Podejście sieciowe (network approach)

Model uppsala, podobnie jak paradygmat eklektyczny, postrzegają zachowanie firmy w procesie internacjonalizacji jako zjawisko autonomiczne. Wynika to z faktu, iż

przedsiębiorstwo samo podejmuje decyzje o ekspansji zagranicznej. Jednakże jak potwierdzają badania, zachowanie firmy jest również zdeterminowane przez rynek, specyfikę branży, jak również przez podmioty z otoczenia zagranicznego (np. konkurentów) (Cunningham, 1986, Fonfara 1989, Turnbull 1987, za: Fonfara, 2009, 15–16). Współczesne przedsiębiorstwa w coraz większym stopniu są uwikłane w różnego rodzaju relacje, w wyniku których następuje kreowanie sieci powiązań z podmiotami z otoczenia zewnętrznego. Sieci przedsiębiorstw tworzą struktury multipodmiotowe przejawiające się w następujących formach: alianse strategiczne, organizacje wirtualne, joint venture, zintegrowane łańcuchy dostaw, holdingi, akwizycje oraz klastry biznesowe (Skawińska i Zalewski, 2009, s. 170). Zaistnienie i funkcjonowanie w sieci małych i średnich przedsiębiorstw stwarza dla nich szanse przełamania kompleksu „małości” oraz poprawy konkurencyjności oraz innowacyjności. Sieci

104 i klastry umożliwiają takim przedsiębiorstwom łączenie: korzyści małej i dużej skali oraz zasobów, wiedzy i know-how. Wchodzenie w sieci małych i średnich przedsiębiorstw może być zatem postrzegane jako sposób internacjonalizacji tych firm wykorzystywany przy różnego typu strategiach (Daszkiewicz, 2008, s. 129).

Podejście sieciowe, jako nowa koncepcja współpracy, stanowi uzupełnienie do analiz procesu internacjonalizacji. Modele etapowe skupiały się na poziomie indywidualnych

zachowań, tzn. umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa rozpatrywane jest w nich w oderwaniu od innych podmiotów, natomiast zastosowanie podejścia sieciowego stwarza

możliwość odwołania się do bardziej kompleksowego wymiaru funkcjonowania przedsiębiorstw. Podejście sieciowe nawiązuje do modelu uppsala, ale w zupełnie odmienny sposób postrzega siły kierujące procesem internacjonalizacji i jego przebiegiem. Przede wszystkim, wyjaśnia proces umiędzynarodowienia jako rezultat dążenia do umocnienia pozycji

przez rozciągnięcie sieci powiązań poza granice kraju. Stopień internacjonalizacji w omawianym modelu zależy od zakresu zajmowanej pozycji w sieciach zagranicznych, wagi

oraz stopnia zintegrowania tych pozycji. Wysoki stopień umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa stanowi o sile powiązań z podmiotami w różnych krajach (Ratajczak-Mrozek, 2009, s. 7–8).

Podstawy analizy podejścia sieciowego stworzyli Johanson i Mattsson (1988, s. 287–314), którzy wskazywali na relatywnie duże znaczenie sieci dla rozwoju przedsiębiorstw oraz dla realizacji ich długookresowych celów. W perspektywie sieciowej proces internacjonalizacji następuje na gruncie istniejących relacji albo wskutek wykreowania nowych powiązań

biznesowych na rynkach międzynarodowych. Widoczna jest też zmiana tych relacji z organizacyjnych i ekonomicznych na rzecz społecznych, ponieważ to ludzie podejmują

decyzje i działania (Wall i Rees, 2004, s. 60). Ważny tu jest kontekst społeczny zachowań firmy.

W takim podejściu istotne są relacje łączące firmę z różnymi podmiotami znajdującymi się w jej otoczeniu (Gorynia, 2007, s. 76). Teoria podejścia sieciowego ujmuje internacjonalizację

przedsiębiorstwa jako element rozwoju powiązań (więzi) i interakcji między dostawcami, a ich klientami zagranicznymi oraz innymi podmiotami (Limański i Drabik, 2010, s. 69). Budowanie tych powiązań ma charakter procesu kumulatywnego – relacje są cały czas tworzone, podtrzymywane, rozwijane i zrywane (Gorynia, 2007, s. 77). W przeciwieństwie do cen, jako mechanizmu koordynacji rynkowej i układów hierarchicznej kontroli, będących fundamentami teorii Williamsona (1981), mechanizmem koordynacji transakcji w podejściu sieciowym są

105 interakcje pomiędzy firmami działającymi w strukturze sieciowej. Struktury sieciowe mogą być: a) poziome - relacje pomiędzy firmą a jej dostawcami i/lub klientami; b) pionowe - relacje pomiędzy firmami oferującymi konkurencyjne wobec siebie produkty i usługi oraz c)

konglomeratywne, gdzie firmy angażują się wskutek wzajemnych interakcji w relacje z podmiotami poza branżą (Johanson i Mattsson, 1991, za: Wilson, 2000, s. 205–206).

Rozpatrując internacjonalizację firmy, z punktu widzenia podejścia sieciowego, należy wziąć pod uwagę dwa wymiary: indywidualną firmę (zasoby własne) oraz sieć, w której dane przedsiębiorstwo funkcjonuje (zasoby rynkowe). Na tej podstawie można wyróżnić 4 modelowe sytuacje, które przedstawiono na Rysunku 10. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa w sieci stwarza uzasadnioną potrzebę uwzględnienia zarówno internacjonalizacji przedsiębiorstwa, jak i internacjonalizacji sieci, a więc odpowiednio pozycji mikro i makro (Gorynia, 2007, s. 79).

