O potrzebie edukacji zdrowotnej kobiet : w świetle badań społeczno-pedagogicznych

(1)

(2)

(3)

W świetle badań

społeczno-pedagogicznych

(4)

(5)

W świetle badań

społeczno-pedagogicznych

Redakcja naukowa

Joanna Bulska

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2013

(6)

Recenzent

Wioleta Danilewicz

Publikacja będzie dostępna – po wyczerpaniu nakładu – na stronie internetowej:

Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

Na okładce kolaż inspirowany obrazami Wiosna i Lato z cyklu Pory roku (1896) Alfonsa Muchy

Agnieszka Plutecka Paulina Dubiel Barbara Arenhövel Lidia Szumigała Małgorzata Wasil

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-2143-1

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice

www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 11,5. Ark. wyd. 14,0. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 22 zł (+ VAT)

Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c.

M. Rejnowski, J. Zamiara ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław

Redaktor Projektant okładki Redaktor techniczny Korektor Łamanie

(7)

Wprowadzenie (Joanna Bulska) Izabela Kopernok

Znaczenie wykształcenia kobiet w przygotowaniu do roli matki Agnieszka Męzik

Niepłodność kobiet w wymiarze psychospołecznym – nadzieje i zagro- żenia

Klaudia Zoń

Antykoncepcja w opiniach i doświadczeniach młodych kobiet Anna Hanak

Udział matek w procesie terapii dziecięcych zaburzeń mowy Monika Pawletko

Styl życia kobiet w trakcie leczenia raka piersi i po jego zakończeniu Roksana Gogol

Samopoczucie kobiet hospitalizowanych a arteterapia Karolina Noworyta

Samopoczucie kobiet poddających się zabiegom odmładzającym a zdrowie

Katarzyna Młynek

Wieloaspektowe promowanie zdrowia w opinii kobiet

13

43 57 71 87 111

129 149 7

(8)

Joanna Bulska

Zamiast zakończenia. Świadomość zdrowotna i umiejętności życiowe kobiet w świetle problemów zdrowia psychospołecznego – wybrane aspekty Summary

Резюме 183

184 165

(9)

Prezentowane w niniejszej pracy zagadnienia mają charakter in- terdyscyplinarny i mieszczą się w kręgu zainteresowań pedagogiki zdrowia, która wykorzystuje wiedzę z zakresu różnych dziedzin na- uki, a przede wszystkim łączy elementy: pedagogiki społecznej, so- cjologii zdrowia i choroby, medycyny społecznej, psychologii zdrowia oraz polityki społecznej. Przedmiotem badań i analiz pedagogiki zdrowia jest szeroki zbiór zainteresowań teoretyczno-praktycznych, do których można zaliczyć takie czynniki, jak: „społeczno-środowisko- we uwarunkowania zdrowia i choroby, wieloaspektowe i wielosekto- rowe działania środowiskowe (instytucjonalne i pozainstytucjonalne) na rzecz zdrowia różnych grup społecznych oraz badanie i ewaluacja procesu edukacji zdrowotnej (wychowania i kształcenia) ukierunkowa- nej na doskonalenie zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego oraz umiejętności życiowych sprzyjających zdrowemu stylowi życia i poprawie jakości życia w każdym okresie życia człowieka celem pro- jektowania pedagogicznych (w tym edukacyjnych) działań kompen- sacyjnych na rzecz jednostki i środowiska, wykorzystywanych także w pracy socjalnej”¹.

Z punktu widzenia pedagogiki zdrowia jako subdyscypliny pedagogiki w prezentowanym opracowaniu analizie zostały poddane wybrane problemy zdrowotne kobiet powiązane z edukacją zdrowotną jako klu- czowym komponentem promocji zdrowia, która może odgrywać ważną rolę w zapobieganiu wielu chorobom bądź w ich leczeniu. Przeanali- zowano również wybrane działania społeczne powiązane ze zdrowiem i z chorobą. Dzięki wyposażeniu w odpowiednie kompetencje uzyskane

1 E. Syrek: Zdrowie i wychowanie a jakość życia. Perspektywy i humanistyczne orien- tacje poznawcze. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2008, s. 21.

(10)

w procesie realizacji edukacji zdrowotnej² kobieta może świadomie do- konywać zmian i wyborów własnych zachowań zdrowotnych oraz wpły- wać na środowisko, w którym żyje. Podnosząc poziom samoświadomo- ści zdrowotnej i niezbędnych w tym względzie umiejętności w różnych warunkach życiowych, może przyczynić się do wzmocnienia swego zdrowia.

W Światowej Deklaracji Zdrowia, zajmującej się problematyką zdro- wotną, na 51. Światowym Zgromadzeniu Zdrowia w maju 1998 roku potwierdzono, że zdrowie jest jednym z podstawowych praw jednostki ludzkiej; podkreślono, że „zmniejszenie nierówności społecznej i ekono- micznej może nastąpić poprzez poprawę zdrowia całej populacji”³. Należy zdać sobie sprawę z faktu, iż zdrowie jest bogactwem społeczeństwa i nie jest stanem normatywnym, wobec czego należy o nie dbać. Tylko zdrowy człowiek „ma większe szanse na samorealizację, satysfakcjonujące pełnie- nie ról społecznych, czy też dobrą adaptację do zmian środowiska. Jedynie zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe oraz zapewnić rozwój społeczny i gospodarczy”⁴. W literaturze przedmiotu odnajdujemy wiele sposobów interpretowania pojęcia zdrowia. Warto poddać analizie upowszechnioną definicję – przyjętą przez Światową Organizację Zdrowia w momencie jej powołania do życia w 1948 roku – gdzie zdro- wie określone jest jako „stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicz- nego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności”⁵, co oznacza, iż w omawianej kwestii nie powinniśmy koncentrować się na chorobie i jej zwalczaniu, ale na samym zdrowiu i jego wzmacnianiu. Po- wołując się na współczesne i nowoczesne koncepcje zdrowia i jego promowanie, należy podkreślić, że jest ono dla nas wartością, warunkiem, zasobem oraz prawem każdej istoty żywej. Stanowi wartość dla każdej jednostki ludzkiej, ponieważ dzięki niemu możemy rozwijać się i realizo- wać swoje aspiracje i potrzeby oraz chronić i kształtować lokalne środowi- sko swego życia i działalności: zabawy, uczenia się, pracy i wypoczynku;

zdrowie jest również warunkiem, czyli środkiem codziennej egzystencji i poprawy jej jakości; stanowi także zasób dla społeczeństwa, ponieważ tylko zdrowe społeczeństwo może wytwarzać dobra materialne zgodnie z podstawowymi zasadami ekorozwoju oraz kreować wytwory kulturowe

2 Zob. J. Bulska: Budowanie kompetencji zdrowotnych ludzi w środowisku ich życia.

Propozycje metodyczne dla pedagogów, nauczycieli, wychowawców i pracowników medycz- nych, wskazówki dla rodziców. Toruń: Akapit, 2008.

3 Zdrowie 21. Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku. Tłum. J.B. Karski. Warsza- wa–Kraków: Vesalius, 2001, s. 11.

4 Narodowy Program Zdrowia 2007–2015. Warszawa: Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, 2007, s. 10.

5 Ibidem.

(11)

z uwzględnieniem podstawowych potrzeb psychospołecznych człowie- ka⁶; jest prawem każdego człowieka – w Światowej Deklaracji Zdrowia w 1998 roku potwierdzono „poparcie dla zasady przyjętej w Konstytucji WHO, że posiadanie możliwego do uzyskania stanu zdrowia jest jednym z podstawowych praw każdej istoty ludzkiej”⁷. Interpretacje omawiane- go pojęcia odnajdujemy w dokumentach międzynarodowych, w których podkreśla się znaczenie zdrowia w systemie wartości człowieka i związek jego jakości z podejmowanymi na poziomie państwowym oraz lokalnym decyzjami. Zdrowie jednak ocenia się z perspektywy przeciętnej długoś- ci dalszego trwania życia, ponieważ najbardziej wiarygodnym kryterium stanu zdrowia populacji są wskaźniki umieralności.

Stan zdrowia kobiety zależy od wielu wzajemnie powiązanych czyn- ników. Nie ulega natomiast wątpliwości, iż w dużym stopniu jest uzależ- niony od indywidualnego postępowania – od stylu życia w ok. 50%. Sami zatem często decydujemy o swoim zdrowiu i podejmujemy zachowania mu sprzyjające (prozdrowotne, pozytywne) lub zachowania zagrażające (antyzdrowotne, negatywne)⁸. W ok. 20% zdrowie zależy od środowiska fizycznego (naturalne oraz stworzone przez człowieka) i społecznego ży- cia, pracy, nauki, w ok. 20% od czynników genetycznych, a od działań służby zdrowia w ok. 10%⁹.

