agnieszka RoWicka Warszawa
W
spółpraca między nauczycielami a rodzicami jest jednym z ważniejszych problemów pedagogicznych. Kształtowa-nie pozytywnych cech osobowości, zwłasz-cza u uczniów sprawiających trudności wychowawcze, wymaga dużego wysiłku i nakładu pracy obu stron. Tylko rzetelne i fachowo przebiegające współdziałanie stwarza szanse na wyjście z kryzysu i może przynieść sukces.Podstawą współpracy między nauczycie-lami i rodzicami są akty normatywne okre-ślające prawa szkoły i rodziców w procesie edukacji dzieci. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r.
w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U.
nr 61, poz. 624 z późniejszymi zmianami) mówi między innymi, że rodzice i nauczy-ciele powinni obowiązkowo współdziałać ze sobą w sprawach wychowania i kształce-nia dzieci. Statut szkoły powinien określać:
formy współdziałania rodziców ze szkołą, uwzględniające prawo rodziców do: 1) znajomości programu wychowawcze-go szkoły i programu profilaktyki,a)
znajomości przepisów dotyczących oceniania, klasyfikowania i promowania b) uczniów oraz przeprowadzania sprawdzia-nów i egzamisprawdzia-nów,
41
angażowanie rodziców w przedsię-wzięcia dzieci na terenie klasy i szkoły. –
W literaturze przedmiotu współpraca nauczycieli z rodzicami rozpatrywana jest z uwzględnieniem trzech głównych rodza-jów zadań:
wzajemnej i sprawnej wymiany infor-macji, –
obustronnego świadczenia usług, wza-jemnej pomocy, –
wspólnego działania.
–Wzajemna i sprawna wymiana informacji między nauczycielami i rodzicami jest pod-stawowym warunkiem pomyślnej współ-pracy. Rodzice powinni być zapoznani z planem pracy wychowawczej, zadaniami wychowawczymi, osiągnięciami i proble-mami uczniów, relacjami z rówieśnikami, itp. Nauczyciele natomiast zobowiązani są do uzyskania obszernej wiedzy o warunkach życia dziecka, jego funkcjonowaniu w śro-dowisku pozaszkolnym, sposobach spędza-nia wolnego czasu, słabych i mocnych stro-nach, zainteresowaniach, potrzebach, pro-blemach, a także sposobach radzenia sobie z nimi. Istotą dobrze pojętej współpracy jest właściwa diagnoza przyczyn pojawiających się trudności oraz określenie negatywnych czynników środowiska, w którym uczeń spędza wolny czas. Systematyczna obser-wacja i gromadzenie informacji o niepożą-danych zjawiskach i zachowaniach ucznia stanowi materiał do opracowania indywidu-alnego programu pomocy.
Obustronne świadczenie usług, wza-jemna pomoc to rodzaj działań związany z udzielaniem wszechstronnego wsparcia rodzicom przez nauczycieli – i vice ver-sa – w przezwyciężaniu i zapobieganiu trudnościom w pracy dydaktyczno-wy-chowawczej z dzieckiem/uczniem. Należy podkreślić, że aby trud edukacji osiągnął zamierzony cel, bardzo istotne jest posia-danie przez rodziców odpowiedniej wie-dzy pedagogicznej na temat wychowania, rozwoju dzieci oraz sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach.
Wspólne działania nauczycieli i rodzi-ców w przypadku uczniów trudnych i mo-ralnie zagrożonych powinny być skierowa-ne na działania profilaktyczskierowa-ne, na ochronę uzyskiwania w każdym czasie
rzetel-nej informacji na temat swego dziecka, jego c) zachowania, postępów i przyczyn trudności w nauce,
uzyskiwania informacji oraz porad w sprawach wychowania i dalszego kształ-d) cenia swych dzieci,
wyrażania i przekazywania organowi sprawującemu nadzór pedagogiczny opinii e) na temat pracy szkoły,
częstotliwość organizowania stałych spotkań z rodzicami w celu wymiany infor-2) macji oraz dyskusji na tematy wychowawcze, z tym że spotkania takie nie powinny być organizowane rzadziej niż raz na kwartał1.
