pRzez dzieci
tomasz saWicki poznań
W
edług danych statystycznych Ko-mendy Głównej Państwowej Straży Pożar-nej1 w Polsce w roku 2011 zarejestrowano ponad 62 000 podpaleń2. Nie jest znana liczba podpaleń spowodowanych przez nie-letnich, gdyż statystyki Państwowej Straży Pożarnej rejestrują jedynie pożary spowodo-wane przez dzieci wskutek ich nieostrożno-ści (np. posługiwania się ogniem otwartym, używania zapałek i palenia papierosów, wypalania suchych roślin, posługiwania się substancjami palnymi i pirotechnicznymi).Pożarów takich zarejestrowano w roku 2011 ponad 1600. Podpalenia przez osoby dorosłe i nieletnich są klasyfikowane przez Państwo-wą Straż Pożarną wspólnie do jednej grupy przyczyn powstania pożarów – „Podpalenia umyślne, w tym akty terroru”. Z analizy statystyk policyjnych za rok 2011 dla woje-wództwa wielkopolskiego3 wynika, że 20%
pożarów powstałych na skutek umyślnego podpalenia spowodowane było przez nielet-nich. Gdyby przyjąć, że jedna piąta podpa-leń w naszym kraju spowodowana jest przez nieletnich, to można stwierdzić, że w Polsce mamy do czynienia z poważnym problem społecznym, wymagającym podjęcia dzia-łań prewencyjnych (edukacyjno-społecz-nych), których celem będzie uczulenie dzie-ci i młodzieży na zagrożenia pożarowe.
1 Biuletyn Informacyjny Państwowej Straży Po-żarnej za rok 2011. Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej 2012.
2 Państwowa Straż Pożarna ma obowiązek ustala-nia prawdopodobnej przyczyny powstaustala-nia pożarów.
3 http://bip.poznan.kwp.policja.gov.pl/.
51
W Szwecji dzieci powodują około 60%
pożarów. W Stanach Zjednoczonych Ame-ryki 51% pożarów, w tym aż 27% podpaleń wywołują dzieci w wieku 10-14 lat.
W Polsce szacuje się, że na ogół czynów karalnych popełnionych przez nieletnich około 15% przypada na pożary i podpalenia.
przyczyny i motywy podpaleń Ogień jest jednym z żywiołów szczegól-nie pociągających dzieci ze względu na swo-istą magię kolorów, ciepła i ruchu. U wielu dzieci, a zwłaszcza chłopców, pojawiają się okresy szczególnego zainteresowania ogniem i pirotechniką (zabawy zapalnicz-ką, zapałkami oraz sztucznymi ogniami).
Dzieci podczas zabawy z otwartym ogniem nierzadko powodują pożary, w których nie-raz same giną lub zostają ranne. W roku 2011 w pożarach w naszym kraju zginęło 10 dzieci, a 372 zostało rannych. Nie wiadomo ile z nich pożar wywołało.
W środowisku medycznym panuje prze-konanie, że ciekawość i fascynacja ogniem jest zjawiskiem uznanym za część procesu poznawania świata, a tylko niewielki odse-tek dzieci przejawia patologiczną fascyna-cję ogniem, która wymagałaby interwencji psychologa czy psychiatry.
Rozpatrując motywy pożarów powodo-wanych przez dzieci należy wyróżnić4:
ciekawość i fascynację ogniem,
● zabawę ogniem,
● chęć zwrócenia na siebie uwagi,
● presję rówieśników,
● uczucie złości i chęć odwetu.
●Natomiast wzniecenie ognia przez dzieci powodowane jest5:
ciekawością i chęcią poznawczą (pod-palenia podczas zabawy z ogniem najczę-● ściej przez dzieci w wieku 3-5 lat),
celową próbą zniszczenia lub uszko-dzenia rzeczy z ograniczoną świadomością ● swoich czynów (najczęściej pożary spowo-dowane są przez dzieci w wieku 6-9 lat),
bezprawnym aktem zniszczenia mie-nia własnego lub cudzego dokonanym ●
4 http://www.fire.nsw.gov.au/.