Znaczącą rolę w rozwijaniu polityki zdrowotnej, sprzyjającej doko- nywaniu przez ludzi wyborów korzystnych, przypisuje się politykom, ad- ministracji rządowej i samorządowej oraz organizacjom pozarządowym i oczekuje się działań dostosowanych do potrzeb społeczeństwa w celu poprawy sytuacji zdrowotnej. Niepokojące zatem wydają się podejmo- wane rozwiązania zmierzające do poprawy stanu zdrowia ludności Polski. Z raportu wykonanego przez Grupę Roboczą na rzecz Innowa- cji w Opiece Zdrowotnej w 2008 roku dowiadujemy się, że wydatki na ochronę zdrowia w naszym kraju, zarówno w przeliczeniu na jednego mieszkańca, jak i jako procent PKB, należały do jednych z najniższych w krajach Unii Europejskiej. Pogłębiła się różnica pomiędzy nakłada- mi w Polsce a średnim poziomem nakładów na zdrowie w państwach Wspólnoty. Również udział kosztów na hospitalizację w wydatkach na

6 E. Syrek: Zdrowie w aspekcie pedagogiki społecznej. Katowice: Wydawnictwo Uni- wersytetu Śląskiego, 2000, s. 41.

7 Deklaracja przyjęta w maju 1998 r. na 51. Światowym Zgromadzeniu Zdrowia.

Była podstawą opracowania nowej strategii działań na rzecz zdrowia w 1999 r. w Euro- pejskim Regionie WHO Zdrowia dla Wszystkich w XXI wieku – Zdrowie 21…

8 L. Waszkiewicz: Zagadnienia polityki zdrowotnej. W: Zdrowie w medycynie i na- ukach społecznych. Red. B.T. Kulik, I. Wrońska. Stalowa Wola: Oficyna Wydawnicza Fundacji Uniwersyteckiej, 2000, s. 81.

9 Narodowy Program Zdrowia 2007–2015…, s. 10.

(12)

ochronę zdrowia był niższy niż w większości tych krajów. Udział wydat- ków na leki okazał się wysoki, przy jednocześnie niskim udziale środków publicznych¹⁰. Z kolejnego raportu, który powstał dwa lata później, także wykonany przez Grupę Roboczą na rzecz Innowacji w Opiece Zdrowot- nej 2010, dowiadujemy się o nadal istniejącej potrzebie dofinansowania systemu ochrony zdrowia w Polsce w celu modernizacji infrastruktury, poprawy wyposażenia, kształcenia kadr oraz zróżnicowanego stosowania nowoczesnych i skutecznych metod terapii¹¹.

Prezentowana Czytelnikowi książka powstała dzięki współpracy z moimi magistrantkami, które podjęły trud przybliżenia zagadnień do- tyczących aktualnych trudności związanych ze zdrowiem kobiety. W niniejszej pracy poruszany jest problem znaczenia wykształcenia w przygotowaniu kobiety do roli matki. Kwestie związane z zagrożeniami zdrowia wynikającymi z chorób cywilizacyjnych omawiane są w kontekście choroby społecznej, jaką jest niepłodność kobiet. Natomiast terapię dziecięcych zaburzeń mowy przedstawiono pod kątem wiedzy i zaangażowania matki w proces leczenia. Podejmując niezwykle trudne kwestie z zakresu zdrowia psychospołecznego, zaprezentowano wyniki badań dotyczące stylu życia kobiety w trakcie leczenia raka piersi i po jego zakończeniu oraz od- noszące się do samopoczucia kobiet hospitalizowanych, z uwzględnieniem arteterapii. Przedstawiono także wpływ zabiegów kosmetycznych na samopoczucie kobiety oraz zaprezentowano postawy antykoncepcyjne mło- dych kobiet. Opisano opinie kobiet na temat zakresu i znaczenia wybranych działań prozdrowotnych w różnych instytucjach służby zdrowia lub jednostkach mogących upowszechniać edukację zdrowotną. Na zakoń- czenie, podsumowując, dokonano próby przeglądu wybranych dylematów zdrowotnych, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia kobiet oraz wpływać na jakość ich funkcjonowania w środowisku społecznym.

Omawiane zagadnienia wiążą się z bieżącymi i ważnymi problema- mi społecznymi odnoszącymi się do zdrowia oraz zmuszają do refleksji nad tym, jakie działania należy podjąć, aby poprawić zdrowotność kobiet w Polsce. Istnieje wiele sposobów rozwiązań proponowanych w ra- portach wykonanych przez Grupę Roboczą na rzecz Innowacji w Opiece Zdrowotnej. Jednym z nich jest wprowadzenie szeroko pojętej edukacji zdrowotnej kobiet.

10 B. Wojtyniak, J. Stokwiszewski, W. Seroka: Wybrane aspekty sytuacji de- mograficzno-społecznej. W: Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Red. B. Wojtyniak, P. Goryński. Warszawa: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Za- kład Higieny, 2008, s. 14–15.

11 Zwiększenie dostępu do innowacji w ochronie zdrowia w Polsce. Raport Grupy Ro- boczej na rzecz Innowacji w Opiece Zdrowotnej 2010, s. 51. Dostępne w Internecie: www.

cioz.pl [data dostępu: 14.01.2012].

(13)

Książka skierowana jest zatem do pedagogów społecznych i studen- tów pedagogiki różnych specjalności (szczególnie studentów kształcących się w zakresie pedagogiki zdrowia czy edukacji zdrowotnej), a zwłaszcza do kobiet zainteresowanych wzmacnianiem i pomnażaniem własnego zdrowia.

Mam również nadzieję, że dylematy, które potraktowano pobieżnie w tej pracy, będą stanowić podstawę kolejnych analiz badawczych i opra- cowań.

* * *

Szczególne słowa podziękowania kieruję do recenzującej tę książkę Pani dr hab. Wiolety Danilewicz – za wnikliwe uwagi i cenne wskazów- ki, które istotnie wpłynęły na ostateczną redakcję niniejszej pracy.

Dziękuję Pani prof. dr hab. Ewie Syrek za wsparcie merytoryczne i życzliwe sugestie.

Wyrazy wdzięczności należą się również moim magistrantkom, obecnie już absolwentkom pedagogiki Uniwersytetu Śląskiego, za zaan- gażowanie w przygotowanie tekstów.

Niemniej serdeczne podziękowania składam Wydawcy – Zespołowi Redakcyjnemu, a w szczególności Pani Małgorzacie Pogłódek, wicedy- rektorowi Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego, za wiele cennych rad oraz decyzję o wydaniu niniejszej publikacji.

Joanna Bulska

(14)

(15)

Znaczenie wykształcenia kobiet w przygotowaniu do roli matki

Macierzyństwo „stanowi szansę, ale nie jest koniecznością ani bio- logicznym instynktem, ani receptą na szczęście w życiu”¹. Stawanie się matką, w szczególności za pierwszym razem, jest dla każdej kobiety wy- darzeniem szczególnym, dlatego powinna być ona do niego jak najlepiej przygotowana.

Pierwszą w Polsce poradnię świadomego macierzyństwa, gdzie pro- pagowano dostępne wówczas środki antykoncepcyjne, założył Tadeusz Boy-Żeleński wraz z Ireną Krzywicką. Kontynuatorem inicjatywy Boya- -Żeleńskiego stało się w 1957 roku Towarzystwo Świadomego Macierzyń- stwa. Do głównych jego zadań należało, prócz szerzenia idei świadome- go macierzyństwa, służenie wszelką pomocą seksuologiczną młodzieży, dorosłym i małżeństwom. Znamienny wkład w propagowanie idei racjo- nalnego planowania rodziny wniosła działalność naukowa Włodzimierza Fijałkowskiego. Opowiadał się on za wykorzystywaniem metod natural- nych, co szczegółowo opisał m.in. w książkach pt. Naturalny rytm płodności i Biologiczny rytm płodności a regulacja urodzeń. Znaczna część ginekologów nie ograniczała się do zalecania jednej metody, lecz starała się doradzać i dobierać środki antykoncepcyjne optymalnie do sytuacji pacjentów i naj- nowszych osiągnięć nauki. Do najsłynniejszych, działających również w Towarzystwie, należeli: Michalina Wisłocka, Mikołaj Kozakiewicz, Zbigniew Lew-Starowicz, Kazimierz Imieliński i Wiesław Sokoluk.

Świadome macierzyństwo można nazwać ideą, w myśl której kobieta wraz ze swoim partnerem w sposób racjonalny sterują swoją płodnością.

1 M. Kościelska: Trudne macierzyństwo. Warszawa: Gdańskie Wydawnictwo Psy- chologiczne, 1998, s. 11.

(16)

Decyzja o poczęciu dziecka następuje w chwili, kiedy oboje są do tego go- towi emocjonalnie, w momencie niezakłócającym ich społecznego funkcjonowania, w okresie optymalnym fizjologicznie (w przypadku kobiety jest to wiek od 18 do ok. 35 lat). Ciąża powinna przebiegać od począt- ku pod nadzorem lekarza, by zapewnić jak najlepszą opiekę zdrowotną matce oraz dziecku². Jeśli zaś chodzi o aspekt samego porodu, to „prze- niesienie uwagi rodzącej z własnej osoby na dobro rodzonego dziecka jest ważną składową w postawie świadomego macierzyństwa”³. Według Karola Wojtyły, świadome macierzyństwo to wiedza, w jaki sposób kobieta we współżyciu małżeńskim staje się matką, oraz takie postępowa- nie, by stawała się nią tylko wtedy, kiedy wspólnie z mężem tego chcą.

