Systemy wartości propagowane przez Światową Organizację Zdro-wia i Unię Europejską wskazują na to, że najwyższy walor to poczucie wolności i poczucie bezpieczeństwa, w tym zdrowotnego. Zdrowie jest wartością chronioną prawem i dającą możliwość zarówno satysfakcjo-nującego rozwoju osoby, jak i rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju1. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje to pojęcie jako „nie tylko brak choroby, lecz pełny dobrostan jednostki w sensie biologicznym, psychicz-nym i społeczpsychicz-nym”2. Z biologicznego punktu widzenia natomiast zdro-wie to „normalny stan ustroju, którego czynności i struktura są prawid-łowe, a układy regulujące zapewniają stan wewnętrznej równowagi oraz zdolności przystosowania się do warunków zewnętrznych”3.
Wśród zachowań zdrowotnych możemy wyróżnić zachowania pro-zdrowotne, które można podzielić na pięć klas: unikanie używek, po-zytywne praktyki zdrowotne, zwyczaje żywieniowe, bezpieczne prowa-dzenie samochodu, zachowania związane z prewencją4, oraz zachowania antyzdrowotne „jako zachowania prowadzące do niszczenia zdrowia, jego osłabienia, do świadomego wprowadzania się w stan choroby”5.
1 A. Wojtczak: Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku.
Warszawa: PZWL, 2009, s. 5–7.
2 B. Tobiasz-Adamczyk: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000, s. 22.
3 G. Wilczek: Zdrowie i choroba to przeplatające się stany. W: Biomedyczne podstawy rozwoju z elementami higieny szkolnej. Red. B. Doleżych, P. Łaszczyca. Toruń: Adam Marszałek, 2005, s. 282.
4 B. Tobiasz-Adamczyk: Wybrane…, s. 43.
5 Ibidem, s. 47.
Istnieją różne teorie na temat mechanizmu zachowań antyzdrowot-nych. Jedną z nich jest teoria dysonansu poznawczego. Opiera się ona na dwóch założeniach. Po pierwsze, uważa się, że ludziom w pewnym stopniu potrzebne są zachowania ryzykowne; po drugie, duże znaczenie mają procesy poznawcze w obronie zachowań antyzdrowotnych, któ-re przeciwstawiają się informacjom o zagrożeniu, jakie zachowania te z sobą niosą6.
W zupełnie nowej sytuacji stawia człowieka choroba, co często zmie-nia wiele aspektów jego życia w stosunku do przedchorobowego funkcjo-nowania, szczególnie, jeśli mówimy o chorobie przewlekłej bądź takiej, która powoduje inwalidztwo7. Z socjologicznego punktu widzenia cho-roba ma trzy wymiary: obiektywna, patologiczna zmiana w organizmie;
indywidualna interpretacja i sposób reagowania na objawy chorobowe i symptomy (najważniejsze znaczenie ma samopoczucie człowieka); spo-łeczna tożsamość, która staje się udziałem ludzi przez innych uznanych za chorych (określili się jako niezdrowi)8. Osoby o takich samych obja-wach mogą zachowywać się odmiennie. Ludzie różnie reagują na infor-mację o tym, że są chorzy. Marek Jarosz sklasyfikował reakcje na choro-bę: zaprzeczenie – wyraz działania mechanizmu obronnego – wyparcia;
pomniejszenie – bagatelizowanie przez chorego objawów i nadawanie im znaczenia niebudzącego obaw (racjonalizacja); akceptacja diagnozy – chory zdaje się na opiekę lekarza i innych osób, poddaje się leczeniu oraz wypełnia zalecenia lekarskie i stara się wykazać współpracą z per-sonelem medycznym; wyolbrzymianie – chory interpretuje nawet lekkie objawy jako wyraz ciężkiej choroby. Jest to wynik zbytniej koncentracji na zaobserwowanych u siebie symptomach9. Chory staje się pacjentem w momencie, kiedy zwraca się do lekarza, aby skonfrontować zmiany, jakie zauważył, z wiedzą medyczną. Zachowania w roli pacjenta są po-dejmowane przez ludzi chorych w celu powrotu do zdrowia. Do takich zachowań zalicza się: stosowanie się do zaleceń lekarskich oraz korzysta-nie z różnego rodzaju form leczenia alternatywnego. Zadakorzysta-niem pacjenta jest wypełnienie instrukcji zaleconej przez lekarza (sposób przyjmowania i dawkowania leku, wizyty, badania)10. Ważnym czynnikiem, mającym wpływ na podejmowanie działań w kierunku zniwelowania zmian cho-robowych, jest płeć. Kobiety szybciej niż mężczyźni uznają dane objawy za oznaki stanu chorobowego i częściej oceniają je jako poważne. Męż-czyźni mają większą tolerancję na dyskomfort fizyczny, nie przywiązują
