młodzieży
anna gRaBoś-złotek lublin
s
amotność jest udziałem niemal każ-dego człowieka. Nie sposób od niej uciec.Róża Pawłowska i Elżbieta Jundziłł jako przyczyny samotności wskazują rozpad małych wspólnot kulturowych, a zwłaszcza wspólnot rodowych i rodzinnych, w tym wspólnot małżeńskich1. Zanik takich wspól-not powoduje zagubienie w życiu, brak od-niesień do innych, a w konsekwencji utra-tę sensu własnej egzystencji. Samotność ma różne oblicza. Dla jednych może stać się okazją do rozwinięcia swoich potencjałów osobowościowych, dla innych samotność to udręka związana z cierpieniem fizycz-nym, psychicznym i duchowym. Cierpie-nie to destrukcyjCierpie-nie wpływa na jednostkę na poziomie emocjonalnym, intelektual-nym, społecznym i fizycznym2. Samotność jest doświadczeniem bardzo subiektyw-nym, od człowieka zależy, jaki nada on sens własnemu doświadczeniu samotności.
Tematem niniejszych rozważań jest sa-motność występująca wśród dorastającej młodzieży. Adolescencja jest okresem wiel-kich zmian, jakie dokonują się w organi-zmie. Jest to czas zarówno rozwoju fizycz-nego, fizjologiczfizycz-nego, jak i psychicznego.
Młody człowiek zaczyna postrzegać siebie jako samodzielną, odrębną jednostkę3. Jest to zarazem trudny okres decydujący o
póź-1 R. Pawłowska, E. Jundziłł, Pedagogika człowie-ka samotnego, Gdańsk 2006, s. 9.
2 A. Latawiec, Destrukcyjny czy twórczy charak-ter samotności (ujęcie systemowe), [w:] P. Domeracki, W. Tyburski (red.), Zrozumieć samotność. Studium interdyscyplinarne, Toruń 2006, s. 89.
3 R. Pawłowska, E. Jundziłł, op. cit., s. 37.
46
analizy
niejszym prawidłowym funkcjonowaniu4. Istnieje przekonanie, iż okres dojrzewania to czas beztroskiej zabawy i życia bezpro-blemowego. Tymczasem współczesny świat stawia młodemu człowiekowi wciąż nowe wymagania. Józef Rembowski twierdził, iż młodzi ludzie narażeni są na samotność bardziej niż osoby w innym wieku5. Zdarza się, iż na trudnej drodze do dorosłości są roz-darci pomiędzy indywidualnymi pragnie-niami, dążeniami i potrzebami a wymaga-niami cywilizacyjnymi6. Konieczne jest im wsparcie w tym okresie, by ich ewentualna samotność nie była destrukcyjna i nie wią-zała się z cierpieniem, lecz była sposobem konstruktywnego uporania się z kryzysem własnej tożsamości.
samotność i jej rodzaje Nie jest łatwo określić czym jest sa-motność. Analizując literaturę można za-uważyć, iż istnieje wiele różnych ujęć tego zagadnienia. Występują również pojęcia pokrewne, które są utożsamiane z samot-nością i stosowane zamiennie: bycie sa-memu, izolacja, osamotnienie, alienacja.
Poszczególne dziedziny nauki rozpatrują samotność w określonej, sobie właściwej perspektywie. Była i jest ona przedmiotem zainteresowania filozofów, psychologów, pedagogów, socjologów, teologów, jak rów-nież gerontologów. Można jednak znaleźć pewne cechy charakterystyczne, które są wspólne dla definicji formułowanych przez przedstawicieli różnych dziedzin nauki.
Jedną z cech charakterystycznych jest to, iż samotność jest specyficznym fenomenem ludzkiej egzystencji, „szczególną cechą ludz-kiego doświadczenia, szczególną manifesta-cją skomplikowania osobowości człowieka”7. Człowiek jest istotą niezdecydowaną w
ob-4 U. Dębska, B. Tomaszewska, Młodzież epoki przemian. Niektóre osobowościowe wskaźniki trud-ności w dobrym funkcjonowaniu we współczesnej rzeczywistości, [w:] A. Keplinger (red.), Młodzież w zmieniającym się świecie, Wrocław 2001, s. 31.