Człowiek jako istota rozumna dąży do najpełniejszego udziału świado- mości we wszystkim, co czyni, gdyż jest to zgodne z jego naturą. Jest z nią zgodna również dążność do świadomego stawania się matką czy ojcem. Rodzice są bowiem odpowiedzialni za każde poczęcie, zarówno przed sobą, jak i przed rodziną, którą dzięki temu tworzą. Świadome macierzyństwo sprowadza się do dwóch rodzajów metod regulacji po- częć: naturalnych i sztucznych, z zastosowaniem środków antykoncepcyjnych⁴. Barbara Trębicka-Kwiatkowska zwraca uwagę, iż decyzja o ciąży powinna być poprzedzona badaniami lekarskimi, które stwierdzą możli- wość odbycia udanego porodu i urodzenia zdrowego dziecka. Brak troski o siebie, ignorowanie zaleceń lekarza mogą spowodować pogorszenie się stanu zdrowia lub wystąpienie różnych powikłań. Planowanie rodziny jest ważne nie tylko wtedy, gdy kobieta obarczona jest schorzeniami, lecz także gdy cieszy się dobrym zdrowiem. Wielokrotne, w krótkich odstępach czasu przebyte porody doprowadzają do ogólnego osłabienia, wyczerpania sił i zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Dodatkowo, ustawiczny lęk przed niepożądanym zajściem w ciążę może być przy- czyną powstania stanów nerwicowych, co w konsekwencji rzutuje na sa- tysfakcję z pożycia i relacje z partnerem. Autorka wyraża przekonanie, iż racjonalne planowanie rodziny przy zastosowaniu metod zapobiegania ciąży wywiera pozytywny wpływ na jej funkcjonowanie oraz w znacz- nym stopniu ogranicza sztuczne przerywanie ciąży⁵.

Z danych epidemiologicznych wynika, że coraz większy odsetek na- stolatków i osób dorosłych ma problemy psychiczne, cierpi na depresję,

2 M. Wisłocka: Sztuka kochania. Warszawa: Iskry, 1985, s. 88–90.

3 A. Sipiński, A. Stanek: Poród naturalny w warunkach szpitalnych. „Kliniczna Perinatologia i Ginekologia” 1996, z. 13, s. 53.

4 K. Wojtyła: Miłość i odpowiedzialność. Studium etyczne. Londyn: nakł. Katoli- ckiego Ośrodka Wydawniczego „Veritas”, 1964, s. 139–141.

5 B. Trębicka-Kwiatkowska: Świadome czy nieświadome macierzyństwo. Warsza- wa: PZWL, 1971, s. 9–11.

(17)

jest niezadowolonych z życia, a samobójstwa są drugą po wypadkach komunikacyjnych przyczyną zgonów osób młodych. Wśród czynników, które mogą w sposób pośredni lub bezpośredni wpływać na taką sytua- cję, są ryzykowne zachowania nastolatków, do których należy wczesna aktywność seksualna. W wielu krajach zachodnich obserwuje się nie- pokojące zjawiska społeczne i demograficzne. Zalicza się do nich: ryzy- ko przerwania ciąży i urodzenia pozamałżeńskiego wśród nastolatek, rozpad związków małżeńskich, niski osiągnięty poziom wykształcenia kobiet, które zostały matkami w wieku kilkunastu lat. Wszystko to wią- że się właśnie z wczesną inicjacją seksualną, która z kolei jest wynikiem akceleracji rozwojowej, zwłaszcza w zakresie rozwoju fizycznego i seksualnego⁶. Wcześniejszemu dojrzewaniu biologicznemu, przejawiające- mu się w obniżeniu wieku pierwszej menstruacji u dziewcząt i ejakulacji u chłopców, nie towarzyszy dojrzałość psychiczna, społeczna ani ekonomiczna⁷. Nieodpowiedni wiek w momencie rozpoczęcia życia seksualnego, w szczególności przez dziewczęta, może w następstwie być przy- czyną problemów psychicznych w postaci: niskiej samooceny, depresji, prób samobójczych, jak również innych ryzykownych zachowań, w tym podejmowania współżycia z wieloma partnerami. W literaturze często podkreśla się negatywne skutki wczesnego macierzyństwa w wymiarze społecznym. Należą do nich: niższy poziom wykształcenia kobiet, któ- re urodziły dziecko jako osoby nastoletnie, gorsza sytuacja ekonomiczna, trudności w przebiegu kariery zawodowej w porównaniu do kobiet, które zostały matkami później. W Polsce także obserwujemy zmiany zacho- wań nastolatków w zakresie obniżenia wieku inicjacji seksualnej. Zjawi- sko to zintensyfikowało się w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stu- lecia, co wskazuje na naśladowanie trendów panujących wśród młodych ludzi z innych krajów zachodnich⁸.

Wczesna inicjacja i wynikające z niej konsekwencje w sposób na- turalny wzbudziły zainteresowanie społeczności międzynarodowych.

Podczas Światowej Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju w Kairze w 1994 roku i Światowej Konferencji w Sprawie Kobiet w Pekinie w 1995 roku podjęto działania, które miały zapobiec niepożądanym zjawiskom w tym obszarze. Za priorytetowy cel działań międzynarodowych przyję-

6 S. Sajdak, I. Łukaszyk, W. Ziętkowiak: Ocena inicjacji seksualnej młodzieży w dobie obecnej. „Medycyna Wieku Rozwojowego” 2000, z. 4, s. 177.

7 M. Kozakiewicz: Biologiczne i demograficzne podłoże przemian obyczajów mło- dzieży. W: Młodzież wobec seksu, małżeństwa i rodziny. Perspektywa europejska. Red.

M. Pietrkiewicz. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1985, s. 46.

8 W. Wróblewska: Psychospołeczne i demograficzne następstwa wczesnej inicjacji sek- sualnej nastolatków. „Nowa Medycyna” 2007, z. 4, s. 85–87.

(18)

to wprowadzenie programu edukacji seksualnej, dostosowanej do wieku, potrzeb i rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży. Miało to zapew- nić wszechstronną wiedzę na temat ludzkiej seksualności, antykoncepcji, AIDS, sposobów uniknięcia zarażenia się wirusem HIV oraz innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową⁹. Wiele krajów europejskich wprowadziło nowoczesne programy wychowania seksualnego, które jednak różnią się w zakresie podejścia do spraw seksu. Modele wychowania seksualnego obowiązujące w krajach Europy Północnej (Dania, Norwe- gia, Szwecja) cechują się liberalną strategią edukacyjną. W państwach Europy Południowej (Portugalia, Hiszpania, Włochy) istniejąca opozy- cja przeciw edukacji seksualnej podaje w wątpliwość promocję wiedzy na temat zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego jako zwiększającą zainteresowanie seksem i przyspieszającą inicjację¹⁰.

Polski model jest podobny do funkcjonującego w krajach Europy Po- łudniowej i stanowi jeden z podstawowych bloków tematycznych programu wychowania zdrowotnego realizowanego w szkołach. Zarówno cele, jak i treści programowe wzbudzały i nadal wzbudzają dyskusje i liczne kontrowersje¹¹. Zgodnie z rozporządzeniem MEN o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego¹², są realizowane w postaci wychowania do życia w rodzinie zajęcia edukacyjne przygotowujące młodzież do pełnienia przyszłych ról małżeńskich i rodzicielskich. Polski program edukacji seksualnej ukierun- kowany jest na promowanie abstynencji seksualnej z przewagą treści re- ligijno-moralnych, społeczno-psychologicznych i zdrowotno-metodycz- nych¹³. Przeprowadzone wśród młodzieży szkolnej badania dowiodły jednak, iż obowiązujący model edukacji seksualnej jest niewystarczają- cy. Główną przyczyną jest brak zaangażowania rodziców w kształtowa- nie postaw młodego człowieka wobec swojego ciała, płci i seksu zgodnie z biologicznymi, psychicznymi i kulturowymi aspektami seksualności człowieka. W wielu szkołach przedmiot wychowanie do życia w rodzinie jest nieobowiązkowy lub prowadzony przez osoby nieodpowiednio

9 M. Zielińska: Wychowanie seksualne wobec zmian zachowań seksualnych młodzie- ży polskiej – analiza wyników badań własnych. „Ginekologia Praktyczna” 2007, z. 2(93), s. 35.

10 M. Kozakiewicz: Ogólna klasyfikacja modeli wychowania seksualnego. W: Seksuo- logia kulturowa. Red. K. Imieliński. Warszawa: PWN, 1984, s. 340.