cele i zadania współpracy Istotą współdziałania nauczycieli z ro-dzicami jest:
lepsze wzajemne poznanie i rozumie-nie w relacjach nauczyciel – rodzic – uczeń;– umacnianie pozytywnych więzi ro-dzinnych oraz życzliwych kontaktów – emocjonalnych pomiędzy nauczycielem, uczniem i rodzicami;
kształtowanie u rodziców właściwych postaw w procesie wychowawczym dzieci; –
podnoszenie świadomości pedago-gicznej rodziców, ujednolicenie wymagań – stawianych dzieciom przez wychowaw-ców i rodziwychowaw-ców, zwłaszcza w dziedzinie wychowania moralnego, społecznego, es-tetycznego, a więc w sferze oddziaływań kształtujących określone wartości, oceny, zasady, normy;
ukazanie rodzicom określonych form oddziaływań wychowawczych, za pomocą – których mogliby pomóc swym dzieciom przy rozwiązywaniu różnych problemów;
1 Uprawnienia rodziców w zakresie ich wpływu na funkcjonowanie placówek oświatowych określają także: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie szcze-gółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogiczne-go (Dz. U. nr 89, poz. 845 oraz z 2005 r. nr 41, poz.
386); Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warun-ków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowa-nia uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzapromowa-nia spraw-dzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U.
nr 199, poz. 2046 z późniejszymi zmianami).
42
analizy
przed czyhającymi niebezpieczeństwami, a w sytuacjach, gdy już zaistnieją jakiekol-wiek niepokojące zdarzenia, na podjęcie sto-sownych interwencji. W zależności od stop-nia rozpoznastop-nia zagrożestop-nia i grupy ryzyka, do której zaliczono ucznia, wyróżnia się:
profilaktykę pierwszorzędową, skiero-waną do grup niskiego ryzyka, która polega – na promocji zdrowia, zapobieganiu zagro-żeniom poprzez rozwijanie umiejętności radzenia sobie z wymogami życia. Poprzez różne działania przekazuje się tej grupie mło-dzieży komunikat: poczekaj do dorosłości;
profilaktykę drugorzędową, skierowa-ną do grup podwyższonego ryzyka, czyli – młodzieży zaniedbanej wychowawczo oraz przeżywającej liczne trudności. Chodzi tu o ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, a także umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych, np. poprzez poradnictwo rodzinne i indywidualne, so-cjoterapię. W tym wypadku przekazuje się młodzieży komunikat: wycofaj się, dopóki jeszcze nie jest za późno. Na tym poziomie profilaktyki niezwykle ważne jest, aby od-działywania skierowane były równocześnie na szkołę i rodzinę;
profilaktykę trzeciorzędową, obej-mującą grupę wysokiego ryzyka, do której – zalicza się młodzież o utrwalonych zacho-waniach ryzykownych. Przedsięwzięcia w stosunku do tej grupy osób skierowane są na przeciwdziałanie pogłębianiu się za-burzeń zachowania i degradacji społecznej, a także na umożliwienie powrotu do spo-łecznie akceptowanego stylu życia. Tere-nem skutecznych działań mogą być porad-nie specjalistyczne, szpitale, placówki wy-chowawcze i resocjalizacyjne.
W stosunku do uczniów trudnych i moralnie zagrożonych współpraca na-uczycieli i rodziców powinna skupiać się na przedsięwzięciach kompensacyj-no-wychowawczych, które mają na celu bezpośrednie zwalczanie i likwidowanie ujemnych wpływów środowiska rodzin-nego (wadliwych postaw rodzicielskich, dysfunkcji w rodzinie, patologii), jak również destrukcyjnych oddziaływań nie-formalnych grup rówieśniczych. W tym wypadku wspólne działania odnoszą się
do organizowania zajęć terapeutycznych i socjalizujących. Obejmują one zazwyczaj terapię rodzinną, zajęcia psychoedukacyj-ne i socjoterapeutyczpsychoedukacyj-ne, terapię zajęciową (terapię rozrywką, terapię ruchową, tera-pię pracą). Ten rodzaj pomocy świadczo-ny jest zwykle w ścisłym współdziałaniu pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznej z policją i kuratorem są-dowym. Problemy uczniów trudnych ma-jących kłopoty w nauce rozwiązywane są poprzez tzw. kompensację dydaktyczną w postaci regularnie prowadzonych grup i zespołów wyrównawczych. Na rodzicach spoczywa obowiązek zapoznania się z pro-gramem zajęć oraz utrzymywania stałego kontaktu ze szkołą. Bardzo wskazane jest ich uczestnictwo w zajęciach dydaktycz-nych (lekcjach otwartych), współdziałanie przy opracowywaniu planów i programów wychowawczych oraz osobiste zaangażo-wanie w przygotozaangażo-wanie różnego rodzaju pomocy dydaktyczno-wychowawczych, a także pomoc dzieciom w odrabianiu prac domowych. Współpraca obejmuje również poradnictwo w ramach indywidualnych kontaktów nauczycieli z rodzicami pod-czas dyżurów lub konsultacji. Spotkania te służą wspólnemu poszukiwaniu rozwiązań trudnych sytuacji, wzmacniają i korygują określone umiejętności, kształtują postawy prospołeczne, pobudzają do aktywności.
