzecz ujmując, jest to dział chirurgii, który zajmuje się usuwaniem wad natury kosmetycznej. Zależą one głównie
23 J. Arct: Encyklopedia kosmetyczna. Warszawa: Spar, 1999, s. 107.
24 http://www.kosmetologia.edu.pl/kosmetologia/index.php [data dostępu:
4.03.2011].
25 Ibidem.
26 M. Noszczyk, B. Noszczyk: Medycyna piękności. Warszawa: PZWL, 1999, s. 107–108.
od estetycznego punktu widzenia, a czasami mogą wywołać zaburze-nia czynnościowe. Są to głównie odchylezaburze-nia kształtów od przeciętnej normy (wrodzone lub nabyte, np. na skutek starzenia się). Do zmian należą także np. łagodne nowotwory czy przebarwienia skórne. Meto-dy chirurgii kosmetycznej opierają się głównie na przeszczepach, np.:
kości, skóry, błon śluzowych, tkanki tłuszczowej itp.27 W zakres dzia-łań kosmetyki lekarskiej wchodzą różne wady i zniekształcenia, których głównym i podstawowym sposobem leczenia okazuje się interwencja chirurgiczna. Dział nauki zajmujący się takim sposobem postępowania nosi nazwę chirurgii plastycznej lub inaczej: odtwórczej. Jest to jedna z gałęzi chirurgii ogólnej, która (podobnie jak chirurgia estetyczna) le-czy zniekształcenia i uszkodzenia wrodzone oraz nabyte. Chirurgia pla-styczna ma na celu przywrócenie pacjentowi pełnej sprawności, którą utracił w następstwie wad lub zniekształceń. Zajmuje się także popra-wianiem kształtów ciała, głównie twarzy. Można stwierdzić, że każdy zabieg chirurgii plastycznej może mieć charakter upiększający. Zada-niem tego działu, w odróżnieniu od chirurgii estetycznej, jest przywró-cenie pacjentowi czynności, które utracił w wyniku przebytych chorób lub wad wrodzonych28.
Cera starzejąca się (starcza) wyróżnia się tym, że skóra staje się su-cha, mało elastyczna, chropowata, pokryta zmarszczkami, a z wiekiem mogą pojawiać się odbarwienia i przebarwienia, brodawki oraz nadmier-ne rogowacenie. Zmiany w skórze starzejącej się dotyczą nie tylko na-skórka, ale też skóry właściwej29. Najbardziej charakterystyczne w tym wypadku są zmarszczki, co często wzbudza niepokój i zainteresowanie większości kobiet. Klasyfikuje się je następująco: zmarszczki mimiczne (powstają w wyniku powtarzania się ruchów mięśni), zmarszczki grawi-tacyjne (opadanie skóry związane z grawitacją) oraz zmarszczki struk-turalne (spowodowane wiekiem, stylem życia oraz wpływem czynników zewnętrznych). Dwa pierwsze rodzaje są trudne do usunięcia, ponieważ mają podłoże mechaniczne. Preparaty przeciwzmarszczkowe skutecznie redukują zmarszczki strukturalne, ale jedynie wspomagają zmniejszanie zmarszczek mimicznych i grawitacyjnych30. Pielęgnacja takiej cery wy-maga dużego doświadczenia od kosmetyczki, ponieważ w zależności od stanu skóry można zalecić różne kuracje. Proces starzenia się skóry przebiega u wszystkich kobiet tak samo, lecz podobne stadia będą
wy-27 J. Arct: Encyklopedia…, s. 40.
28 Mała encyklopedia zdrowia. Warszawa: PWN, 1973, s. 1050.
29 A. Koźmińska-Kubarska: Zarys kosmetyki lekarskiej. Warszawa: PZWL, 1984, s. 41–44.
30 S. Jurkowska: Produkty kosmetyczne. Dąbrowa Górnicza: Ekoprzem, 2006, s. 106–111.
stępować w różnym wieku u różnych osób. Zauważalne są jednak pewne tendencje, np. nasilające się wysuszanie się skóry. Ważne jest to, by już od młodych lat dbać o siebie – wtedy zachowa się młody i zdrowy wygląd skóry bardzo długo. Szczególnie ważne jest dobre odżywianie, dostatecz-na ilość snu, umiar w opalaniu się oraz unikanie dostatecz-nałogów, a szczególnie palenia papierosów. Starzenie się skóry jest też częściowo uwarunkowane genetycznie, jednak nie jest niemożliwe osiągnięcie poprawy stanu zdro-wia skóry u osób starszych. Organizm starzeje się w różnych aspektach, skóra również31.
Istnieją grupy produktów mogące pomóc w zahamowaniu procesu starzenia. Są to: substancje aktywne stosowane w kosmetyce, środki terapeutyczne, czyli leki, oraz ingerencja medyczna w organizm. Sub-stancje aktywne to m.in.: czynniki złuszczające, stymulatory komór-kowe, czynniki napinające, środki opóźniające starzenie się skóry typu estrogenowego, zmiatacze wolnych rodników oraz filtry słoneczne.
Środki terapeutyczne to: kremy z estrogenami oraz żele lub plastry transdermalne, uwalniające substancję czynną. Czasami trudno wyzna-czyć granicę pomiędzy tymi dwoma grupami, ale należy pamiętać, że środki terapeutyczne to leki i ich stosowanie może zalecić jedynie le-karz32. Są różne preparaty naturalne, których można używać w domu, a co najważniejsze – niewielkim kosztem zrobić je samemu33. Inne metody spowolnienia procesu starzenia się skóry to m.in.: zaprzesta-nie palenia, zasłaniazaprzesta-nie odkrytych części ciała przed promieniowazaprzesta-niem UVA, także tym dozowanym w niewielkich dawkach, które oddziałuje na skórę również w pochmurne dni34. Warto też na twarz i skórę dłoni codziennie rano nakładać krem z filtrem przeciwsłonecznym, co po-maga uniknąć nie tylko zmarszczek i innych oznak starzenia się, ale także zmniejsza ryzyko zachorowania na raka skóry. W przypadku ko-biet skuteczną terapią przeciwzmarszczkową i opóźniającą endogenne procesy starzenia się skóry jest włączenie w odpowiednim momencie
Środki terapeutyczne to: kremy z estrogenami oraz żele lub plastry transdermalne, uwalniające substancję czynną. Czasami trudno wyzna-czyć granicę pomiędzy tymi dwoma grupami, ale należy pamiętać, że środki terapeutyczne to leki i ich stosowanie może zalecić jedynie le-karz32. Są różne preparaty naturalne, których można używać w domu, a co najważniejsze – niewielkim kosztem zrobić je samemu33. Inne metody spowolnienia procesu starzenia się skóry to m.in.: zaprzesta-nie palenia, zasłaniazaprzesta-nie odkrytych części ciała przed promieniowazaprzesta-niem UVA, także tym dozowanym w niewielkich dawkach, które oddziałuje na skórę również w pochmurne dni34. Warto też na twarz i skórę dłoni codziennie rano nakładać krem z filtrem przeciwsłonecznym, co po-maga uniknąć nie tylko zmarszczek i innych oznak starzenia się, ale także zmniejsza ryzyko zachorowania na raka skóry. W przypadku ko-biet skuteczną terapią przeciwzmarszczkową i opóźniającą endogenne procesy starzenia się skóry jest włączenie w odpowiednim momencie