11 M. Zielińska: Wychowanie seksualne…, s. 35.

12 Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej z dn. 10 sierpnia 2009 r.

(Dz.U. z dn. 19 sierpnia 2009 r.).

13 K. Sieja, J. Leoński, M. Bulsa: Program wychowania seksualnego w Polsce na tle innych krajów europejskich. „Ginekologia Praktyczna” 2000, z. 8, s. 30.

(19)

wykwalifikowane. Realizowanemu dotychczas wychowaniu badani po- stawili również zarzut demonizowania, zastraszania i zakazywania mło- dzieży wszelkich form rozładowywania napięcia seksualnego oraz że jako jedyną słuszną metodę zapobiegania ciąży wskazuje metodę natu- ralną, która, jak wiadomo, odznacza się niską skutecznością i nie chroni przed chorobami przenoszonymi drogą płciową¹⁴. Zachodzące zmiany w obyczajowości seksualnej nastolatków, a w szczególności obniżanie wieku inicjacji, wielopartnerstwo oraz wiążące się z tym inne zachowania ryzykowne, powinny stać się przedmiotem zainteresowania środowiska medycznego i naukowego, a także osób odpowiedzialnych za politykę społeczną, edukację i wychowanie¹⁵. Wczesna inicjacja seksualna wyma- ga specjalnej uwagi przez wzgląd na jej liczne negatywne konsekwencje, które mogą obejmować różne sfery życia i powodować pejoratywne skutki nie tylko w wymiarze zdrowotnym, ale również społecznym, demo- graficznym i emocjonalnym.

Idea planowania rodziny umożliwiła współczesnemu człowiekowi przejście od płodności naturalnej do racjonalnej. Role rodzicielskie stały się rolami wybranymi, a nie przypisanymi. Posiadanie dzieci przestało być nadrzędnym celem małżeństwa. Rozwój wiedzy o środkach i metodach planowania rodziny wywarł decydujący wpływ na wartościowanie życia płciowego, małżeństwa i rodzicielstwa. Metody regulacji poczęć umożliwiają człowiekowi podejmowanie decyzji o posiadaniu potomstwa w optymalnych warunkach, zwiększają odpowiedzialność za wychowanie i przygotowanie dzieci do życia. Możliwość kierowania płodnością zapewnia równouprawnienie w życiu seksualnym. Sprzyja to budowaniu partnerstwa, ułatwia zaspokojenie potrzeb człowieka, służy osiągnięciu określonych celów społecznych. Dzięki środkom sterującym płodnością można uniknąć: ciąży w przypadku złego stanu zdrowia kobiety, rodzenia dzieci z chorobami genetycznymi, powikłań położniczych¹⁶. Według WHO, idealna metoda antykoncepcji to taki sposób zapobiegania cią- ży, który jest: skuteczny w stu procentach, bezpieczny (tzn. nie powoduje skutków ubocznych), łatwy w stosowaniu, akceptowany przez wszystkie kultury, w stu procentach odwracalny, co oznacza, że po odstawieniu środka antykoncepcyjnego wraca możliwość zapłodnienia. Do tej pory, pomimo usilnych badań, nie znaleziono takiego sposobu, który spełniał- by wszystkie podane warunki¹⁷. Antykoncepcja wymaga planowania

14 M. Zielińska: Wychowanie seksualne…, s. 36.

15 W. Wróblewska: Psychospołeczne i demograficzne…, s. 91.

16 M. Obara, Z. Słomko: Metody planowania rodziny. W: Ginekologia. Red.

Z. Słomko. Warszawa: PZWL, 2008, s. 589.

17 A. Mentlewicz, G. Południewski: Antykoncepcja czyli świadome macierzyń- stwo. Warszawa: Poster Poligrafia, 2001, s. 8.

(20)

i rozwagi, podczas gdy przekazy telewizyjne i kinematografia najczęściej pokazują nierzeczywiste, jedynie romantyczne związki uczuciowe, w któ- rych seks nie jest powiązany z ciążą, zakażeniami przenoszonymi drogą płciową ani antykoncepcją¹⁸. Szczególnie narażona na negatywne konsekwencje tego typu treści jest młodzież rozpoczynająca życie seksualne.

Należy więc dołożyć starań, aby pomóc nastolatkom realnie postrzegać swoją seksualność i aktywnie ją kształtować. Osiągnięcia współczesnej medycyny pozwalają nie tylko na racjonalną regulację narodzin, ale tak- że na ochronę przed chorobami wenerycznymi i wiążącymi się z nimi powikłaniami. Sterowanie płodnością opiera się obecnie na: metodach wykorzystujących biologiczny rytm płodności kobiety, środkach hamują- cych owulację lub spermatogenezę, środkach przeszkadzających w połą- czeniu się komórki płciowej żeńskiej z plemnikami, środkach uniemoż- liwiających zapłodnienie w macicy i w jajowodach bądź zapobiegających zagnieżdżeniu się zapłodnionej komórki jajowej, środkach niszczących plemniki, metodach chirurgicznych. Skuteczność antykoncepcji określa tzw. wskaźnik Raymonda Pearla. Jest to odsetek kobiet prowadzących regularne życie płciowe, które zaszły w ciążę w czasie rocznego stosowania określonego środka antykoncepcyjnego. Decydując się na metodę zapobiegania ciąży, warto zapoznać się z jej skutecznością. Zdarza się, że jedna metoda z różnych względów może okazać się mało skuteczna i w takim wypadku warto rozważyć kombinację dwóch metod lub środ- ków antykoncepcyjnych¹⁹. Współczesny człowiek ma możliwość wyboru spośród licznych metod i środków planowania rodziny. Nie należy jed- nak zapominać, że pomimo zaawansowanego rozwoju medycyny żaden środek nie gwarantuje 100% skuteczności. Ponadto, jest ona w dużej mierze zależna od wiedzy i umiejętności zastosowania metod i środków antykoncepcyjnych. A te najprościej możemy podzielić na: naturalne, chemiczne i mechaniczne.

W strategii WHO opracowanej dla regionu europejskiego styl ży- cia uznano za sposób życia oparty na związku między szeroko pojętymi warunkami egzystencji a indywidualnymi wzorcami zachowań. Zakres wzorców zachowań może zostać odpowiednio zawężony bądź poszerzo- ny, odpowiednio do czynników środowiskowych i stopnia samodziel- nej aktywności. Styl życia jednostki może przyczynić się do powstania wzorców korzystnych lub szkodliwych dla zdrowia²⁰. Jest bezpośrednio związany z zagadnieniem zachowań zdrowotnych. Helena Sęk uznaje, że

18 L. Speroff, P.D. Darney: Antykoncepcja. Kraków: Medycyna Praktyczna, 2007, s. 355.

19 M. Obara, Z. Słomko: Metody planowania…, s. 590.

20 Zadania Europejskiej Strategii Zdrowia dla wszystkich do 2000 roku. Łódź: Instytut Medycyny Pracy, 1990.

(21)

zachowania zdrowotne „pojmowane zarówno jako reakcje na sytuacje, jak i jako nawyki oraz celowe czynności, to zachowania, które pozostają – w ramach pewnej wiedzy obiektywnej lub subiektywnego przekona- nia – w istotnym związku ze zdrowiem. Zachowania te mogą sprzyjać równoważeniu obciążeń i działaniu czynników patogennych przez ak- tualizowanie zgeneralizowanych zasobów odpornościowych, mogą one jednak także, przeciwnie, ten proces zakłócać oraz powodować narusze- nie zasobów odpornościowych”²¹. Niezwykle ważne jest, aby kobiety pla- nujące zajście w ciążę lub już w niej będące zastanowiły się, czy styl ich życia jest sprzyjający dla dziecka.

Oto kilka wskazówek, na co w szczególności należy zwrócić uwagę, aby matka i dziecko cieszyli się dobrym zdrowiem. Wizyta w poradni K oraz kontakt z lekarzem ginekologiem powinny odbyć się z chwilą pod- jęcia decyzji o macierzyństwie. Umiejętnie przeprowadzony wywiad pomoże ustalić, czy w rodzinie ciężarnej nie występowały przypadki chorób genetycznie uwarunkowanych, ciąże bliźniacze, przypadki nie- pełnosprawności, a także na jakie choroby przyszła matka chorowała w przeszłości i obecnie. Położna powinna również doradzić w kwestii zaprzestania pracy zawodowej, jeśli wiązałoby się to z czynnościami niebezpiecznymi dla dziecka²². Prawidłowo przebiegająca ciąża nie stanowi przeciwwskazań do wykonywania prac domowych czy pracy zawodowej, jednak zakres obowiązków powinien być dostosowany do możliwości kobiety ciężarnej. Powinna ona wystrzegać się noszenia ciężkich przedmiotów, prac na wysokościach z rękami uniesionymi ku górze, udziału w pracach remontowych (obecność toksycznych sub- stancji). Korzystnie jest unikać wysiłku i zmęczenia, a pracę przerywać krótkimi chwilami odpoczynku, spacerem lub posiłkiem²³. W czasie ciąży ważny jest sen. Przyszła matka potrzebuje przynajmniej 8 godzin snu w nocy oraz dodatkowego odpoczynku w trakcie dnia²⁴. Zaleca się, aby od początku ciąży kobieta uczyła się spać w pozycji na lewym boku, co w późniejszym okresie stanie się koniecznością (profilaktyka ze- społu żyły głównej dolnej). Komfort poprawi położenie poduszki pod brzuch i nogę, która znajduje się na górze²⁵. Higiena w ciąży to przede

21 H. Sęk: Subiektywne koncepcje zdrowia, świadomość zdrowotna, a zachowania zdrowotne i promocja zdrowia. W: Promocja zdrowia. Psychologiczne podstawy wdrożeń.