Olbrzymią rolę w organizowaniu współ-działania szkoły z rodzicami spełnia peda-gog szkolny. Jego głównym zadaniem jest systematyczne wspieranie wychowawczej funkcji rodziny, udzielanie porad ułatwiają-cych przezwyciężanie trudności z dziećmi sprawiającymi kłopoty.
Formy i zasady współpracy nauczycieli z rodzicami
W literaturze przedmiotu, w zależności od przyjętego kryterium podziału, współ-praca nauczycieli z rodzicami może przy-bierać różne formy, a mianowicie:
ze względu na liczbę osób uczestniczą-cych wyróżnia się formy zbiorowe, indywi-– dualne oraz mieszane (np. M. Łobocki2, P. Kowalik3, Z. Gwóźdź4);
43
ze względu na obszary działań, jakie mogą zaistnieć między wychowawcą kla-– sy a rodzicami uczniów, wyodrębnia się:
wzajemną wymianę informacji, wzajemne świadczenie usług oraz uzgadnianie norm, wymagań, zachowań; dostarczanie rodzicom wiedzy pedagogicznej (F. Kowalewski5);
z punktu widzenia realizacji podsta-wowych funkcji szkoły wobec rodziców – wymienia się: wspomaganie działań wycho-wawczych rodziców (np. informowanie ich o zachowaniu uczniów w szkole, przekazy-wanie wiedzy pedagogicznej), integroprzekazy-wanie zabiegów wychowawczych (np. uzgadnianie rodzaju, kierunku działań wychowawczych, włączenie rodziców w wychowanie dzieci poza domem), wspieranie rodziców poszu-kujących sposobów zmiany relacji z dziećmi (organizowanie doradztwa metodycznego, pedagogicznego, psychologicznego)6;
ze względu na stopień pośredniości kontaktów– 7 wyróżnia się formy bezpośred-nie (np. zebrania, konsultacje, wizyty do-mowe) oraz pośrednie (np. korespondencja, tablice ogłoszeń, wystawy książek).
Dla zobrazowania omawianego problemu zaprezentuję trzy kategorie form współpra-cy w ujęciu Mieczysława Łobockiego:
Formy zbiorowe
1. : spotkania robocze zwane wywiadówkami, spotkania z eksperta-mi poświęcone pedagogizacji rodziców oraz rozwiązywaniu trudności wychowawczych.
Spotkania te mają na celu informowanie o postępach uczniów w nauce, problemach
2 M. Łobocki, Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania, Warszawa 1985, s. 77-162.
3 P. Kowalik, Spotkania z rodzicami uczniów – roz-mowy partnerów wychowania, „Życie Szkoły”, 1992 nr 7.
4 Z. Gwóźdź, O współpracy z rodzicami, „Biuletyn Informacyjny Inspiracje”, 1991 nr 25.
5 F. Kowalewski, Wychowawca i społeczna działal-ność szkoły w środowisku, Warszawa – Poznań 1976, s. 121.
6 D. Waloszek, Edukacja dzieci w wieku przed-szkolnym. Założenia, treści i organizacja, Zielona Góra 1994.
7 I. Nowosad, W poszukiwaniu warunków współ-pracy nauczycieli i rodziców, [w:] I. Nowosad, M. J. Szymański (red.), Nauczyciel i rodzice. W po-szukiwaniu nowych znaczeń i interpretacji współpra-cy, Zielona Góra – Kraków 2004, s. 179.
wychowawczych oraz możliwościach zapo-biegania im, zapoznawanie z planami pracy wychowawczej i sposobami ich realizacji, omawianie metod nauczania, a także spo-sobów uczenia się. Niezmiernie istotne jest przekazanie rodzicom wiedzy pedagogicz-nej i psychologiczpedagogicz-nej z zakresu wychowa-nia rodzinnego, wskazanie odpowiedniej literatury pomocnej w przezwyciężaniu problemów. Cenne mogą okazać się spo-tkania z ekspertami, np. pedagogiem, psy-chologiem, lekarzem terapeutą, które służą przewartościowaniu i ugruntowaniu poglą-dów rodziców co do sposobów radzenia sobie z trudnym dzieckiem oraz stwarzają możliwość szczerych i otwartych dyskusji w tym zakresie. Pedagogizacja rodziców może przybierać formy prelekcji lub konfe-rencji o charakterze spotkań seminaryjnych lub dyskusyjnych.