6 Ibidem, s. 48.
7 K. Jankowski: Człowiek i choroba. Warszawa: PWN, 1975, s. 5.
8 B. Tobiasz-Adamczyk: Wybrane…, s. 33.
9 Ibidem, s. 53–54.
10 Ibidem, s. 55–56.
tak dużej wagi do zdrowia, jak również mają częściej mniejszą wiedzę na temat schorzeń. Poza tym, w procesie socjalizacji mężczyźnie prze-kazywane jest przekonanie, że chorowanie „jest niemęskie”11. Płeć ma także znaczenie, jeśli chodzi o wejście w rolę chorego (zgłoszenie się do lekarza). Kobiety są częściej zdania, że leżenie w łóżku, ograniczenie aktywności oraz fachowa pomoc lekarska pozwalają na szybsze zdro-wienie. Taka postawa jest społecznie akceptowana, gdyż bycie chorym i leczenie się jest bardziej akceptowane społecznie w stosunku do kobiet niż do mężczyzn. To kobiety są bardziej predysponowane do poszuki-wania profesjonalnej pomocy w celu rozwiązania problemu zdrowotnego nie tylko swojego, ale również swojej rodziny12. Wiedzę medyczną mają lekarze i personel medyczny. Każdy człowiek ma jednak laicką wiedzę, którą nabywa dzięki doświadczeniom własnym lub przez obserwacje.
Zasób wiadomości, który posiada pacjent, określa jego postawy i zacho-wania w procesie leczenia i wobec różnych zjawisk zdrowotnych. Istotne jest wczesne rozpoznanie symptomów choroby, do czego niezbędne są wiadomości na temat alarmujących sygnałów, sugerujących konsultację z lekarzem13.
Jeśli chodzi o promocję zdrowia, kwestia płci tu także odgrywa dużą rolę. Wiąże się to ze specyficznymi potrzebami zarówno kobiet, jak i mężczyzn oraz z tym, że to kobiety głównie są związane z ideą pro-mocji zdrowia14. Henry Sigerist, historyk medycyny, w 1945 roku okre-ślił cztery podstawowe zadania medycyny – są to: promocja zdrowia, za-pobieganie chorobom, przywracanie zdrowia chorym, rehabilitacja15. Za początek kształtowania się koncepcji promocji zdrowia uważa się jednak Światowe Zgromadzenie Zdrowia w 1977 roku w Ałma Acie16. Promocja zdrowia, według Karty Ottawskiej, „jest to proces umożli-wiający ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem w celu jego poprawy – przez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdro-wiu, kształtowanie potrzeb i kompetencji do rozwiązywania problemów zdrowotnych oraz zwiększenie potencjału zdrowia”17. Celem promocji zdrowia jest więc popieranie i szerzenie idei promocji zdrowia
pojmo-11 Ibidem, s. 62.
12 Ibidem.
13 Ibidem, s. 87–89.
14 Promocja zdrowia dla wszystkich. Red. S. Pike, D. Forster. Przeł. U. Gąsow-ska, R. Giszczak. Lublin: Czelej, 1998, s. 27–28.
15 A. Wojtczak: Zdrowie…, s. 104.
16 A. Gaweł: Zdrowie w perspektywie pedagogicznej. Indywidualne wybory i społeczne interesy. W: Zdrowie, wartość, edukacja. Red. M. Kowalski, A. Gaweł. Kraków: Im-puls, 2006, s. 163.