Red. Z. Ratajczak, I. Heszen-Niejodek. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Ślą- skiego, 1997, s. 45.

22 E. Smolińska: Zdrowy styl życia kobiety ciężarnej. „Magazyn Pielęgniarki i Po- łożnej” 1999, z. 2, s. 34.

23 M. Grudzińska, A.M. Bień: Styl życia kobiety ciężarnej. W: Opieka nad kobietą ciężarną. Red. A.M. Bień. Warszawa: PZWL, 2009, s. 183–184.

24 E. Smolińska: Zdrowy styl życia…, s. 34.

25 M. Grudzińska, A.M. Bień: Styl życia kobiety…, s. 185.

(22)

wszystkim unikanie przyzwyczajeń, które mogą wpływać niekorzyst- nie na dziecko, a preferowanie takich, które sprzyjają jego prawidło- wemu rozwojowi. Ponadto, higieniczny tryb życia chroni organizm przed zmęczeniem, poprawia sprawność fizyczną i pomaga zachować urodę²⁶. Będąc w ciąży, szczególną uwagę należy zwrócić na higienę osobistą. Kąpiel pod prysznicem pomaga utrzymać higienę narządów kobiecych, zapobiegając tym samym infekcjom. Odradza się natomiast kąpiele w wannie²⁷. Ograniczona tolerancja wysiłku fizycznego podczas ciąży nie jest tożsama z nakazem ograniczenia aktywności fizycznej i gimnastyki. Często zdarza się, że kobiety uważają, iż aktywność ruchowa może być w tym czasie szkodliwa. Tymczasem udowodnio- no, że prawidłowo wykonywane i nadzorowane ćwiczenia fizyczne w okresie ciąży wpływają pozytywnie zarówno na organizm matki, jak i płodu oraz na przebieg ciąży, porodu i połogu²⁸ (szerzej opiszę to za- gadnienie w dalszej części, poświęconej szkole rodzenia). Ubiór kobie- ty ciężarnej powinien być estetyczny, dostosowany do klimatu, odzież luźna, niekrępująca ruchów, a obuwie wygodne i na niskich obcasach.

Wynika to zarówno z określonej postawy kobiety, jak i konieczności zachowania równowagi²⁹. Powiększający się biust wymaga dopasowa- nego biustonosza. Ważne jest to, aby nie uciskał brodawek sutkowych, gdyż są one bardzo wrażliwe. Zaleca się szerokie ramiączka i rozbu- dowany tył biustonosza, który będzie dobrze podtrzymywał piersi.

Bielizna osobista powinna być wykonana z bawełny, aby zapobiec po- drażnieniom i odparzeniom³⁰. Kobieta w ciąży musi wiedzieć, że jeśli nie występują uzasadnione powody, takie jak: zagrożenie poronieniem, zagrożenie porodem przedwczesnym, zagrożenie przedwczesnym pęk- nięciem pęcherzyka płodowego, a w narządzie rodnym nie ma infekcji, to nie istnieje zakaz współżycia płciowego³¹. W prawidłowo przebie- gającej ciąży współżycie jest korzystne, ponieważ umożliwia utrzyma- nie więzi z partnerem. Ale trzeba też pamiętać, że stosunek płciowy tuż przed terminem porodu może wywołać akcję porodową, gdyż pro- staglandyny zawarte w nasieniu mogą przyspieszyć skrócenie się szyjki macicy³².

26 K. Augustyniuk, D. Ćwiek, D. Branecka-Woźniak: Ciąża. W: Szkoła rodze- nia. Red. D. Ćwiek. Warszawa: PZWL, 2010, s. 16.

32 V. Skrzypulec, M. Wit, R. Kowalczyk, K. Jabłoński: Jakość życia seksualnego w okresie ciąży. „Annales Academiae Medicae Silesiensis” 2005, z. 59, s. 373.

(23)

Przyjmowanie leków przez kobietę ciężarną powinno się odbywać zawsze pod ścisłą kontrolą lekarską. Jest to ważne z uwagi na to, że nie- mal wszystkie medykamenty przenikają przez łożysko i dostają się do krążenia płodowego. Największą wrażliwość na omawiane preparaty płód wykazuje w I trymestrze, w okresie organogenezy. Dlatego każdy specyfik podawany w tym czasie musi być analizowany pod względem jego działania teratogennego. Teratogeny to czynniki, które wpływając na prawidłowe mechanizmy różnicowania i dojrzewania komórek, mają udział w powstaniu zaburzeń rozwoju płodu i wad rozwojowych. Przy- szła matka powinna wiedzieć, że każdy lek, a nawet preparat witamino- wy, może przyjmować dopiero po konsultacji z lekarzem prowadzącym ciążę. Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków wprowadziła klasy- fikację leków pod względem możliwości ich zastosowania w ciąży. Klasy- fikacja ta opiera się na randomizowanych badaniach klinicznych i badaniach na zwierzętach oraz szereguje medykamenty z uwagi na działania niepożądane dla płodu³³.

Nie istnieje bezpieczna dawka alkoholu dla kobiety w czasie ciąży. Al- kohol spożywany w I trymestrze może spowodować: poważne uszkodze- nia mózgu dziecka, zaburzenia prawidłowego rozwoju komórek, uszkodzenia ważnych organów, takich jak: serce, wątroba, nerki, deformacje twarzy, poronienie. W II trymestrze: uszkodzenie organiczne mózgu dziecka, poronienie zagrażające zdrowiu i życiu matki, uszkodzenie ko- mórek mięśni, skóry, zębów, kości dziecka. W III trymestrze: zaburzenia rozwoju mózgu i płuc, opóźnienie przyrostu wagi płodu, przedwczesny poród. Płodowy Zespół Alkoholowy (FAS) to zespół wrodzonych wad somatycznych i neurologicznych, charakteryzuje się: specyficznym wy- glądem twarzy dziecka, zaburzeniami wzrostu, dysfunkcjami mózgu (kłopoty z uczeniem się i zachowaniem). Często zdarza się, że kobieta spożywa alkohol, nie wiedząc jeszcze, że jest w ciąży. Jest to zachowanie ryzykowne, ponieważ właśnie w pierwszych tygodniach życia rozwija się mózg, który jest niezwykle podatny na uszkodzenia wywołane alkoho- lem. Kobieta świadomie planująca swoje macierzyństwo i mająca na uwa- dze dobro dziecka powinna wraz z partnerem zrezygnować ze spożywa- nia alkoholu już ok. 3 miesiące przed planowanym zajściem w ciążę³⁴.

Wszystkie narkotyki, zarówno „miękkie”, jak i „twarde”, przenikają z krwią matki do organizmu dziecka. Wiąże się to nie tylko z większym ryzykiem wystąpienia komplikacji podczas ciąży, ale przede wszystkim z ryzykiem dla dziecka. Noworodki, których matki przyjmowały w ciąży

33 R.H. Settlage: Przyjmowanie leków w czasie ciąży. W: Położnictwo. Red.

D.R. Mishell, P.F. Brenner. Bielsko-Biała: Alfa Medica Press, 1995, s. 299.

34 M. Klecka: Ciąża i alkohol. W trosce o Twoje dziecko. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych – PARPA, 2006, s. 8–11.

(24)

narkotyki, częściej rodzą się przedwcześnie, z objawami ze strony układu nerwowego w postaci drżeń, a nawet drgawek. Opóźnienia w rozwoju psychicznym i motorycznym zazwyczaj są nieodwracalne³⁵. Zażywanie substancji psychoaktywnych w czasie ciąży wiąże z się możliwością: po- ronienia, niskiej wagi urodzeniowej, wystąpienia zaburzeń rozwoju emocjonalnego, zespołu nagłej śmierci łóżeczkowej, problemów oddecho- wych, zespołu abstynencyjnego³⁶.

Palenie papierosów przez kobietę w ciąży jest kolejnym przykładem negatywnych zachowań zdrowotnych. Rozwój zarodka, a następnie pło- du może zostać zakłócony w każdym momencie przez biologiczną ak- tywność związków znajdujących się w dymie tytoniowym. Również dym wdychany przez ciężarną (palenie bierne) zawiera substancje toksyczne, w tym: nikotynę, tlenek węgla, cyjanowodór, ciała smoliste i substancje rakotwórcze. Konsekwencje zdrowotne dla kobiety: łożysko przodujące, przedwczesne oddzielenie się łożyska, krwawienia podczas ciąży, poród przedwczesny. Konsekwencje dla płodu: przewlekłe niedotlenienie, hipotrofia, poronienie. Konsekwencje dla noworodka: wzrost umieralności okołoporodowej, mała masa urodzeniowa, częstsze hospitalizacje, zaburzenia układu oddechowego i krążenia³⁷.