5 D. Canter, L. Almand, The Burning Issue, Lon-don 2002.
świadomie lub wynikającym z nieostroż-ności (działanie z premedytacją przez dzie-ci od 10 r.ż.).
Należy podkreślić, że podpalenia przez dzieci starsze spowodowane są głównie chęcią niszczenia mienia.
Dziecko, które wywołało pożar, pra-wie nigdy nie stara się go ugasić, ponieważ nie zdaje sobie sprawy z jego następstw. Zde-cydowana większość dzieci ucieka z miejsca pożaru. Widok ognia budzi w nich poczucie niebezpieczeństwa, winy i strachu przed ka-rą6. Najczęściej pożary powodowane przez dzieci powstają podczas zabawy i świadczą o braku wyobraźni co do skutków swojego działania. Inna grupa przyczyn pożarów powodowanych przez dzieci to podpalenia przedmiotów w celu ich zniszczenia. Podpa-leń takich dokonują dzieci w wieku ok. 12 lat lub powyżej, kiedy są już zdolne prze-widzieć skutki swego czynu. Skłonność ta z reguły wygasa około 19 roku życia7. Prze-stępstwo podpalenia najczęściej występuje w grupie najmłodszych nieletnich, a odsetek ich maleje wraz z wiekiem8.
Szczególnej uwagi wymaga sytuacja, kie-dy u dzieci wystąpi trójelementowy zestaw zachowań, obejmujący – oprócz chęci pod-palenia – także enurezję (mimowolne mo-czenie się) i okrucieństwo wobec zwierząt.
Według teorii MacDonalda współwystępo-wanie tych zachowań w okresie młodości interpretowane jest jako sygnał rozwijającej się osobowości patologicznej lub antyspo-łecznej. Zachowania składające się na tria-dę MacDonalda wielokrotnie obserwowane były w młodości seryjnych zabójców9.
Zdarzają się także pożary spowodowa-ne przez nieletnich z upośledzeniem umy-słowym i zaniedbywanych wychowawczo.
W przypadku tych osób psycholodzy
wy-6 S. Schläpper, Dzieci sprawcami pożarów, „Kri-minalistik“, 1968 nr 9.
7 A. D. Saap, T. G. Huff, Classification of Moti-vations of Arsonists. A Guide to Arson Investigation, Princeton 1996, American Re-Insurance Company.
8 J. Sobkowiak, M. Wiench, Przestępczość nielet-nich a upośledzenie sprawności intelektualnej, „Stu-dia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Peniten-cjarne”, 1976.
9 http://pl.wikipedia.org/.
52
doświadczenia i propozycje
różniają następujące grupy i motywy dzia-łania10:
grupa przypadkowa – osoby, które nie mają zdolności oceny swojego postę-● powania i wzniecają pożary pod wpływem impulsu,10
grupa dotknięta przywidzeniami – wy-woływanie pożaru w mniemaniu, że działa ● się na czyjeś polecenie,
grupa erotyczna – podpalenie jako sposób na spełnienie impulsu płciowego,●
grupa działająca z chęci zemsty.