5 J. Rembowski, Samotność, Gdańsk 1992, s. 58.
6 A. Graboś, Poczucie samotności u młodzieży na przełomie XX i XXI wieku jako wynik oddziaływań cywilizacyjnych, „Społeczeństwo i Rodzina”, 2010 nr 24.
liczu samotności: z jednej strony pragnie bliskiego kontaktu z innymi ludźmi, przeja-wiającego się w miłości i przyjaźni, z drugiej zaś strony unika bliższych relacji z drugim człowiekiem, samym sobą, z przyrodą, czy absolutem8. Samotność wyraża pewien stan niespełnienia człowieka, stan pewnego we-wnętrznego rozdarcia między tym, co nale-ży do niego, a tym, co nalenale-ży do wspólnoty.
W powszechnym mniemaniu samotność wy-nika z braku kontaktów z innymi ludźmi. Jest to zbyt ogólnikowe stwierdzenie, ponieważ nawet osoby będące w związku przeżywają przykry stan samotności. Wskazuje to na ko-lejną cechę stanu samotności – jej wieloznacz-ność i subiektywwieloznacz-ność. Od jednostki bowiem zależy, czy stan, w jakim się znajduje, odczu-wa jako samotność, czy też nie. Samotność może być traktowana jako negatywne zjawi-sko, czyli osamotnienie, bądź też pozytywne, czyli samotność z wyboru.
W rozważaniach na temat samotności wielu autorów zwraca uwagę na jej trzy aspekty (rodzaje), wyróżniając samotność fizyczną (społeczną), psychiczną i moralną.
Istota i przyczyny samotności są złożone i jednocześnie trudne do oceny.
Samotność społeczna charakteryzuje się osłabieniem lub brakiem więzi naturalnej z innym człowiekiem, to życie niejako w bar-dzo luźnym związku ze społeczeństwem lub nawet poza nim9. Występuje wówczas, gdy jednostka: nie założyła nowej rodziny;
założyła nową rodzinę, ale z czasem związ-ki rodzinne osłabły lub wygasły i nastąpił rozpad; izoluje się lub jest izolowana od spo-łeczeństwa10. Ten typ samotności jawi się jako zerwanie kontaktów z innymi ludźmi, przyjaciółmi, rodziną; jest to brak jakichkol-wiek kontaktów ze społeczeństwem. Wśród tych kategorii osób da się wydzielić jeszcze samotnych całkowicie i samotnych częścio-wo. Samotność częściowa dotyczy tych,
7 E. Dubas, Edukacja dorosłych w sytuacji samotności i osamotnienia, Łódź 2000, s. 110.
8 Jw.
9 J. Gajda, Trzy aspekty samotności jako determi-nanta stylu życia i uczestnictwa w kulturze, [w:] P. Do-meracki, W. Tyburski (red.), Zrozumieć samotność…, op. cit., s. 180.
10 Jw.
47
u których występuje brak więzi naturalnych, ale utrzymują się trwałe kontakty osobiste z innymi ludźmi. Samotne całkowicie są osoby, u których brak więzi naturalnej łączy się z brakiem styczności trwałej z innymi ludźmi11. Osamotnieni całkowicie są bez wątpienia ludzie starsi, pozbawieni kontak-tów z otoczeniem i opuszczeni przez dzieci.
Ich kontakty ze społeczeństwo są dodatkowo utrudnione ze względu na pogłębiające się różne problemu w tym okresie. Samotność społeczna bywa czasem stanem wybieranym świadomie. Motywy mogą być różne: samot-ne wychowanie dziecka, działalność nauko-wa lub twórcza, opieka nad osobą starszą, realizacja własnego powołania12. W więk-szości przypadków jednak samotność jest stanem niezależnym od jednostki i utożsa-mianym z czymś negatywnym. Dzieje się tak, ponieważ człowiek z natury jest istotą społeczną i rzadko się zdarzają osoby, które są zadowolone z izolacji od społeczeństwa.