17 A. Wojtczak: Zdrowie…, s. 106.
wanego pozytywnie18. Składa się ona z trzech elementów: zapobieganie chorobom, ochrona zdrowia i edukacja zdrowotna19. Możemy wyróżnić pewne poziomy promocji zdrowia. Są to: poziom środowiskowy, poziom społeczny, poziom organizacyjny, poziom indywidualny. Są one przez niektórych rozpatrywane jako ramy do planowania interwencji w pro-mocji zdrowia w taki sposób, by obejmowały wszystkie aspekty mające wpływ na zdrowie jednostki. Sytuacją idealną byłoby objęcie promocją zdrowia wszystkich obszarów, a nie ograniczanie się tylko do jednego20. Idea promocji zdrowia zawiera w sobie dwa rodzaje zachowań: zacho-wania promujące zdrowie (mające na celu zwiększenie zasobów zdro-wotnych) oraz zachowania ochraniające zdrowie (działania osób uważa-jących się za zdrowe, które dążą do zmniejszenia prawdopodobieństwa pojawienia się choroby poprzez wyeliminowanie czynników ryzyka)21. Pojęcie promocji zdrowia wymaga zestawienia go z zakresem treściowym profilaktyki (prewencji), która również odnosi się do działań związanych ze zdrowiem. Definicję profilaktyki proponuje R. Wroczyński: profilak-tyka jest „szczególnego typu działalnością związaną z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenie”22. Gerald Caplan zaproponował podział prewencji na trzy różniące się od siebie po-ziomy. Są to: prewencja pierwotna (pierwszorzędowa) – oddalanie praw-dopodobieństwa wystąpienia choroby i dolegliwości23, przeciwdziałanie warunkom szkodliwym, zanim jeszcze będą one zdolne wywołać cho-robę24 (jej adresatami są ludzie zdrowi)25; prewencja wtórna (drugorzę-dowa) – nastawiona jest na powstrzymanie, odwracanie rozwoju choroby lub dolegliwości poprzez odpowiednie zdiagnozowanie i podjęcie lecze-nia26, wykrycie możliwie najwcześniejszych sygnałów choroby (wczesna diagnostyka)27, adresowana jest do osób należących do grupy ryzyka28; prewencja trzeciego stopnia – zapobieganie komplikacjom w momencie,
18 H. Sęk: Promocja zdrowia i prewencja zaburzeń z perspektywy psychologii. W: Psy-chologia kliniczna. T. 1. Red. H. Sęk. Warszawa: PWN, 2005, s. 257.
19 C. Lewicki: Edukacja zdrowotna – systemowa analiza zagadnień. Rzeszów: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2006, s. 24.
20 Promocja…, s. 50.
21 A. Gaweł: Zdrowie…, s. 165.
22 Ibidem.
23 Promocja…, s. 53–54.
24 B. Bik: Koncepcja promocji zdrowia. W: Zdrowie publiczne. T. 2. Red. A. Czupry-na, S. Poździoch, A. Ryś, W.C. Włodarczyk. Kraków: Vesalius, 2000, s. 223–224.
25 A. Gaweł: Zdrowie…, s. 162.
26 Promocja…, s. 54.
27 J.C. Berryman: Psychologia moje hobby. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psy-chologiczne, 2008, s. 132.
28 A. Gaweł: Zdrowie…, s. 162.
kiedy choroba już wystąpiła29, zapobieganie skutkom przebytej choroby oraz jej nawrotom30 (jej adresatami są osoby chore i niepełnosprawne)31.
Kryzys wywołany przez stres jest zakłóceniem normalnego funkcjo-nowania. Jest to moment, w którym człowiek, próbując poradzić sobie w danej sytuacji, nie rozwiązuje problemu. Tworzy się w ten sposób spi-rala zachowań dysfunkcyjnych32. Kryzys pozostaje więc swego rodzaju punktem zwrotnym, decydującym o dalszym rozwoju danej jednostki33. Interweniowanie w sytuacji kryzysowej jest bardzo ważnym elemen-tem pomocy osobie będącej w kryzysie. Polega to na tym, by przerwać dysfunkcjonalne sposoby radzenia sobie, jak najszybciej i jak najskutecz-niej jest to możliwe. Im dłużej osoba pozostaje w kryzysie, tym więk-sze istnieje ryzyko dezorganizacji osobowości34. Interwencja kryzysowa (pierwsza pomoc emocjonalna) jest to próba szybkiego poradzenia sobie ze stresem i aktualnymi problemami. Celem jej nie jest rozwiązanie trud-ności, a jedynie pomoc w jak najszybszym opanowaniu kryzysu – w prze-ciwieństwie do psychoterapii (doradztwo, poradnictwo kryzysowe), która jest działaniem zmierzającym do odnalezienia i rozwiązania problemu, jaki wywołał kryzys, co może być procesem rozciągniętym w czasie35.
