Podsum ow anie

Liczba ludności województwa kujawsko-pomorskiego w okresie obję­

tym prognozą będzie malała. Początkowo zmniejszenie liczby ludności na­

stąpi pod wpływem ubytku wędrówkowego ludności, zarówno wewnętrz­

nego, jak i zagranicznego, który będzie większy niż dodatni przyrost natu­

ralny. Jednak już od połowy przyszłej dekady ubytek naturalny zacznie od­

grywać w tym procesie coraz większą, a w pięcioleciach 2 0 2 6 -2 0 3 0 i 2 0 3 1 - -2 0 3 5 decydującą rolę.

Liczba i natężenie urodzeń będą rosły do 2011 r. Proces ten będzie skutkiem wzrostu płodności kobiet wynikającego ze zmian wzorca płodno­

ści, jaki dokonał się w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Zmiany te pole­

gały na zmniejszeniu cząstkowych współczynników płodności oraz na prze­

sunięciu maksymalnej płodności do starszych grup wieku rozrodczego, co spowodowało pojaw ienie się na przełom ie pierw szej i drugiej dekady XXI w. urodzeń „odłożonych”. Po 2011 r. nastąpi spadek płodności ogólnej i liczby urodzeń, który będzie trw ał do 2035 r. Dopiero około 2040 r. może wystąpić ponowny niewielki wzrost liczby urodzeń, będący echem nieco większej rozrodczości w latach 2 0 0 5 -2 0 1 5 . W całym omawianym okresie niekorzystnie na procesy rozrodczości będą wpływały zmiany w strukturze kobiet według wieku, przejawiające się spadkiem udziału kobiet w wieku rozrodczym.

Na przyrost ludności niekorzystnie będzie oddziaływ ał również wzrost liczby i natężenia zgonów. Wprawdzie wydłuża się czas życia i spa­

dają cząstkowe współczynniki zgonów według wieku, ale utrzym ają się szybkie procesy starzenia się ludności, wyrażające się w zrostem udziału w populacji ludzi starszych, wśród których współczynniki zgonów przyj­

m ują wartości najwyższe, i w konsekwencji - w zrostem ogólnego współ­

czynnika zgonów.

Przewiduje się, że w miarę upływu czasu oddziaływanie procesów ruchu mechanicznego ludności na liczebność mieszkańców w o j e w ó d z t w a

Analiza zjawisk ludnościowych i zatrudnieniowych...

będzie malało. Niemniej jednak ich wpływ na strukturę ludności może po­

zostać znaczący. W procesach odpływu, szczególnie za granicę, uczestniczą

z reguły ludzie młodzi, powodując ubytki potencjału demograficznego w o­

jewództwa, natom iast w napływie, szczególnie z zagranicy, znaczny udział mają ludzie starsi.

Procesy ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności wpłyną więc w znacznym stopniu na zmniejszenie liczebności i zmiany struktury ludno­

ści województwa, szczególnie począwszy od trzeciej dekady XXI w., i przy­

czynią się do przyspieszenia występujących procesów starzenia się ludno­

ści. Konieczne więc będzie przystosowanie prowadzonej polityki społeczno- -gospodarczej w województwie do zachodzących zmian demograficznych, szczególnie w takich segmentach, jak polityka oświatowa, polityka rynku pracy, polityka ochrony zdrowia.

Demograficzne starzenie się społeczeństw je s t procesem nieuchron­

nym i nieodwracalnym, co wynika z modernizacji gospodarczej i społecz­

nej oraz przejścia demograficznego. Wydłużanie życia ludzkiego, przy dą­

żeniu do ukształtowania zastojowych struktur wieku i utrzymania zerowe­

go, sekulamego tempa wzrostu ludności będzie skutkowało utrzymywaniem się wysokiego, stabilnego - a naw et z lekką tendencja wzrostową - odset­

ka ludności starszej w populacji. Starość demograficzna je s t wynikiem obiek­

tywnych procesów społeczno-gospodarczych, stanem normalnym i należy traktować ją jako wyzwanie stojące przed społeczeństwami, a nie jako za­

grożenie.

Doświadczenia ostatniego ćw ierćw iecza pokazały, że następuje po­

prawa stanu zdrowia, sprawności psychofizycznej, m aleje zakres biedy, na­

stępuje w zrost poziomu w ykształcenia itp., co znacznie osłabia negatyw ­ ne konsekwencje starości demograficznej wskazywane w literaturze przed­

miotu. Nie uwzględnia się też często transferów dóbr i usług od populacji osób starszych do generacji ich dzieci i wnuków, a także innych form ich społecznej produktywności, np. aktyw ności w organizacjach woluntary- stycznych30.