Ogromny wpływ na prawidłowy rozwój dziecka w wewnątrzmacicz- nej fazie życia ma prawidłowe odżywianie, polegające na komponowa- niu diety z pokarmów świeżych, zapewniających utrzymanie odpowiedniej masy ciała oraz bogatych w białko, nienasycone kwasy tłuszczowe, węglowodany, składniki mineralne, błonnik i witaminy³⁸. Niedobór ważnych składników pokarmowych może prowadzić do niedożywienia kobiety i dziecka, a dodatkowo przyczynić się do groźnych powikłań, takich jak poronienie lub poród przedwczesny. W związku z tym od mo- mentu stwierdzenia ciąży kobieta powinna zwrócić szczególną uwagę na to, jak się odżywia, i natychmiast poprawić swoje błędy żywieniowe.

Dieta powinna być lekkostrawna, wysokowartościowa oraz obfitująca w najcenniejsze składniki odżywcze. Fizjologicznym zjawiskiem w tym okresie jest przyrost masy ciała. Jednak błędne jest myślenie, że w ciąży kobieta powinna „jeść za dwoje”. Przyrost wagi powinien być odpowiedni do masy ciała z okresu przed zajściem w ciążę³⁹. Jednym z ważniejszych dla prawidłowego rozwoju płodu składników odżywczych jest kwas fo- liowy. Foliany mają istotny wpływ na zmniejszenie możliwości wystą- pienia wad cewy nerwowej, gdyż warunkują przemianę homocysteiny

35 M.-C. Delahaye: Zdrowa ciąża. Warszawa: Hachette Livre, 2006, s. 19.

36 M. Klecka: Ciąża…, s. 7.

37 K. Augustyniuk, D. Ćwiek, D. Branecka-Woźniak: Ciąża…, s. 21.

39 K. Augustyniuk, D. Ćwiek, D. Branecka-Woźniak: Ciąża…, s. 22.

(25)

w metioninę. Wady cewy nerwowej mają podłoże genetyczne, jednak z badań wynika, iż niedobory żywieniowe (w tym folianów) mogą być również przyczyną ich powstania u noworodków. Wśród kobiet w ciąży z niedoborem tychże związków obserwuje się: wzrost częstości występo- wania samoistnych poronień, zmniejszoną wagę urodzeniową noworod- ków, uszkodzenia łożyska, a w skrajnych przypadkach deformacje pło- du. Szereg negatywnych konsekwencji wynikających z niedoboru kwasu foliowego zwraca uwagę na szczególne znaczenie profilaktyki. Kobieta powinna uzupełnić ewentualne braki tego składnika jeszcze przed zaj- ściem w ciążę, ponieważ pierwsze jej tygodnie są decydujące dla prawid- łowego ukształtowania cewy nerwowej. Zalecane jest profilaktyczne po- dawanie w okresie przedkoncepcyjnym i w pierwszych tygodniach ciąży 0,4 mg kwasu foliowego na dobę. Wyższą dawkę folianów (4–5 mg) zaleca się kobietom z grup wysokiego ryzyka, które urodziły dziecko z wadą OUN. Suplementacja powinna trwać przynajmniej 12 tygodni po zapłodnieniu⁴⁰.

Niezwykle ważnym komponentem przygotowania kobiety do roli matki jest psychoprofilaktyka ciążowa. W Polsce pierwsze próby upo- wszechnienia psychoprofilaktyki porodowej pojawiły się w 1956 roku, kiedy to Ministerstwo Zdrowia zorganizowało konferencję dotyczącą bezbolesnych porodów. Prekursorem modelu „psychoprofilaktyki porodowej” był Jan Lesiński. Jego dzieło kontynuowali najbardziej zasłu- żeni dla rozwoju polskiej psychoprofilaktyki porodowej badacze: Wło- dzimierz Fijałkowski, Adam Cekański, Tadeusz Laudański i Ryszard Poręba. Termin „szkoła rodzenia” został wprowadzony do polskiego piśmiennictwa przez Ewę Supronowicz w 1956 roku⁴¹. Szkoły rodzenia pomagają zrozumieć, że prawidłowy poród nie jest jedynie fizjologicznym procesem somatycznym, ale również ma aspekt psychiczny, na któ- ry składają się elementy natury psychologicznej, socjologicznej, kulturo- wej, a nawet obyczajowej. W toku zajęć z psychoprofilaktyki kładziony jest nacisk na eliminowanie błędnych wyobrażeń o porodzie oraz pod- kreśla się znaczącą rolę ojca przy narodzinach dziecka⁴². Celem edukacji przedporodowej jest przede wszystkim zapoznanie kobiet ze zmianami zachodzącymi w ich organizmach podczas ciąży, a także umiejętność odróżniania zjawisk fizjologicznych od patologicznych. Badacze zwra- cają uwagę, że nie tylko przygotowanie teoretyczne, ale też możliwość zastosowania uzyskanej wiedzy w praktyce umacniają wiarę we własne

40 R. Krzyszycha, A.M. Bień, M. Grudzińska: Dieta kobiety ciężarnej. W: Opie- ka nad kobietą ciężarną…, s. 234–235.

41 W. Guzikowski: Porody rodzinne we współczesnym położnictwie. Wrocław: Wy- dawnictwo AM UW, 2002, s. 13.

42 A. Sipiński, A. Stanek: Poród naturalny…, s. 53.

(26)

możliwości w trakcie porodu oraz skutecznie redukują lęk z nim związa- ny⁴³. Do innych celów zaliczamy: promocję zachowań prozdrowotnych w okresie ciąży, oddziaływanie na tworzenie się więzi między rodzicami a dzieckiem, przygotowanie do porodu przez objaśnienie jego fizjologii, edukacja rodziców w zakresie opieki nad noworodkiem, okresu popo- rodowego oraz wychowania dziecka⁴⁴. U ciężarnych otrzymujących ho- listyczne przygotowanie kształtują się otwarte oraz świadome postawy dotyczące porodu. Udział w zajęciach szkoły rodzenia, opierającej się na założeniach psychoprofilaktyki porodowej, zmierza, jak już zosta- ło wspomniane, do właściwego przygotowania emocjonalnego kobiety ciężarnej do porodu. Dzieje się tak dzięki pogłębieniu wiedzy o tym procesie i zmianie nastawienia do niego, a także wyuczeniu odpowied- nich czynności porodowych, takich jak umiejętności oddychania czy re- laksacji. Niezwykle ważne jest też wytworzenie w kobietach nastawienia aktywnego, zadaniowego⁴⁵. Zajęcia w szkole rodzenia nie tylko dostar- czają ciężarnym niezbędnej wiedzy, ale również dzięki odpowiednim ćwiczeniom ograniczają obawy kobiet związane z ich niewystarczającą kondycją fizyczną, która mogłaby mieć ujemny wpływ na przebieg porodu⁴⁶. Powszechnie uważa się, że prawidłowo stosowana kinezyterapia kobiet ciężarnych oddziałuje pozytywnie zarówno na organizm matki, jak i płodu, w czasie ciąży, porodu i połogu. Na zajęciach prowadzone są ćwiczenia oddechowe, relaksujące, ogólnousprawniające oraz ćwicze- nia przyjmowania prawidłowej postawy porodowej. Można wymienić następujące przeciwwskazania do ćwiczeń w trakcie ciąży: krwawienie (poronienie zagrażające, łożysko przodujące lub odklejające się), niewy- dolność szyjkowo-ciśnieniowa, ciężkie postacie gestozy ciążowej, nad- ciśnienie, cukrzyca, niedokrwistość dużego stopnia, odmiedniczkowe zapalenie nerek, ciąża wielopłodowa, ciąża obumarła, hipotrofia płodu, infekcje. Zmiany w organizmie ciężarnej pod wpływem ćwiczeń dotyczą głównie układu oddechowego i krążenia, przebiegu procesów metabo- licznych i funkcjonowania sfery psychicznej. Dzięki poprawie parame- trów statycznych i dynamicznych wentylacji płuc następuje polepszenie wymiany gazowej w organizmie ciężarnej, a w konsekwencji ustąpienie objawów dyskomfortu oddechowego oraz lepsza tolerancja wysiłku pod-

43 A. Stangret, A. Cendrowska, D. Szukiewicz: Wpływ szkoły rodzenia na su- biektywną ocenę przygotowania teoretycznego i sprawnościowego do porodu. „Nowa Medycy- na” 2008, z. 1, s. 6.

44 G.J. Iwanowicz-Palus: Przygotowanie do porodu i rodzicielstwa – rola szkoły ro- dzenia. W: Opieka nad kobietą ciężarną…, s. 350–351.