Zachowania ryzykowne zwiększają ryzyko zachorowania lub podat-ność organizmu na określoną chorobę albo powodują pogorszenie stanu zdrowia czy wydolności organizmu36. W podejściu epidemiologicznym ryzyko jest określane jako „sytuacja lub działania, które powodują za-grożenie dla czegoś wartościowego”37. Gdy działają czynniki ryzyka, z większym prawdopodobieństwem możemy spodziewać się straty lub zaistnienia czegoś niekorzystnego38. Skłonność do ryzyka jest to uogól-niona tendencja do podejmowania lub unikania ryzyka. Jest determino-wana przez wiele czynników, takich jak: płeć, wiek, niektóre cechy oso-bowościowe i temperamentu, kulturowo uwarunkowane postawy wobec ryzyka i postępowania w sytuacji ryzykownej. Należy zwrócić uwagę na to, że skłonność do podejmowania ryzyka w jednej dziedzinie nie musi oznaczać skłonności do podejmowania ryzyka o zgeneralizowanym
cha-29 Promocja…, s. 55–56.
30 B. Bik: Koncepcja…, s. 223–224.
31 A. Gaweł: Zdrowie…, s. 162.
32 J.L. Greenstone, S.C. Leviton: Interwencja kryzysowa. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005, s. 15.
33 B. Pilecka: Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2004, s. 12.
34 J.L. Greenstone, S.C. Leviton: Interwencja…, s. 15.
35 Ibidem, s. 15–16.
36 Ibidem, s. 212.
37 H. Sęk: Promocja zdrowia…, s. 263.
38 Ibidem.
rakterze39. Ryzyko może zostać podjęte, gdy jednostka odczuwa, że jest ono konieczne do osiągnięcia jakiegoś ważnego celu, oraz wtedy, gdy zaryzykowanie umożliwia uniknięcie straty, która niewątpliwie byłaby poniesiona, gdyby jednostka odrzuciła opcję związaną z ryzykiem. Są to sytuacje, w których wybiera się ryzyko zamiast opcji bezpiecznej, ale mniej atrakcyjnej. Mówimy wtedy o tzw. ryzyku instrumentalnym40. Ryzykowanie jest również sposobem dostarczania sobie przyjemnej sty-mulacji. Jednostka zorientowana na poszukiwanie wrażeń podejmuje ryzyko, choć z obiektywnego punktu widzenia działanie takie nie jest konieczne. Są to zachowania, które wynikają z chęci odczuwania przy-jemnej ekscytacji. To tzw. ryzyko stymulujące41. Często obserwowa-nym zjawiskiem jest podejmowanie ryzyka jako sposób radzenia sobie z sytuacją trudną. Wynika to z negatywnych doświadczeń dziecięcych.
Uważa się, że podstawowym mechanizmem, jaki prowadzi do różnych psychologicznych, emocjonalnych, behawioralnych i zdrowotnych kon-sekwencji, jest to, że ofiary krzywdzenia są częściej skłonne do podej-mowania zachowań ryzykownych. Krzywdzenie prowadzi do zaadapto-wania ryzykownych zachowań zdrowotnych jako sposobu radzenia sobie z traumą42. W podejmowaniu działań profilaktycznych dużą rolę od-grywają właśnie zachowania ryzykowne i ich powody. Czynności pro-filaktyczne mają na celu zabezpieczenie się przed zagrożeniem. To, czy owe czynności podejmiemy, zależy od tego, w jaki sposób postrzegamy ryzyko, tzn. czy daną sytuację uznamy za bezpieczną, czy za groźną.
W owym postrzeganiu znaczenie mają elementy takie jak: dobrowol-ność lub przymusowość czynności profilaktycznej, jej natychmiastowe lub odroczone konsekwencje, katastrofalne, chroniczne skutki niepod-jęcia czynności profilaktycznych, stopień nowości sytuacji43. Szczególnie istotnym czynnikiem jest tu płeć. Wiele badań wskazuje na to, że męż-czyźni w porównaniu z kobietami osiągają wyższe wyniki w zakresie skłonności do ryzyka. W związku z tym to właśnie mężczyźni są częś-ciej ofiarami wypadków, których przyczyny związane są z ryzykowa-niem. Ważną rolę odgrywają tu czynniki socjokulturowe, które w pro-cesie socjalizacji dostarczają odmiennych informacji co do ryzyka w roli
39 T. Zaleśkiewicz: Ryzyko jako konieczność i ryzyko jako przyjemność. Teoria i jej empiryczna weryfikacja. W: Psychologia zachowań ryzykownych. Koncepcje, badania, prak-tyka. Red. M. Goszczyńska, R. Studenski. Warszawa: Żak, 2006, s. 21–22.