Dla tych, którzy jej pożądają, jest stanem pozytywnym, natomiast dla osób, które jej nie wybierały, wiąże się z cierpieniem, bólem, negatywnymi emocjami, a nawet z rozpaczą. Należy dążyć do radzenia sobie z tym przykrym stanem. Szukanie kontak-tów nie tylko z otoczeniem, ale i z własnym wnętrzem i absolutem może zapełnić pustkę wywołaną przez samotność, pomóc w osią-gnięciu szczęścia. Niestety, nie każdy potrafi radzić sobie z samotnością w konstruktywny sposób. Pogłębiająca się samotność społecz-na może doprowadzić do samotności psy-chicznej i samotności moralnej.
W przeciwieństwie do samotności spo-łecznej, którą da się zaobserwować i okre-ślić, samotności psychicznej nie można zaobserwować jako zjawiska istniejącego obiektywnie. Jest to bowiem stan subiek-tywny, wiążący się ze sferą indywidual-nych odczuć i stanów psychiczindywidual-nych czło-wieka. Według Janusza Gajdy samotność psychiczna to stan braku więzi psychicz-nej, bliskiego kontaktu z drugim
11 Jw.
12 Cz. Tarnogórski, Wobec samotności i
osamotnie-nia, [w:] M. Szyszkowska (red.), Samotność i osamot-nienie, Warszawa 1998, s. 8.
kiem13. Zaspokojenie bliskości z drugim człowiekiem jest źródłem radości i szczę-ścia. W przypadku, gdy ta podstawowa potrzeba jest niezaspokojona, wewnętrzna równowaga jednostki zostaje zachwiana.
Pojawia się wówczas poczucie klęski, bez-pieczeństwo i wiara we własne możliwości zostają zachwiane. W literaturze samotność psychiczna jest utożsamiana z osamotnie-niem, które określa jej subiektywność14. Jan Szczepański ujmuje samotność psychiczną jako brak kontaktu z innymi ludźmi oraz kontaktu z sobą samym15. Na pojawienie się osamotnienia wpływa zatem nie tylko i wyłącznie brak więzi z otoczeniem. Nie-zwykle ważne jest utrzymywanie kontaktu z sobą samym, z własnymi myślami, poglą-dami, przekonaniami, z własną osobowo-ścią. W przypadku, gdy kontakt z własnym życiem wewnętrznym jest niewłaściwy lub go brak, człowiek boleśnie przeżywa swoją samotność, a jego życie to tylko przemijanie i pustka wiążąca się z cierpieniem. Wyróż-nia się trzy kryteria osamotnieWyróż-nia:
Kontakty z innymi ludźmi – według tego kryterium nie ma ludzi obiektywnie 1.
samotnych, każdy bowiem utrzymuje ja-kieś kontakty; ważne jest, aby podmiot był traktowany jako autonomiczna osobowość, a kontakty były trwałe i niepowtarzalne.
„Obecność w pamięci” innych osób – dla podmiotu najbardziej znaczące są osoby 2.
ważne dla niego i pamiętające o nim; jeśli jednostka nie ma takich osób lub nie jest przekonana, że jest w ich pamięci, wzmaga się uczucie osamotnienia.
„Przedmiotowość – podmiotowość”
– jeżeli podmiot jest instrumentem, przed-3.
miotem dla innych, może odczuwać samot-ność psychiczną (wszystko zależy od jego przekonania o własnej przedmiotowości)16.
Samotność psychiczna jest negatywnym stanem psychiki człowieka. Utożsamiana jest ona z osamotnieniem, bowiem nie da się zauważyć obiektywnie, jest
13 J. Gajda, Samotność i kultura, Warszawa 1987, s. 87.
14 Pojęcie „samotność psychiczna” i pojęcie „osa-motnienie” traktuję zamiennie w niniejszym artykule.
15 J. Szczepański, Sprawy ludzkie, Warszawa 1988,
s. 21.
48
analizy
nym stanem osobowości. Stan ten wiąże się z brakiem więzi zarówno z drugim człowie-kiem, jak i sobą samym, z własnym światem wewnętrznym, przy czym nie jest ważne, czy ma się kogoś bliskiego, czy też nie – sa-motnym można być również np. w związ-ku, grupie osób.