Rysunek 10. Podejście sieciowe do internacjonalizacji – modelowe sytuacje analizy przedstawione przez Johanson i Mattsson

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Johanson i Mattsson (1995, s. 63, za: Tayeb, 2000, s. 206–207; Gorynia, 2007, s. 80).

Termin „wcześnie zaczynający”49 odnosi się do przedsiębiorstw samotnie rozwijających działalność na rynkach międzynarodowych, natomiast między konkurentami, konsumentami, dostawcami czy rynkiem występują słabe powiązania międzynarodowe. Takie przedsiębiorstwo posiada małą wiedzę na temat rynków zagranicznych, jak również nie ma odpowiednich zasobów potrzebnych do zrealizowania przedsięwzięcia za granicą.

49 Opis modeli został dokonany na podstawie: (Gorynia, 2007, s. 79–83); (Wilson, 2000, s. 206–207); (Ratajczak– Mrozek, s. 8–9); (Wach, 2012, s. 110). niski wysoki niski wysoki

Stopień internacjonalizacji rynku sieci „Wcześnie zaczynający”

(The Early Starter)

„Późno zaczynający” (The Late Starter) „Samotny internacjonał”

(The Lonely International)

„Internacjonał w

zinternacjonalizowanym otoczeniu” (The International Among Others)

Sto p ie ń in tern acj o n aliz acj i firm y

106 Rozpoczęcie internacjonalizacji, szczególnie w przypadku małych firm, następuje często przy pomocy pośrednika.

Kategoria „samotny internacjonał” dotyczy przedsiębiorstw dysponujących większą wiedzą i doświadczeniem wynikającą z większego stopnia internacjonalizacji. Takie przedsiębiorstwa często inicjują posunięcia międzynarodowe swoich partnerów w sieci, przez co mogą również być katalizatorem internacjonalizacji swoich konkurentów. Ponadto są pomostem do rynków zagranicznych dla dostawców i odbiorców krajowych, jak również pomostem do rynku krajowego dla dostawców zagranicznych.

W przypadku „późno zaczynających”, przedsiębiorstwo nie ma bezpośrednich powiązań z rynkami zagranicznymi. Ponadto funkcjonuje w sieci z krajowymi dostawcami, klientami,

konkurentami, którzy wykazują duży stopień internacjonalizacji. Zinternacjonalizowani konkurenci i konsumenci pociągają za sobą przedsiębiorstwo dotąd nieumiędzynarodowione (pull factor). Dzięki uczestnictwu w sieci ma ono możliwość wykorzystania umiędzynarodowienia tych podmiotów, co ułatwia wejście na rynki zagraniczne. Inwestycje przedsiębiorstwa poczynione na rynku wewnętrznym mogą być wykorzystane w ekspansji zagranicznej, która w związku z tym nie wymaga stopniowego angażowania.

„Internacjonał w zinternacjonalizowanym otoczeniu” z kolei dokonuje koordynacji działań na różnych rynkach zagranicznych (w ramach sieci międzynarodowych) w znacznie zaawansowanej formie, aniżeli było to w przypadku wcześniej omówionych. Szybko

identyfikuje szanse i zagrożenia pojawiające się na danym rynku, co może wykorzystać w przypadku przenoszenia się zmian z rynku na rynek. Posiada znacznie ułatwiony dostęp do

zasobów zewnętrznych – zwiększa to możliwość eksternalizacji transakcji (np. zamiast

samodzielnego wytwarzania komponentów, surowców może je nabywać od podmiotów z innych sieci narodowych).

Proces internacjonalizacji w ujęciu sieciowym może przebiegać w trzech konfiguracjach. W pierwszej konfiguracji przedsiębiorstwo dokonuje indywidualnej ekspansji do zagranicznej

sieci. W drugiej konfiguracji internacjonalizacja ma miejsce poprzez sieć biznesową, inną niż kraj docelowej ekspansji. Natomiast trzecią możliwością jest również wejście na rynek zagraniczny poprzez sieć krajową, która może być ogniwem pośrednim w procesie internacjonalizacji danego przedsiębiorstwa (Johanson i Sharma, 1987, za: Ratajczak-Mrozek, 2009, s. 10).

107 Podsumowując należy podkreślić, że charakterystyczny dla podejścia sieciowego jest fakt,

iż umiędzynarodowienie jest wynikiem wielostronnych relacji, powiązań, jakie tworzą się w danej sieci biznesowej. Już samo zaangażowanie się przedsiębiorstw w relacje biznesowe w powiązaniu z innymi partnerami z zagranicy tworzącymi sieć biznesową, stanowi ich

internacjonalizację. Proces nie koncentruje się wyłącznie na indywidualnych zachowaniach firm (ich strategiach wynikających z potencjału konkurencyjnego), ale uwzględnia szerszy kontekst np. branża, sieć krajowa i zagraniczna. Proces internacjonalizacji firmy może zatem być determinowany charakterem relacji panujących w branży, które mogą mieć wpływ na decyzje o podjęciu ekspansji zagranicznej. Podejście sieciowe nawiązuje do modeli etapowych, ponieważ wskazuje na konieczność stopniowego rozwijania wiedzy o rynku oraz uczenia się od innych uczestników sieci. Niewątpliwie, powstanie przedsiębiorstw typu born globals ma w pewnym zakresie związek z podejściem sieciowym do analizy internacjonalizacji. Wynika to z faktu, iż na skutek angażowania się w wielostronne relacje z podmiotami w sieci możliwe staje się równoczesne wchodzenie na wiele różnych rynków w relatywnie krótkim czasie, aczkolwiek nie należy przy tym zapominać o znaczeniu czasu i kumulacyjnego charakteru ewolucji sieci.