45 A. Białek, D. Ćwiek, J. Prociak, D. Fryc: Przygotowanie do porodu. W: Szkoła rodzenia…, s. 83.

46 A. Stangret, A. Cendrowska, D. Szukiewicz: Wpływ szkoły…, s. 2.

(27)

czas ciąży i porodu. Wzrost sprawności układu krążenia w stosunku do niećwiczących objawia się mniejszym wzrostem tętna u kobiet w czasie wysiłku i po jego ukończeniu oraz szybszym powrotem tętna do warto- ści notowanych przed wysiłkiem. Wśród ciężarnych ćwiczących obserwuje się znacznie mniejszy przyrost wagi ciała, a co ma z tym bezpo- średni związek – rzadsze występowanie otyłości. Kolejnym zjawiskiem zaobserwowanym wśród kobiet uczęszczających na zajęcia kinezyterapii jest częstsze występowanie pozytywnego nastawienia psychicznego do ciąży, porodu i połogu. Przejawia się ono w rezygnacji z farmakologicz- nych środków łagodzenia bólu, gotowości do współpracy z personelem medycznym, radości z urodzenia dziecka, pozytywnej motywacji do karmienia piersią oraz silniejszej więzi psychicznej z dzieckiem. Dzię- ki postępowaniu psychoprofilaktycznemu w porównaniu z ciężarnymi niećwiczącymi rzadziej występuje lęk przed porodem. Badania dowiod- ły, że noworodki, których matki dbały o sprawność fizyczną w trakcie ciąży, osiągają wyższą punktację w skali Apgar w stosunku do dzieci kobiet niećwiczących. Ponadto, rzadziej wymagają reanimacji i inten- sywnego nadzoru medycznego. Zwrócono również uwagę na znacznie niższe wskaźniki zachorowalności i umieralności okołoporodowej no- worodków urodzonych przez matki regularnie ćwiczące w czasie ciąży⁴⁷. Wśród kobiet przygotowywanych w szkołach rodzenia wielu badaczy wykazało wyższy odsetek ciąż o prawidłowym przebiegu w stosunku do kobiet nieuprawiających aktywności fizycznej. Wśród ciężarnych ćwi- czących obserwuje się rzadsze niż w całej populacji występowanie takich stanów patologicznych, jak: gestoza, poród przedwczesny, ciąża prze- noszona, otyłość, infekcje, nieprawidłowe ułożenie płodu, powstanie u matki rozstępów mięśni prostych brzucha i tkanki podskórnej⁴⁸. Ko- rzystne efekty kinezyterapii kobiet ciężarnych najłatwiej zaobserwować podczas trwania porodu. Liczne doniesienia wskazują na znamiennie krótszy czas trwania jego poszczególnych etapów w grupie kobiet ak- tywnych fizycznie w czasie ciąży. Rzadziej występują zaburzenia skur- czowe macicy, urazy porodowe tkanek miękkich kanału rodnego oraz porody zabiegowe. Wśród kobiet, które ćwiczyły, można zaobserwo- wać szybszy postęp rozwierania szyjki macicy, mniejszą odczuwalność bólu skurczów partych, mniejszą utratę krwi w II i III okresie porodu.

Warto dodać, że czas hospitalizacji poporodowej jest krótszy, a wskaź- nik umieralności poporodowej trzykrotnie niższy niż w całej populacji kobiet rodzących. Położnice, które dbały o aktywność fizyczną w czasie

47 P. Buchacz, R. Poręba: Wpływ ćwiczeń ruchowych na organizm kobiety ciężarnej i płodu oraz przebieg ciąży, porodu i połogu. „Kliniczna Perinatologia i Ginekologia” 1996, z. 13, s. 87.

48 W. Guzikowski: Porody rodzinne…, s. 14.

(28)

ciąży, szybciej odzyskują sprawność oraz równowagę psychiczną, a dzię- ki lepszemu ukrwieniu gruczołu piersiowego laktacja występuje u nich szybciej i utrzymuje się przez dłuższy czas w porównaniu z kobietami niećwiczącymi⁴⁹.

Jednym z najbardziej zajmujących zagadnień rozwoju położnictwa w ciągu wieków jest kształtowanie się stosunku kobiety rodzącej do aktu porodu. Współcześnie bierność ciężarnej i tendencja do oczekiwa- nia jedynie pomocy medycznej wydaje się całkowitym przeżytkiem. Peł- na medykalizacja porodu zostaje ograniczona na rzecz jego naturalności.

WHO w 1985 roku opublikowało raport Poród nie jest chorobą – właściwe techniki porodowe, w którym podkreślano aktywną rolę rodzącej oraz jej prawo do wyboru odpowiedniej opieki okołoporodowej. Kobieta, znając swoje prawa, wymaga od służby zdrowia ciągłego podnoszenia standar- dów opieki położniczej. Bezpieczeństwo matki i dziecka pozostaje prio- rytetem, lecz obecnie ogromny nacisk położony został również na zapew- nienie komfortu całej rodzinie oczekującej dziecka. Aby kobiety mogły w pełni korzystać z rozwiązań nowoczesnego położnictwa oraz aktywnie przygotowywać się do porodu przez cały okres ciąży, konieczna jest ich edukacja odnośnie do nowoczesnych metod prowadzenia porodu⁵⁰. Za- równo czynniki osobowościowe, jak i sytuacyjne wpływają na postawę kobiety ciężarnej wobec ciąży, porodu i, finalnie, macierzyństwa. Mogą one powodować także stres psychologiczny, który opierając się na me- chanizmach psychofizjologicznych, może prowadzić do wielu zaburzeń, łącznie z utratą prenatalną. Akceptacja ciąży przez najbliższe otoczenie kobiety, a w szczególności przez partnera, wzmacnia akceptację w niej samej⁵¹. Nieprzychylna postawa wobec ciąży staje się źródłem stresu dla przyszłej matki, z wszystkimi ujemnymi skutkami. Czynnikiem o istotnym znaczeniu związanym z akceptacją ciąży jest motywacja do tego, by mieć dziecko. Powody, dla których ludzie decydują się mieć potomstwo, są różne. Dla dojrzałych rodziców dziecko stanowi wartość samą w sobie.

Niestety, coraz częściej zdarza się, że decyzja o posiadaniu potomka jest skrajnie niedojrzała, nieodpowiedzialna i ma charakter instrumentalny.

Można tutaj wymienić: chęć zneutralizowania obaw dotyczących własnej płodności, chęć zatrzymania przy sobie partnera lub ukarania go, dąże- nie do uzyskania aprobaty ze strony rodziców, przyjaciół, zabezpieczenie się na przyszłość. Motywacja instrumentalna nie daje wszakże gwarancji

49 P. Buchacz, R. Poręba: Wpływ ćwiczeń ruchowych…, s. 88–90.

50 K. Kosińska, A. Krychowska, M. Wielgoś, A. Myszewska, A. Przyboś:

Postawy ciężarnych wobec porodu – analiza form przygotowania i preferencji. „Ginekologia Polska” 2004, z. 75 (12), s. 974–978.

51 G.J. Iwanowicz-Palus, A.M. Bień: Psychoprofilaktyka u kobiet w ciąży. W: Opie- ka nad kobietą ciężarną…, s. 343.

(29)

akceptacji ciąży i dziecka⁵². Obecnie zaczyna się dostrzegać znaczenie związku pomiędzy spostrzeganiem przez matkę cech dziecka a rozwo- jem emocjonalnej więzi matka – dziecko, praktykami wychowawczymi oraz możliwą późniejszą psychopatologią. W literaturze przedmiotu podkreśla się negatywny wpływ wyidealizowanego lub też braku obra- zu dziecka u matki na ich dalsze relacje. Wobec tego oddziaływanie na sposób spostrzegania dziecka przez matkę w okresie ciąży może być waż- nym czynnikiem profilaktyki zaburzeń więzi na linii matka – dziecko.

Kształtowanie się owej więzi jest ściśle powiązane z procesami adaptacji do nowej roli – matki. W wielu szpitalach kobiety wypisywane są po porodzie tak szybko, że personel może nie zauważyć ich trudności w przy- stosowaniu się do roli matki. Może również zaistnieć sytuacja, że kobieta będzie przeżywać w tym okresie przejściowe problemy, które w przy- szłości nie będą oddziaływać na relacje z dzieckiem. Im bardziej w czasie ciąży obraz dziecka stanie się adekwatny i plastyczny, tym lepiej matka będzie sobie radziła w codziennych kontaktach już od pierwszych chwil po porodzie. Edukacja przedporodowa sprzyja rozwojowi więzi emocjo- nalnej rodziców z dzieckiem. Sprawia także, że już noworodka traktuje się jak osobę wyposażoną w zdolność do spostrzegania, odczuwania i ko- munikowania się⁵³. Psychoprofilaktyka stosowana w szkołach rodzenia nie niweluje bólu, nie znieczula, a wręcz przeciwnie, sprawia, że kobieta i bliska jej osoba uczestnicząca w akcie narodzin są bardziej uwrażliwio- ne na doznania towarzyszące porodowi⁵⁴. Odpowiednio przeprowadzone zajęcia przedporodowe można uznać za działanie profilaktyczne, promu- jące szeroko rozumiane zdrowie kobiety i rodziny.