Bezpośrednio z sensem życia i własny-mi przekonaniawłasny-mi życiowywłasny-mi wiąże się sa-motność moralna. Ten typ samotności jest niezwykle ważny w prawidłowym funk-cjonowaniu osobowości, bowiem pozwala zachować zdrowie psychiczne niezależnie od warunków zewnętrznych. Filozofia ży-ciowa, czyli indywidualny zbiór poglądów
„pozwala ukierunkować działania człowie-ka, niezależnie od jego pozycji wśród ludzi, na cele dalekosiężne, na możliwość zrozu-mienia i zaaprobowania sensu swoich po-czynań”17. Za najważniejszą potrzebę w ży-ciu człowieka Kazimierz Obuchowski uwa-ża potrzebę sensu życia. Człowiek bez kon-centracji na takich wartościach, które mogą przez niego być uznane za nadające sens życiu, nie może prawidłowo funkcjonować.
Jego działania w stosunku do możliwości są słabe18. Tak więc brak sensu życia wpędza człowieka w stan samotności moralnej. Jed-ną z głównych przyczyn tej samotności staje się kryzys wartości. Współczesny świat stał się światem, w którym ważniejszy niż czło-wiek jest pieniądz. Człoczło-wiek zaczyna kon-centrować uwagę na rzeczach, przedmio-tach, pogarszając tym samym swoje relacje z najbliższymi i sobą samym. Zaburzona zostaje hierarchia wartości. Człowiek staje się egoistą, myślącym wyłącznie o zaspoko-jeniu swoich „przyziemnych” potrzeb. Taki stan rzeczy zaburza jego życie wewnętrz-ne i w sytuacji utraty sensu życiu (czyli w sytuacji samotności moralnej) człowiek załamuje się. Nie ma bowiem odniesienia do własnego świata wewnętrznego. Roz-wój cywilizacji „wytworzył” tzw. kulturę masową, która instrumentalizuje człowieka i utrudnia mu znalezienie wewnętrznej rów-nowagi. W sytuacjach trudnych, broniąc się
16 W. Łukaszewski, Szanse rozwoju osobowości,
Warszawa 1984, s. 330.
17 J. Gajda, Samotność …, op. cit., s. 89.
18 K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich,
Warszawa 1983, s. 210.
przed otaczającą rzeczywistością, człowiek stosuje mechanizmy obronne, takie jak auto-rytaryzm, destruktywność i konformizm19. Żaden z tych mechanizmów nie obroni czło-wieka przed samotnością moralną, bowiem nie odnoszą się one do jego wewnętrznego świata. Samotność moralną można określić jako samotność w wyznawanych poglądach, przekonaniach i wartościach oraz brak rela-cji ze swoim światem wewnętrznym, która nadawałaby sens życiu.
Samotność jest niezwykle złożonym feno-menem ludzkiej egzystencji. Może się prze-jawiać się w sferze społecznej, psychicznej, moralnej. „Te wymiary samotności mogą się wzajemnie zazębiać, zmieniać w za-leżności od różnorodnych uwarunkowań;
samotność ujawnia więc tutaj swą względ-ność i labilwzględ-ność natężeń”20. To od człowieka zależy, jaki nada sens swojej samotności, czy będzie ona pozytywna (czy się jej prze-ciwstawi i będzie z nią walczył), czy też ne-gatywna (podda się jej).
samotność adolescentów – stan pozytywny czy negatywny?
W okresie adolescencji młody człowiek wyzwala się spod władzy rodziców i za-czyna postrzegać siebie jako samodzielną, niezależną jednostkę21. Często doprowadza to do konfliktów międzypokoleniowych, co czasami kończy się ucieczką nastolatka z domu. Niezrozumienie swojego dziecka przez rodziców prowadzić może do depry-wacji jego potrzeb emocjonalnych, braku zaufania, akceptacji, poczucia zrozumienia, miłości czy umiejętności porozumiewania się. Stan taki rodzić może poczucie samot-ności, a nawet osamotnienia wchodzącego w dorosłe życie człowieka.