Formy indywidualne
2. : konsultacje
pe-dagogiczne, wizyty domowe, kontakty ko-respondencyjne i telefoniczne.
Osobiste spotkania nauczycieli z rodzi-cami stanowią bardzo istotną formę współ-pracy w rozwiązywaniu problemowych zachowań uczniów. Dają one możliwość lepszego poznania i rozumienia ucznia, funkcjonowania w środowisku rodzinnym i rówieśniczym, a także zdiagnozowania przyczyn kłopotliwych zachowań i trudno-ści w nauce. Dzięki tym kontaktom moż-liwe jest szybkie rozpoznanie problemu, skuteczna pomoc oraz zapobieganie trud-nościom zanim urosną do poważnych kło-potów. Ponadto sprzyjają budowaniu więzi i zaufania we wzajemnych relacjach między szkołą a rodziną, a tym samym przełamują bariery nieufności i uprzedzeń.
Formy usprawniające pracę szkoły
3. :
działalność w komitecie rodzicielskim, or-ganizowanie czasu wolnego uczniów i po-maganie im w wyborze zawodu, udział w pracy dydaktycznej szkoły.
Współpraca w tym wymiarze ma na celu wprowadzenie zmian i ulepszeń w życie poszczególnych klas i całej społeczności szkolnej. Daje poczucie dzieciom, że ich szkolne życie jest ważne dla najbliższych, a rodzicom stwarza możliwość kolejnej rozmowy z nauczycielem o swoim
dziec-44
analizy
ku, np. czy dobrze sprawuje się w szkole, czy ustalony program pomocy rozwiązuje jego trudności? Ma to olbrzymie znaczenie w profilaktyce oraz w terapii.
Godne uwagi w przezwyciężaniu trud-ności szkolnych są spotkania trójstronne z udziałem nauczyciela, rodzica i ucznia w celu np. wyjaśnienia okoliczności i moty-wów niewłaściwego postępowania ucznia, ukazania możliwych konsekwencji popeł-nionych czynów, a także opracowania sce-nariusza wyjścia z kryzysu. Tego typu spo-tkania to dla ucznia dobra okazja do zasta-nowienia się nad swoim dotychczasowym życiem i przyszłym losem, osiągnięciami w szkole, zaś nauczycielom i rodzicom dają sposobność nawiązania bardziej osobistych relacji, opartych na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Thomas Gordon korzyści takich trójstronnych spotkań ujmuje następująco:
zapewnienie uczniom większego po-czucia bezpieczeństwa;–
pełniejsza informacja dla rodziców;
– sposobność łatwiejszego usunięcia nie-porozumień pomiędzy uczniami a ich rodzi-– cami;
szansa na osiągnięcie wzajemnego po-rozumienia;–
lepsze zaplanowanie nauczania w przy-szłości;–
większe poczucie jedności między ro-dzicami a dzieckiem;–
większe prawdopodobieństwo, że pro-ces edukacji będzie traktowany bardziej jako – współpraca niż jako współzawodnictwo;
silniejsza motywacja ucznia do reali-zowania decyzji, w podejmowaniu których – uczestniczył;
większa świadomość współpracy u wszystkich uczestników spotkania– 8.
Dla przejrzystości procesu pokonywania trudności wychowawczych oraz całokształ-tu współdziałania nieodzowna jest starannie i systematycznie prowadzona dokumen-tacja. Powinna ona opisywać: silne i słabe strony ucznia, relacje z kolegami z klasy, ka-drą pedagogiczną, zawierać charakterysty-kę nagannego zachowania, analizę
konflik-8 T. Gordon, Wychowanie bez porażek w szkole, Warszawa 2004, s. 137.
tów i nawyków, a także kłopotów z nauką.