40 Ibidem, s. 19–20.
41 Ibidem, s. 20–34.
42 E. Jarosz: Negatywne doświadczenia dziecięce a zdrowie. W: „Chowanna”. T. 2:
Psychospołeczne konteksty problemów zdrowia rodziny w perspektywie edukacji zdrowotnej.
Red. E. Syrek. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2008, s. 112.
43 P. Gasparski: Diagnoza – dystans – instrumentalność. Psychologiczne wyznaczniki gotowości do zapobiegania zagrożeniom. W: Psychologia zachowań ryzykownych…, s. 47.
społecznej kobiety i mężczyzny. Ważne jest jednak to, że nie wszyscy mężczyźni są w równym stopniu ryzykantami, a wszystkie kobiety pre-ferują zachowania ostrożne. Trzeba brać również pod uwagę znaczące różnice indywidualne44.
Rehabilitacja jest „złożonym procesem obejmującym oddziaływania lecznicze, społeczne i zawodowe, a w przypadku dziecka także pedago-giczne, zmierzające do przywrócenia sprawności i umożliwienia samo-dzielnego życia w społeczeństwie człowiekowi, który takich możliwości nie miał lub z powodu przebytego urazu czy choroby utracił je”45. Re-habilitacja dawniej traktowana była jako trzecia faza opieki medycznej (po diagnozie i terapii) i uznawana za odrębny jej etap. Obecnie panuje pogląd, iż działania rehabilitacyjne należy rozpocząć razem z podjęciem opieki medycznej46. Celem nadrzędnym w rehabilitacji „jest uzyskanie przez pacjenta samodzielności w wykonywaniu podstawowych czynności oraz poprawy jego sprawności manualnej i lokomocyjnej w stopniu unie-zależniającym go od pomocy innych”47. Można wyróżnić trzy rodzaje re-habilitacji ze względu na rodzaj podejmowanych działań. Rehabilitacja medyczna – jej celem jest przywrócenie sprawności fizycznej48. Rehabi-litacja psychiczna to proces pomocy danej osobie w zaakceptowaniu jej kalectwa, odzyskania wiary w siebie oraz w swoje możliwości; obejmuje również pomoc w przystosowaniu do uczestnictwa w życiu społecznym.
Do metod psychoterapeutycznych można zaliczyć zarówno indywidualne oddziaływanie na pacjenta (np. rozmowy), jak i oddziaływanie pośrednie, czyli oddziaływanie na grupę poprzez środowisko społeczne. Oddzia-ływanie psychologiczne w rehabilitacji ma także duże znaczenie w od-niesieniu do dzieci i młodzieży, gdyż mamy do czynienia z jednostkami o nieukształtowanej osobowości. Nacisk kładzie się tu na rozwój psy-choruchowy i uczuciowy49. Rehabilitacja społeczna jest to proces, który ma za zadanie pomóc danej osobie w przyswojeniu ról społecznych, jakie czekają na nią w życiu, oraz pomóc nauczyć się wypełniania wcześniej-szych ról w nowych okolicznościach. „Rehabilitacja społeczna rozumiana jest jako działania mające na celu umożliwienie osobom niepełnospraw-nym uczestnictwa w życiu społeczniepełnospraw-nym (życiu społeczności)”50. Realizacja
44 Ibidem, s. 173.
45 W. Otrębski: Niepełnosprawność – wybrane problemy i definicje. W: Rehabili-tacja i pielęgnowanie osób niepełnosprawnych. Red. E. Rutkowska. Lublin: Czelej, 2002, s. 18.