Jedną z przyczyn pojawienia się samot-ności u adolescentów są zaburzenia kontak-tów z rówieśnikami. W tym wieku właśnie oni stają się grupą odniesienia. Dlatego młody człowiek nawiązuje wiele nowych znajomości, odbywa wiele spotkań, intere-suje się płcią przeciwną. Przeżywa uczucia
19 J. Gajda, Samotność…, op. cit., s. 29-30.
20 E. Dubas, op. cit., s. 116.
21 R. Pawłowska, E. Jundziłł, Pedagogika
człowie-ka…, op. cit., s. 37.
49
pozytywne wówczas, gdy jest akceptowany przez otoczenie i przyjaciół. Jeśli natomiast nie umie nawiązywać nowych znajomości, nie posiada przyjaciół i znajomych, zrodzić się może poczucie wewnętrznej samotności – stan wycofywania się ze społeczeństwa.
Pogrąża się jeszcze bardziej w tym nega-tywnym stanie w przypadku zaburzonych relacji z rodzicami.
Janusz Mastalski upatruje przyczyn sa-motności nastolatków we współczesnej działalności globalizacyjnej. Uważa, że wy-wołuje ona poczucie zagrożenia u tej gru-py społecznej i w konsekwencji prowadzi do stanu samotności. Globalizacja przyczy-niła się do kształtowania takich niekorzyst-nych sytuacji i zjawisk jak na przykład ma-terializacja, zanik autorytetów, brutalizacja i wulgaryzacja życia, bezrobocie, egocen-tryzm, egoizm i relatywizm22. Ich konse-kwencją są ucieczki nastolatków w świat uzależnień i zniewoleń, a więc w narkotyki, alkoholizm, przestępczość, które prowadzą do zagubienia własnej tożsamości i osa-motnienia. „Niebywały postęp techniczny i informacyjny, otwarcie rynków gospodar-czych i finansowych jako wynik globalizacji rodzą dla jednostki ogromne szanse rozwo-ju i poznawania świata, ale zarazem same w sobie stanowią źródło lęku i niepokoju.
Presja czasu, wykorzenienie z tradycji, kry-zys podmiotu, relatywizacja hierarchii war-tości – to tylko niektóre ze stygmatów kultu-ralnego zaplecza człowieka XXI wieku”23.
Samotność może być również stanem pozytywnym dla adolescentów, sprzyjać rozwojowi ich potencjału. By tak się stało, młody człowiek musi nauczyć się wyrażania i odsłaniania własnych uczuć i problemów, bo „proces kreacji to przede wszystkim odsłanianie siebie i komunikowanie innym ludziom swoich myśli, uczuć i przeżyć”24. Poprzez twórczość nastolatek wyrażać może swoje negatywne uczucia, emocje,
22 J. Mastalski, Samotność globalnego nastolatka, Kraków 2007, s. 375.
23 J. Król, Kultura masowa jako katalizator
poczu-cia samotności, [w:] P. Domeracki, W. Tyburski (red.), Zrozumieć samotność…, op. cit., s. 189-190.
24 H. Read, Wychowanie przez sztukę, Wrocław
1976, s. 122-127, cyt. za: P. Domeracki, W. Tyburski (red.), Zrozumieć samotność…, op. cit., s. 377.
my, osamotnienie. Stanowi ona bowiem antidotum na samotność: otwiera jednostkę pogrążoną w smutku i izolacji oraz stopnio-wo zmienia i komplikuje jej tonację uczucio-wą, która nabiera odcieni i barw25.
Wyniki badań własnych
Przeprowadziłam anonimową ankietę wśród młodzieży uczącej się w Gimnazjum Publicznym nr 1 w Strzyżowie, aby uzyskać informacje, jak uczniowie tej szkoły odno-szą się do problemu samotności. Wypełniły ją 84 osoby z trzech klas, a więc młodzież w przedziale wiekowym 14-15 lat, mająca – jak sądzę – ukształtowany i w miarę ustabi-lizowany już charakter i światopogląd.