Chęć niesienia pomocy kobietom rodzącym towarzyszyła rodzajowi ludzkiemu od początku jego istnienia. Dowodem na działania położnicze w czasach prehistorycznych są wykopaliska, dzieła sztuki, opisy mitolo- giczne i podania ludowe, wskazujące, że pierwsze poczynania medycz- ne dotyczyły właśnie przyjmowania porodu⁵⁵. W czasach starożytnych położnictwem zajmowały się doświadczone kobiety o „darze zgrabnych rąk”, które same już rodziły. W kulturze rzymsko-germańskiej nazywa- ne były feminae sapientes lub weise Frauen, natomiast w obszarze kultury słowiańskiej „baby” lub „mądre”. Samo przyjmowanie porodu określano

52 S. Kędziora: Znaczenie wybranych czynników osobowościowych i sytuacyjnych w przebiegu ciąży. „Kliniczna Perinatologia i Ginekologia” 1996, z. 13, s. 178 i 180.

53 G. Kmita, M. Barańska, E. Ciastoń-Przecławska, H. Cerańska-Gosz- czyńska: Obraz dziecka u kobiet przed i po porodzie a opinie o systemie rooming-in. Rola edukacji przedporodowej. „Kliniczna Perinatologia i Ginekologia” 1996, z. 13, s. 270–271.

54 G.J. Iwanowicz-Palus: Przygotowanie do porodu…, s. 356.

55 A. Torbé, D. Ćwiek, E. Modrzejewska: Humanizacja porodu we współczesnym położnictwie. „Nowa Medycyna” 2010, z. 3, s. 104.

(30)

mianem babienia. W ten sposób powstała grupa, która w przyszłości miała zająć się sztuką położniczą⁵⁶. Istnieją przesłanki, że już w najdaw- niejszych czasach zdarzało się, że do porodu dopuszczano ojca dziecka.

Mąż pomagał rodzącej, podtrzymywał ją, a niekiedy nawet sam przyj- mował na świat swego potomka. Jednakże w tamtych czasach zainteresowanie otoczenia skupiało się praktycznie wyłącznie na dziecku, którego narodziny celebrowano bardzo uroczyście. Doznania rodzącej kobiety były marginalizowane⁵⁷. Pierwszą w Polsce konsumencką organizacją działającą na rzecz poprawy warunków porodów było Stowarzyszenie na Rzecz Naturalnego Rodzenia i Karmienia, założone w 1987 roku. Do podniesienia poziomu opieki okołoporodowej przyczyniła się akcja „Ro- dzić po ludzku”. Została ona zainspirowana wykładem Sheili Kitzinger, która na kongresie „Jakość narodzin, jakość życia” w Warszawie w 1993 roku zaprezentowała angielskie wydanie przewodnika po szpitalach po- łożniczych. Już po kilku miesiącach od tego wydarzenia periodyk „Two- je Dziecko” i Ośrodek Edukacji Ekologicznej EKO-OKO zaapelowały o przesyłanie przez kobiety listów na temat ich przeżyć podczas porodu.

Konieczność rywalizacji między szpitalami już w 1995 roku zaowocowa- ła zmianą podejścia do kobiet w czasie ciąży, porodu i połogu. Rodzą- cą zaczęto traktować podmiotowo, personel stał się bardziej życzliwy i przyjazny. Pozwalano kobietom na przyjmowanie różnych, wygodnych dla nich pozycji w pierwszym okresie porodu, wprowadzano różne no- watorskie udogodnienia w czasie porodu oraz niekonwencjonalne metody zmniejszania bólu porodowego, a także stwarzano warunki do karmienia naturalnego. Coraz częściej pojawiała się możliwość obecności ojca lub innej bliskiej osoby w trakcie porodu. Rodzina miała wstęp do szpitala, a matka mogła mieć niemowlę przy sobie przez całą dobę. Personel me- dyczny częściej informował o wykonywanych zabiegach, podawanych le- kach i stanie dziecka. Powoli dostrzegał prawa i potrzeby pacjentek oraz zaczął je respektować⁵⁸.

Współczesna medycyna oraz świadomość potencjału, który posia- da kobieta, umożliwiają stosunkowo duży wybór sposobów urodzenia dziecka. Niebagatelny wpływ na rodzaj porodu ma samo dziecko, spo- sób jego ułożenia, a także to, jak radzi sobie w kanale rodnym. Możemy wyróżnić dwa zasadnicze typy porodów, uwzględniając stopień ingeren- cji medycznej: poród siłami natury oraz poród zabiegowy. Z porodem związane jest nierozerwalnie zjawisko bólu, które doczekało się wielu

56 E. Waszyński: Historia położnictwa i ginekologii w Polsce. Wrocław: Volumed, 2000, s. 112.

57 Ł. Talma, G. Baczek: Poród w ujęciu historycznym. „Położna. Nauka i Praktyka”

2008, z. 2, s. 60.

58 A. Torbé, D. Ćwiek, E. Modrzejewska: Humanizacja porodu…, s. 104–105.

(31)

interpretacji. Heinrich Martius utrzymywał, że poród jest swego rodzaju sygnałem alarmowym zwracającym uwagę rodzącej na niezwykłość procesu, skłaniającym do ochrony i szukania pomocy w otoczeniu. Inter- pretacja Sałgannika jest podobna – ból porodowy to pozostałość po syg- nale ostrzegawczym, dzięki któremu kobieta udawała się w bezpieczne miejsce, by uniknąć niespodziewanej napaści wroga. Mayer natomiast wysunął wniosek, iż na sposób przeżywania porodu wpływ mają róż- nice cywilizacyjne, a nie zmiana pozycji ciała z typowej dla zwierząt na wyprostowaną, właściwą człowiekowi. Na ogół ból jest zjawiskiem ko- jarzonym z chorobą lub uszkodzeniem ciała. Poród nie jest ani jednym, ani drugim. Powstaje więc pytanie: jak uzasadnić występowanie bólu w porodzie umownie nazywanym fizjologicznym? Trzecia możliwość tłumaczy zjawisko to naruszeniem homeostazy w układzie mięśniowym wskutek gromadzenia się napięć i niedotlenienia tkanek. Psychometrycz- ny charakter odczuwalności skurczów porodowych przedstawia tria- da Reada: LĘK – NAPIĘCIE – BÓL⁵⁹. Poród uważany jest za jedno z bardziej pozytywnych doświadczeń w życiu większości kobiet. Zda- rza się jednak, że dla części z nich pozostaje on traumatycznym prze- życiem dostarczającym wielu bolesnych wspomnień jeszcze na wiele miesięcy później. Aż 38% spośród tych kobiet nie podejmuje decyzji o urodzeniu drugiego dziecka nawet w 8–10 lat po porodzie. Liczne badania z zastosowaniem skali wzrokowo-analogowej (VAS) wykazują niezmiennie, że 20% rodzących kobiet określa ból porodowy jako „nie do wytrzymania”, a 60% jako „bardzo silny”⁶⁰. Silny ból wywiera ne- gatywny wpływ na rodzącą i dziecko. Wywołany nim stres przyspiesza podstawową przemianę materii rodzącej, zwiększa rzut serca oraz wen- tylację płuc. Może dojść do zaburzeń rytmu serca płodu wskutek odru- chowej hiperwentylacji. Uwalniane związki (aminy katecholowe) osła- biają czynność skurczową macicy, co wydłuża poród i wtórnie pogarsza stan noworodka po urodzeniu⁶¹. Wydzielana w nadmiarze adrenalina powoduje zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej⁶². Doświadczenie

59 W. Fijałkowski: Poród naturalny w doświadczeniu szkoły rodzenia Przychodni Zdrowia Rodziny Specjalistycznego ZOZ Matki i Dziecka w Łodzi. „Kliniczna Perinatolo- gia i Ginekologia” 1996, z. 13, s. 19.

60 J. Stołek-Pastuszka, S. Kępiński, A. Makowski, Z. Celewicz, M. Żu- kowski, K. Safranow, R. Bohatyrewicz: Porównanie jakości znieczulenia u rodzących otrzymujących remifentanil metodą analgezji dożylnej sterowanej przez pacjenta lub ciągłe- go znieczulenia zewnątrzoponowego. „Anestezjologia Intensywna Terapia” 2009, z. 2, s. 85–87.

61 R. Dębski: Dolegliwości bólowe w położnictwie i ginekologii. „Wektory Ginekolo- gii” 2004, z. 1, s. 11.

62 U. Kubicka-Kraszyńska, A. Otffinowska, J. Pietrusiewicz: O bólu porodo- wym i metodach jego łagodzenia. Warszawa: Fundacja „Rodzić po Ludzku”, 2006, s. 19.