Procesy starzenia się obywateli, wzrost obciążenia ekonomicznego lud­

ności w wieku produkcyjnym, konstrukcja systemu emerytalnego powodu­

jąca pogorszenie się wskaźnika zastąpienia spowodują zapewne konieczność podwyższenia wieku emerytalnego dla kobiet, a następnie i dla mężczyzn.

Wydaje się to uzasadnione również dlatego, że - jak pokazują doświadcze­

nia krajów wysoko rozwiniętych - w ciągu ostatnich dwudziestu lat, w wy­

niku podniesienia poziomu życia, zmiany sposobu odżywiania i stylu życia H kj

---30 P. Szukalski, op. cit.

Rozdział II

nastąpił w zrost sprawności zarówno m entalnej, ja k i fizycznej ludności w starszym wieku.

Populacja ludzi starszych je s t niejednorodna, tworzą ją osoby o zróż­

nicowanych zdolnościach do wykonywania pracy, dlatego też wymaga zin­

dywidualizowanego podejścia. Wielu starszych wiekiem pracowników wy­

konuje, w odpowiednich warunkach, sw oje obowiązki zawodowe często lepiej niż ich młodsi koledzy. W yjątkiem są dwa rodzaje prac: wymagające dużego wysiłku fizycznego oraz szybkiej reakcji na bodźce. W innych przy­

padkach pracownicy starsi wykazują większą sumienność, systematyczność i dokładność w pracy, m niejszą skłonność do zmiany pracodawcy i do ab­

sencji, charakteryzują się mniejszą wypadkowością, większym doświadcze­

niem i rozwagą. W zrośnie też znacznie poziom ich wykształcenia.

W warunkach niedoborów siły roboczej na rynku pracy wykorzysta­

nie kapitału ludzkiego, którego nośnikiem będą pracownicy w starszym wie­

ku będzie obiektywną koniecznością. Należy więc poznać potrzeby starszych pracowników, ich m otywacje i aspiracje zawodowe, aby wpływać na ich postaw y i zaprojektować instrum enty stosowane przez publiczne służby zatrudnienia oraz przez służby pracownicze przedsiębiorstw w taki sposób, aby umożliwiały podnoszenie kompetencji seniorów i ich przystosowanie do zmian technicznych i technologicznych zachodzących w otoczeniu.

W latach 2 0 0 0 -2 0 0 5 mieliśmy do czynienia z szybkim przyrostem roz­

miarów zasobów pracy. Wynikało to z zasilania populacji zasobów pracy, obejm ującej liczne roczniki wyżu demograficznego z lat pięćdziesiątych, przez roczniki w yżow e urodzone na przełom ie lat siedem dziesiątych i osiemdziesiątych, przy jednoczesnym przechodzeniu w wiek emerytalny roczników niżowych z okresu drugiej w ojny światowej. Spowodowało to, przy istniejącej w tym czasie recesji gospodarczej, znaczne perturbacje na rynku pracy.

Od 2010 r., w wyniku przechodzenia w wiek poprodukcyjny roczni­

ków wyżowych z lat pięćdziesiątych i zasilania populacji w wieku produk­

cyjnym przez stosunkowo nieliczne roczniki niżowe urodzone na przeło­

mie wieków, nastąpi spadek liczebności populacji osób w wieku zdolności do pracy. W w ojew ództw ie kujawsko-pomorskim zm niejszy się ona do 2035 r. o około 17%. Jednocześnie zajdą istotne zmiany w strukturze zaso­

bów pracy; zwiększy się poziom wykształcenia, ale wystąpią też niekorzyst­

ne raczej procesy starzenia się ludności w wieku produkcyjnym. W wyniku zmian struktury przestrzennej zasobów pracy należy spodziewać się wzro­

stu rozmiarów i natężenia dojazdów do pracy, szczególnie z okolic pod­

miejskich.

Potrzeby rozwoju gospodarczego wymuszą zwrócenie większej uwagi na problematykę zarówno intensywnego, jak i ekstensywnego wykorzysta­

Analiza zjawisk ludnościowych i zatrudnieniowych...

nia zasobów pracy. Poziom aktywności zawodowej ludności je s t niski i mo­

że ulec zwiększeniu, a procesowi tem u będzie sprzyjał w zrost poziomu wykształcenia ludności. Dezaktywizująco mogą natom iast wpływać procesy starzenia się zasobów pracy, stąd też coraz większego znaczenia będą na­

bierały procedury zarządzania wiekiem w organizacjach gospodarczych. Pro­

blem ten nabiera szczególnej wagi również dlatego, że w warunkach nie­

doboru siły roboczej rezerwuarem kapitału ludzkiego mogą stać się coraz sprawniejsze, coraz lepiej wykształcone i potrafiące przystosować się do zachodzących zmian technicznych i technologicznych najmłodsze roczniki wieku poprodukcyjnego.