●
Badania skłonności dzieci do podpaleń
W czasopiśmie „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”11 opublikowano wyniki badań przeprowadzonych w Polsce, a dotyczące występujących u dzieci skłonności do pod-paleń. Celem badań była ocena korelacji po-między czynnikami środowiskowymi, w ja-kich rozwija się dziecko, a zachowaniami typu podpalenia. W badaniu wzięło udział 140 dzieci, pacjentów Poradni Zdrowia Psy-chicznego dla Dzieci i Młodzieży, w wieku od trzech do ośmiu lat, wykazujących zabu-rzenia zachowania; 13 z nich dokonało pod-palenia różnych obiektów (zarówno o małej, jak i bardzo dużej wartości), często powodu-jąc zagrożenie dla zdrowia i życia. W trakcie badań analizowano sytuację formalną rodzi-ny, znaczenie dziecka dla rodziców, pozycję dziecka w rodzinie oraz inne czynniki mo-gące mieć znaczenie, jak: wpływ dziadków na wychowanie, stosowanie kar fizycznych, pozycja materialna rodziny, wymagania stawiane dziecku. W analizie statystycznej posługiwano się współczynnikiem korelacji Yule’a. Badania uzyskały pozytywną opi-nię Komisji Bioetycznej Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach. Na ich podstawie stwierdzono m.in., że czynnikami sprzyja-jącymi podpaleniom powodowanym przez dzieci są:
10 C. Bossart, Aspekty psychologiczne podpaleń
do-konywanych przez młodocianych, „Fire Engineering”, 1961 nr 7.
11 A. Mrozek, Podłoże skłonności do podpaleń
wśród dzieci, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”, 2006 nr 1.
kolejny związek rodziców,
● negatywna pozycja dziecka w rodzinie,
● brak rodziny wielopokoleniowej,
● nieobarczanie dziecka obowiązkami, wychowanie bezstresowe,●
płeć męska.
●Podsumowując badania stwierdzono m.in., iż dziecko niezależnie od wieku wy-maga nadzoru i wypełniania obowiązkami jego wolnego czasu; rodzice muszą konse-kwentnie nagradzać i karać, ale w taki spo-sób, by dziecko czuło, że spełnia pozytyw-ną rolę w rodzinie.
zapobieganie podpaleniom Z doświadczeń wynika, że pożary po-wodowane podpaleniami lub nieostroż-nym obchodzeniem się z otwartym ogniem przez nieletnich są najczęściej skutkiem braku lub niedostatecznej opieki. Sposoba-mi zapobiegania podpaleniom przez nielet-nich mogą być12:
instalacja w domu czujników dymu i regularne sprawdzanie jego działania ● z całą rodziną,
ułożenie wspólnie z dziećmi planu ewakuacji domu i okresowe ćwiczenia,●
wytłumaczenie dzieciom, że ogień nie służy do zabawy, ale jest użytecznym ●
„narzędziem” w rękach dorosłych, umożli-wiającym gotowanie i ogrzewanie,
nieproszenie dzieci o przyniesienie za-pałek lub zapalniczki,●
zachęcanie dzieci, aby oddawały do-rosłym zapałki lub zapalniczki, kiedy je ● znajdą i chwalenie je za odpowiedzialne zachowanie,
nieignorowanie oznak zabaw z ogniem, np. przypalonych włosów, odzieży lub zna-● lezienia zapałek lub zapalniczki w kieszeni ubrań dziecka.
Jeżeli dziecko przejawia nadmierną fa-scynację ogniem, należy skontaktować się z lekarzem specjalistą.
Inną formą zapobiegania podpaleniom przez nieletnich jest edukacja szkolna.
Niezmiernie ważne jest uświadomienie niebezpieczeństw i konsekwencji zabaw
12 http://www.fire.nsw.gov.au/.
53
z ogniem. Na przykład w Wielkiej Brytanii włączenie tematyki podpaleń do standar-dowych programów nauczania zaowoco-wało zmniejszeniem liczby powodowanych przez dzieci pożarów. W hrabstwie Nor-thumberland w 2004 roku spośród 57 mło-docianych podpalaczy objętych działaniem programu zaledwie 4 dokonało ponownych aktów podpaleń13.
oto przykłady pożarów spowodowa-nych przez nieletnich14:
16-letni mieszkaniec Marek został zatrzymany przez policję. Zebrany przez – policjantów materiał pozwolił na przedsta-wienie zatrzymanemu 6 zarzutów popełnie-nia przestępstw, w tym 2 kradzieży z wła-maniem, 2 podpaleń pojazdów i 2 podpaleń budynku (na łączną kwotę ok. 340 tys. zł).