Starannie prowadzona dokumentacja po-zwala na szybkie ustalenie powtarzających się regularnie problemów, sytuacji sprzyja-jących ich powstawaniu, a także na sprawne podjęcie środków zaradczych. Kopie doku-mentów powinny być w posiadaniu rodzi-ców oraz dyrekcji szkoły.
Małgorzata Babiuch wymienia szereg przeszkód w nawiązaniu efektywnej współ-pracy między szkołą a rodzicami. Są to:
brak zaufania, a nawet wzajemna nie-chęć czy wrogość w relacjach między na-– uczycielami a rodzicami;
stereotypy i uprzedzenia wywołujące negatywne oczekiwania (postrzeganie sie-– bie nawzajem jako cenzorów, a nie partne-rów współpracy);
obawa przed krytyką i obarczaniem winą za niepowodzenia szkolne uczniów;–
obronne nastawienia wynikające z wcześniejszych doświadczeń rodziców – (swoich i dzieci) z nauczycielami oraz peda-gogów z rodzicami;
niezgodność między wartościami, priorytetami, metodami wychowawczymi – rodziców a wymaganiami nauczycieli;
brak delikatności przy przekazywaniu informacji o trudnościach i niepowodze-– niach dzieci;
niewystarczające i niezad
– owalające
w opinii rodziców formy i zakres współ-działania z nauczycielami;
niewłaściwy sposób zachowania się rodziców (arogancja, napastliwość, agresja) – wobec nauczycieli;
nieświadoma skłonność nauczycieli do klasyfikowania rodziców na tych, któ-– rych dzieci uczą się dobrze i nie sprawiają kłopotów wychowawczych oraz na tych, których dzieci mają trudności szkolne;
brak właściwego przygotowania na-uczycieli do efektywnego współdziałania – z rodzicami;
niekorzystny i krytyczny wizerunek szkoły i nauczycieli w środkach masowego – przekazu9.
Podsumowując przedstawione w arty-kule treści, przedstawiam nakreślone przez Mieczysława Łobockiego zasady skutecz-nej współpracy nauczycieli i rodziców:
45
Pozytywna motywacja
1. Mówi ona
o tym, że koniecznym warunkiem sku-tecznego działania jest dobrowolny w nim udział. Oznacza to, że nauczyciele i rodzice powinni być świadomi celowości współpra-cy oraz korzyści z niej wypływająwspółpra-cych.
Partnerstwo.
2. Zasada ta podkreśla rów-norzędne prawa i obowiązki nauczycieli i rodziców. Wyrażają się one we wspólnym podejmowaniu decyzji i ponoszeniu odpo-wiedzialności za wprowadzenie ich w życie.
Wielostronny przepływ informacji
3. .
Zasada ta dotyczy konfrontowania róż-nych opinii i ocen między nauczycielami i rodzicami, jak i samymi nauczycielami oraz samymi rodzicami o tym, co dzieje się w szkole i rodzinie oraz jakiego rodzaju działania się stosuje i z jakim rezultatem.
Jedność oddziaływań
4. . Zasada ta
wy-maga realizowania przez szkołę i rodzinę zgodnych celów w pracy wychowawczej oraz uzgadniania metod i form ich reali-zacji. Takie oddziaływania mają umożli-wić wszechstronny rozwój uczniów oraz pogłębienie więzi emocjonalnych uczniów ze szkołą i rodziną.
Aktywna i systematyczna współpraca
5. .
Uwydatnia ona potrzebę czynnego udziału i stałego zaangażowania w wykonywanie zadań inicjowanych i organizowanych pod-czas współdziałania nauczycieli i rodziców.
Do równie ważnych zasad autor zaliczył:
poszanowanie indywidualności i godności uczestników współpracy, elastyczne i twór-cze zastosowanie różnych form współpracy w codziennej praktyce pedagogicznej10.
Kształtowanie pozytywnych cech oso-bowości, zwłaszcza u uczniów sprawiają-cych trudności wychowawcze nie należy do łatwych. Wymaga olbrzymiego wysiłku oraz poszukiwań coraz to nowszych, bar-dziej skutecznych i atrakcyjniejszych roz-wiązań ze strony szkoły i rodziców. Tylko systematyczna, konsekwentna i kompetent-nie wykonana praca stwarza szanse na wyj-ście z kryzysu i może przynieść pozytywne rezultaty.
9 M. Babiuch, Jak współpracować z rodzicami
„trudnych” uczniów?, Warszawa 2002, s. 8-16.
10 Jw., 32-35.