ROZDZIAŁ III

CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU

BADANIA SONDAŻOWEGO OSÓB STARSZYCH

1. Cele i m etoda badania

W badaniach empirycznych pierwszy krok sprowadza się do dokład­

nego sformułowania celów, zarówno ogólnego, jak i szczegółowych (cząst­

kowych). Główny cel badania powinien zostać określony po dokładnym usta­

leniu potrzeb informacyjnych oraz sposobu realizacji tych potrzeb1. Cele cząstkowe precyzują natom iast poszczególne zagadnienia badawcze, miesz­

czące się w głównym celu badawczym. Ich poznanie prowadzi do osiągnię­

cia celu głównego.

Celem projektu je s t kompleksowa analiza możliwości i uwarunkowań aktywizacji zawodowej osób w starszym wieku w kontekście tendencji roz­

wojowych zjawisk ludnościowych w województwie kujawsko-pomorskim do 2035 roku. W analizie regionalny rynek pracy utożsamiony je s t z obszarem województwa. Oparcie delim itacji regionalnego rynku pracy na podziale administracyjnym je s t zabiegiem praktycznym. Korzystano bowiem z da­

nych publikow anych przez Główny Urząd Statystyczny w edług w o je­

1 M. Szreder, Metody i techniki sondażowych badań opinii, PWE, Warszawa 2004. s 32

Rozdział III

wództw, a wnioski i rekomendacje m ają być przydatne dla publicznych służb zatrudnienia, pracodawców, władz samorządowych, organizacji poza­

rządowych i instytucji rynku pracy działających w województwie. Na po­

ziomie regionalnym można wskazać na kom plem entam ość celów badania z zapisami Strategii rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007-2013.

Cel ogólny stanow ił podstawę do określenia szczegółowych zadań badania opinii, którymi były:

— rozpoznanie motywów oraz uwarunkowań podejmowania pracy przez biernych zawodowo i bezrobotnych w starszym wieku,

— zbadanie determinant wpływających na kontynuowanie pracy przez osoby starsze,

— poznanie czynników sprzyjających aktywności i bierności zawodowej osób starszych,

— diagnoza barier zatrudniania osób starszych,

— określenie zapotrzebowania na szkolenia zawodowe dla osób starszych,

— poznanie oczekiwań w stosunku do środowiska pracy oraz aspiracji zawodowych osób starszych, a także zróżnicowania predyspozycji do wykonywania pracy,

— ustalenie wyzwań zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach wobec osób starszych,

— uzyskanie wiedzy o preferowanych formach wsparcia ludzi starszych przez instytucje rynku pracy.

Wprawdzie nie można przywrócić młodości, ale można spróbować za­

rządzać wiekiem, aby starsi pracownicy mogli łatwiej odnaleźć swoje miej­

sce w organizacji. Dlatego w badaniu istotną rolę odgrywały analizy ocze­

kiwań osób starszych, zarówno pracujących, jak i biernych zawodowo, do­

tyczących wyposażenia stanowisk pracy oraz analizy możliwości przystoso­

wania pracy i osób starszych za pomocą procesów ruchliwości pionowej i poziomej. Zwrócono uwagę na potrzeby szkoleniowe osób starszych, for­

my i metody szkoleń najbardziej odpowiadające potrzebom osób starszych, a także możliwości dostosowania systemu edukacji ustawicznej do nowych wyzwań.

W analizach podjęto próbę identyfikacji przeszkód i szans zwiększe­

nia aktywności zawodowej osób w wieku 4 5 + oraz określenia instrumen­

tów umożliwiających instytucjom rynku pracy wpływanie na procesy akty­

w izacji zawodowej bezrobotnych i biernych zawodowo. Przedsięwzięcie miało też rozpoznać przydatność elastycznych form zatrudnienia dla akty­

w izacji osób starszych.

W zaprojektowanym badaniu empirycznym wykorzystana została m e­

toda pomiaru sondażowego, zakładająca ankietowanie reprezentatywnej czę­

ści (próby) określonej w cześniej populacji. Wybrano tę metodę m ając na względzie je j następujące zalety:

1. Źródłem informacji są osoby starsze, które mogą udzielić wiarygod­

nych informacji. Badanie to ma walor sięgania do pierwotnych źródeł.

Nie ma niebezpieczeństwa wynikającego z przyjęcia niewłaściwych za­

łożeń.

2. W toku badania można uzyskać informacje pozwalające ocenić obec­

ne położenie i warunki pracy ludzi starszych, przyczyny bezrobocia i bierności zawodowej.

3. Badanie daje możliwość poznania zamierzeń osób starszych dotyczą­

cych kontynuacji pracy i motywów podejmowania pracy przez bezro­

botnych i biernych zawodowo.

4. W badaniu opinii je s t szansa ustalenia nie tylko istniejącego stanu lub przewidywanych zmian, ale także ich przyczyn i uwarunkowań.