Funkcjonariusze policji po dostrze-żeniu dymu wydobywającego się z jednego – z mieszkań w Elblągu weszli do środka i wy-nieśli stamtąd 11-latka, który w palącym się mieszkaniu szukał swojego królika. Jak się okazało, chłopiec z kolegą bawił się na bal-konie fajerwerkami, od których zapaliły się panele w mieszkaniu, a od nich pokój.
Policjanci zatrzymali dwóch nieletnich mających związek z pożarem zabytkowego – młyna w Rawie Mazowieckiej. Ewakuowa-no kilkunastu mieszkańców przyległego budynku mieszkalnego. Młyn stanowił ma-gazyn, w którym właściciel przechowywał m.in. różnego rodzaju materiały budowla-ne. Dzięki informacjom przekazanym przez świadków i rozpoznaniu środowiska nie-letnich wchodzących w konflikt z prawem policjanci wytypowali dwóch podejrzanych.
Zatrzymany został 14-latek i jego o rok młodszy kolega. Wizja lokalna potwierdziła bezpośredni związek nastolatka z podpale-niem. W przeszłości był już notowany m.in.
za podpalenia.
13 D. Myers, „Ograniczenie liczby podpaleń
po-przez zastosowanie podejścia partnerskiego do do-chodzeń popożarowych w Wielkiej Brytanii. Badanie przyczyn powstania pożarów”. Referat wygłoszony w czasie międzynarodowej konferencji zorganizowa-nej w Poznaniu 29 i 30 września 2005 r.
14 http://www.policja.pl/.
16-letni wychowanek jednego z war-szawskich domów dziecka podpalił kilka – samochodów. Policja ustaliła, ze chłopak w nocy podpalał auta, wykorzystując w tym celu nasączony łatwopalną substancją pa-pier, gąbkę lub materiał. Nastolatek przy-znał się do podpaleń, a swoje postępowanie tłumaczył zdenerwowaniem i chęcią rozła-dowywania narastającego napięcia.
Wielkopolscy policjanci zatrzymali nieletnich, którzy podpalili salę gimna-– styczną. Funkcjonariusze policji wraz z bie-głym pożarnictwa przeprowadzili oględziny miejsca zdarzenia. Znaleziono opakowania od petard i ujawniono uszkodzone kratki wentylacyjne. Policjanci ustalili, że znisz-czenia to efekt wybryku trzech miejscowych 15-latków, uczniów gimnazjum. Odpalone petardy wrzucili przez otwory wentylacyj-ne do sali gimnastyczwentylacyj-nej. Chłopcy przyznali się do winy, nie potrafili jednak wyjaśnić motywów swojego działania.
Lubińscy policjanci ustalili i zatrzy-mali sprawcę, który podpalił ponad 40 hek-– tarów zboża. Okazał się nim 15-latek, który przyznał się do winy. Jak tłumaczył, podpa-lenie zboża miało być formą odreagowania stresu, jaki przeżył w związku ze zgubieniem telefonu komórkowego. Nie zastanawiając się nad konsekwencjami zaczął rzucać za-palone zapałki w zboże.
Straż Pożarna w Międzyrzeczu poin-formowana została o pożarze trzech drew-– nianych domków letniskowych. Policja za-trzymała czterech gimnazjalistów, którzy przyznali się do podpaleń. Do wzniecenia pożarów użyli tzw. koktajli mołotowa. Po-licjanci ustalili, że nieletni mogli dopuścić się jeszcze kilku wcześniejszych podpaleń, m.in. altan ogrodowych.
W Kaliszu dwóch 13-latków podejrze-wano o podpalenie zabytkowych koszar. – Według ustaleń obaj chłopcy w dniu poża-ru przebywali w budynku koszar, który był miejscem nieformalnych spotkań różnych grup dorosłych oraz dzieci i młodzieży.
Kiedy chłopcy zostali sami, rzucili zapalo-ną zapałkę na gąbkę tapicerską. Ogień bły-skawicznie się rozprzestrzenił, a chłopcy uciekli.