46 B. Tobiasz-Adamczyk: Wybrane…, s. 211.
47 G. Cywińska-Wasilewska: Terapia zajęciowa. W: Rehabilitacja medyczna. Red.
A. Kwolek. T. 1. Wrocław: Urban & Partner, 2004, s. 460.
48 B. Tobiasz-Adamczyk: Wybrane…, s. 213.
49 Ibidem, s. 116–117.
50 W. Otrębski: Niepełnosprawność…, s. 18.
tej rehabilitacji odbywa się głównie przez wyrabianie zaradności i zwiększanie aktywności społecznej, mobilizowanie umiejętności sa-modzielnego pełnienia ról społecznych, likwidowanie barier (szczegól-nie architektonicznych oraz w dostępie do informacji), kształtowa(szczegól-nie odpowiednich postaw społeczeństwa, które sprzyjają integracji51. Ce-lem jest „Przywrócenie, w możliwie maksymalnym stopniu, osobie z naruszoną sprawnością fizyczną lub psychiczną zdolności do samo-dzielnego życia i pracy oraz włączenie jej w czynne życie społeczne”52. Ważną rolę w procesie zarówno leczenia, jak i rehabilitacji odgrywa podejście pacjenta oraz jego chęć wyzdrowienia. Skraca to czas terapii i przynosi lepsze efekty53. Bardzo istotnym elementem jest środowisko rodzinne, z którego osoba niepełnosprawna lub chora przewlekle zo-stała wyrwana na skutek swojego schorzenia bądź wypadku. Trudność polega na ponownym włączeniu się w to środowisko ze zmienionymi rolami, jakie chory odegra w życiu rodziny, a co za tym idzie – w ca-łym swoim otoczeniu. W szpitalach i placówkach medycznych ważna jest opieka nad taką osobą, by przygotować nie tylko ją, ale również jej rodzinę na zmiany, jakie zachodzą w ich życiu54. Proces rehabili-tacji dotyczy różnego rodzaju uszkodzeń. Szczególnie, jeśli dotyczy to dzieci, oddziaływania rehabilitacyjne powinny być wspomagane od-działywaniami pedagogicznymi. Ważnym elementem jest tu terapia pedagogiczna, rozumiana jako całokształt działań pedagogicznych stosowanych wobec dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Oddziaływania w ramach terapii pedagogicznej mają charakter zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, nakierowanych na usprawnia-nie zaburzonych funkcji, a zarazem na wspomagausprawnia-nie funkcji dobrze rozwijających się w taki sposób, by mogły one stanowić wsparcie dla tych zaburzonych. Im wcześniejsze wykrycie tego typu zaburzeń, tym szybciej można je wyeliminować55. Barbara Kaja definiuje tera-pię pedagogiczną jako „system działań stosowanych nie tylko wo-bec osób chorych, ale także jednostek o zaburzonym rozwoju lub po-szukujący rozwiązań sytuacji trudnych, również w stosunku do osób pozostających w obrębie patologii społecznej”56. Istnieje wiele
róż-51 Ibidem.
52 K. Milanowska, M. Stachowska: Rehabilitacja społeczna. W: Rehabilitacja me-dyczna. Red. W. Dega, K. Milanowska. Warszawa: PZWL, 1983, s. 119.
53 B. Grochmal-Bach: Wychowanie i terapia w rewalidacji dzieci i młodzieży. Kra-ków: Impuls, 2000, s. 10.
54 Ibidem, s. 120.
55 E.M. Skorek: Wprowadzenie. W: Terapia pedagogiczna. T. 1: Wybrane zagadnie-nia. Red. E.M. Skorek. Kraków: Impuls, 2004, s. 7.
56 B. Kaja: Zarys terapii dziecka. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, 1995, s. 11.
nych rehabilitowanych zaburzeń. Jednocześnie, powinny być one pod-dane odpowiednim oddziaływaniom terapeutycznym ze względu na rozwój dziecka, szczególnie zaś: percepcja słuchowa jako jedna z pod-stawowych funkcji psychofizycznych, bardzo istotnych w procesie nauki czytania i pisania57, pozwala na wyodrębnianie, identyfikowanie oraz rozróżnianie dźwięków mowy58; zaburzenia artykulacji czy też wady wymowy narażają dzieci, młodzież, a nawet dorosłych na działanie czynników zaburzających ich normalne funkcjonowanie59; zaburzenia wzrokowe również stanowią dużą przeszkodę w codziennym funkcjo-nowaniu oraz są jednoznaczne z zaburzeniami postrzegania, które jest podłożem dla rozwoju procesów poznawczych o wyższej organizacji psychicznej (myślenie, pamięć)60; zaburzenia orientacji przestrzen-nej mają skomplikowane podłoże, gdyż dotyczą związków czasowych pomiędzy analizatorami: ruchowym, wzrokowym, słuchowym i kine-stetycznym61; lateralizacja rozumiana jako „czynnościowa asymetria ludzkiego ciała, wyrażająca się większą sprawnością narządów, takich jak oko, ręka, noga, położonych po jednej stronie ciała, tj. po lewej lub prawej”62 (nieprawidłowa lateralizacja występuje, gdy mamy do czynie-nia z brakiem funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała)63; zaburzenia ruchowe – rozwój ruchowy wiąże się silnie z rozwojem procesów po-znawczych64.