Najwięcej respondentów (68,5%) utożsa-mia samotność z poczuciem braku zainte-resowania ze strony innych, brakiem przy-jaciół, bliskich, z którymi można by było porozmawiać. Nieco mniej ankietowanych kojarzy samotność tylko z przygnębieniem i smutkiem (21%), najmniej (10,5%) – ze sta-nem emocjonalnym, wynikającym z braku pozytywnych relacji z innymi Samotność jest zatem traktowana przez ankietowaną młodzież jednostronnie jako negatywny stan, izolacja od otoczenia.
Sytuacji wpływających na poczucie sa-motności jest – zdaniem gimnazjalistów – bardzo dużo. Nastolatek czuje się samotny, gdy: nie ma z kim porozmawiać (50,9%), rodzice go nie rozumieją i nie mają dla nie-go czasu (17,5%), jest chory (21,1%), nikt nie-go nie lubi i nie interesuje się nim (44%). Bywa też samotny, gdy jest w grupie osób (17,5%).
Tylko 15,8% ankietowanej młodzieży nie od-czuwa samotności. Gimnazjaliści wskazali wiele przyczyn samotności. Jako najczęst-szą wymieniali niezrozumienie przez in-nych (45,6%), a następnie: niską samooce-nę (45,6%), poczucie bycia niepotrzebnym (40,4%), brak powodzenia u płci przeciwnej (38,6%), brak dobrych kontaktów z innymi (29,8%), poczucie bezsensu życia (24,6%), lęk przed chorobą, rodzicami, porażką, przy-szłością (14%) oraz brak rodzeństwa (1,8%).
77,2% badanych stwierdziło, iż samotność wpływa na nich negatywnie, a tylko 21%
uważa, iż jest to wpływ pozytywny. 73,7%
25 Jw., s. 378.
50
analizy
zadeklarowało posiadanie poczucia sensu życia i uznało, iż warto żyć, pozostali stwier-dzili, iż nie widzą sensu własnej egzystencji.
Ostatnie pytanie w przeprowadzonej an-kiecie dotyczyło stosowanych przez mło-dzież sposobów zapobiegania samotności.
Aż 47,3% gimnazjalistów wyraziło przeko-nanie, iż szukanie znajomych, poznawanie nowych ludzi i nieizolowanie się od otocze-nia zapobiega samotności. Inne wskazywane przez nich sposoby to: rozmowa z rodzicami, przyjaciółmi (15,8%), pokonanie nieśmiało-ści (3,5%), akceptacja siebie (3,5%), realiza-cja swoich planów w sposób radosny (1,8%), wyrozumiałość dla innych (1,8%). Żadnego sposobu zapobiegania samotności nie potra-fiło wskazać 22,7% ankietowanych.
Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, iż badana młodzież gimnazjalna odczuwa stan samotności, a konkretnie samotność fizyczną i psychiczną. Gimnazjaliści utoż-samiają omawiany stan z brakiem kontaktu z innymi ludźmi, z brakiem kogoś bliskiego.
Można wnioskować, iż dla młodzieży nie-zwykle ważny jest kontakt z bliskimi z rodzi-ny i kontakt z rówieśnikami. Od jakości tego kontaktu zależy czy czuje się ona samotna, czy nie doświadcza samotności. Młodzież sytuację samotności utożsamia wyłącznie z czymś negatywnym, można więc wniosko-wać, iż nie umie konstruktywnie korzystać z tego stanu. To od jednostki zależy, czy do-świadczenie, jakie przypadło jej w udziale, wykorzysta pozytywnie bądź nie.
Wydaje się, że doświadczenie samotno-ści wynika z niezaspokojenia potrzeb emo-cjonalnych, a także z wewnętrznych pre-dyspozycji jednostki. Jan Wadowski stawia tezę, iż samotność jest podstawą rozwoju26, choć nigdy nie jest celem samym w sobie.
Może być okazją do nawiązania kontaktu z własnym światem wewnętrznym, drogą do mądrości, nabrania dystansu do świata zewnętrznego, a nawet do szczęścia. Dobrze by było, gdyby adolescenci doświadczenie samotności, które przypadnie im w udziale, traktowali właśnie w taki sposób.
26 J. Wadowski, Samotność jako szansa – droga
do doskonałości i spełnienia, [w:] P. Domeracki, W. Ty-burski (red.), Zrozumieć samotność…, op. cit., s. 239.