Edukacja zdrowotna pacjentów jest czynnikiem, który ma wpływ na złagodzenie objawów chorób przewlekłych, spowolnienie ich postę-pu oraz zmniejszenie częstości powikłań65. Bardzo ważnym elementem, decydującym o jej skuteczności, jest sposób nauczania. Edukacja zdro-wotna zwykle była rozmową pomiędzy pacjentem a pielęgniarką i le- karzem, zazwyczaj w formie zaleceń. Ważne jest więc, by skupić się na
57 A. Bielecka, U. Karska, E. Mytych: Zaburzenia percepcji słuchowej. W: Tera-pia pedagogiczna…, s. 29.
58 W. Brejnak, J. Zabłocki: Dysleksja w teorii i praktyce. Warszawa: PTD, 1999, s. 113.
59 K. Gruber, A. Darowska: Rodzaje zaburzeń artykulacji. W: Terapia pedagogicz-na…, s. 37–42.
60 W. Szymańska: Trudności w uczeniu się uwarunkowane zaburzeniami spostrzeżeń wzrokowych. W: Terapia pedagogiczna…, s. 45.
61 A. Górecka, D. Lasowska-Łoboda: Zaburzenia orientacji przestrzennej. W:
Terapia pedagogiczna…, s. 63.
62 Nowa encyklopedia powszechna. T. 3. Warszawa: PWN, 1996, s. 678.
63 M. Cyran-Prus, E. Matych: Zaburzenia lateralizacji. W: Terapia pedagogicz-na…, s. 73–76.
64 D. Czajkowska, E. Tymińska: Zaburzenia rozwoju ruchowego. W: Terapia peda-gogiczna…, s. 85–86.
65 K. Szczerbińska: Organizacja edukacji zdrowotnej pacjentów. W: Zdrowie pub-liczne…, s. 249.
usystematyzowaniu tej relacji66. Koordynator edukacji zdrowotnej nie musi posiadać wykształcenia medycznego, ale ważne jest, żeby współ-pracował z pracownikami medycznymi, praktykami. Przydatne na tym stanowisku jest wykształcenie pedagogiczne ze znajomością aktywnych metod nauczania zarówno dzieci, jak i dorosłych, znajomość podstaw promocji zdrowia i prowadzenie programów promocji zdrowia. Koordy-nator może pełnić różne funkcje, m.in.: nadzoruje realizację ogólnoszpi-talnego programu edukacji zdrowotnej pacjentów, współpracuje z wie-loma osobami i oddziałami szpitalnymi w ramach realizacji programu edukacji zdrowotnej, organizuje harmonogram zajęć i przebieg całego programu, rozpowszechnia materiały edukacyjne pośród pacjentów oraz personelu medycznego, prowadzi lub organizuje szkolenia
usystematyzowaniu tej relacji66. Koordynator edukacji zdrowotnej nie musi posiadać wykształcenia medycznego, ale ważne jest, żeby współ-pracował z pracownikami medycznymi, praktykami. Przydatne na tym stanowisku jest wykształcenie pedagogiczne ze znajomością aktywnych metod nauczania zarówno dzieci, jak i dorosłych, znajomość podstaw promocji zdrowia i prowadzenie programów promocji zdrowia. Koordy-nator może pełnić różne funkcje, m.in.: nadzoruje realizację ogólnoszpi-talnego programu edukacji zdrowotnej pacjentów, współpracuje z wie-loma osobami i oddziałami szpitalnymi w ramach realizacji programu edukacji zdrowotnej, organizuje harmonogram zajęć i przebieg całego programu, rozpowszechnia materiały edukacyjne pośród pacjentów oraz personelu medycznego, prowadzi lub organizuje szkolenia