5. Opracowanie informacji przekazanych przez respondentów, których cechy są znane, umożliwia dezagregację wyników w różnych prze­

krojach.

Założono, że badanie opinii respondentów zostanie przeprowadzone na próbie kwotowej liczącej 1230 osób. Wybór kwotowy zapewnia repre­

zentatywność próby w odniesieniu do najważniejszych charakterystyk po­

pulacji, tzw. charakterystyk kontrolnych2. Badaniem objęte zostały kobiety w wieku 4 5 -5 9 lat i mężczyźni w przedziale wieku 4 5 -6 4 lata. Kwoty jed ­ nostek reprezentujące poszczególne subpopulacje określono według płci, wieku, wykształcenia, typu gospodarki w powiecie i źródła utrzymania.

Można powiedzieć, że próba je s t reprezentatywna ze względu na wskaza­

ne charakterystyki kontrolne.

O ile pierwsze trzy charakterystyki kontrolne nie budzą wątpliwości, o tyle typ gospodarki i źródła utrzymania wymagają szerszego wyjaśnienia.

Do określenia typu gospodarki w danym powiecie wykorzystano wie­

lowymiarową analizę porównawczą powiatów. Metoda ta pozwala na po­

równywanie obiektów pod względem poziomu założonego zjawiska, opisa­

nego za pomocą co najm niej dwóch cech. W doborze powiatów do badania uwzględniono wykonane przez M. Maksim grupowanie m etodą Warda3.

——--- Charakterystyka projektu badania sondażowego... ...

2 Technika wyboru kwotowego, będąca nieprobabilistycznym odpowiednikiem losowania Warstwowego, jest - w porównaniu z nim - tańszą i prostszą w zastosowaniu techniką prób­

kowania, znajdującą coraz szersze zastosowania w badaniach ekonomicznych i społecznych.

Szerzej na ten temat por. M. Szreder, O roli informacji spoza próby w badaniach sondażowych,

»Przegląd Socjologiczny” 2007, tom LVI/1, s. 97-108.

3 M. Maksim, Ewaluacja szkoleń dla bezrobotnych w województwie kujawsko-pomorskim, TNOiK, Toruń 2008, s. 173-181.

Rozdziai III

Wybrane zostały cztery następujące typy gospodarek określone przez cha­

rakterystyki lokalnych rynków pracy:

— nowoczesne,

— rolnicze z rozwiniętą funkcją turystyczną (PI),

— rolniczo-przemysłowe (P2) i

— rolnicze (P3).

Powiaty o nowoczesnej gospodarce reprezentowały Bydgoszcz i To­

ruń - dwa największe m iasta regionu, o niskiej stopie bezrobocia i niskim udziale pracujących w rolnictwie. Przyjęto, że połowa respondentów obję­

tych badaniem będzie pochodziła z tych miast, a po dwieście osób z pozo­

stałych trzech obszarów.

Gospodarki rolnicze z rozwiniętą funkcją turystyczną charakteryzują powiaty brodnicki, tucholski i żniński. Na tych lokalnych rynkach pracy mamy wysokie stopy bezrobocia i duże znaczenie rolnictwa.

Rolniczo-przem ysłowe struktury gospodarcze uw zględniono przez udział w badaniu osób starszych z powiatów nakielskiego i świeckiego. Na tych obszarach występuje niska stopa napływu i odpływu z bezrobocia oraz umiarkowane znaczenie rolnictwa.

Ostatnią grupą respondentów były osoby zamieszkujące w powiatach rolniczych, to je s t golubsko-dobrzyńskim, lipnowskim, radziejowskim i ry­

pińskim, w których przy bardzo wysokiej stopie bezrobocia utrzymują się bardzo niskie stopy napływu i odpływu z bezrobocia.

Szczegółową strukturę próby (schem at 1) według kryterium źródła utrzymania określono w następujących proporcjach: pracujący (30%), zare­

jestrow ani bezrobotni (25%) i posiadający niezarobkowe pozarolnicze źró­

dła utrzymania (45%). Do pracujących zaliczono osoby starsze zatrudnione na podstawie stosunku pracy, właścicieli i pomagających członków rodzin, agentów, pracujących na własny rachunek, wykonujących pracę nakładczą itp. Osoby niepracujące utrzym yw ały się z em erytury, renty, zasiłków i świadczeń przedemerytalnych lub były utrzymywane przez innych.

Badanie główne zostało poprzedzone pilotażem w Bydgoszczy i Toru­

niu na trzydziestoosobow ej próbie, co umożliwiło weryfikację narzędzia badawczego.

Uzyskane w badaniach empirycznych dane zostały opracowane przy wykorzystaniu programów informatycznych oraz poddane analizom jako­

ściowym i ilościowym. Do tego celu użyto metody analizy statystyczno-eko- nometrycznej. Wyniki badań empirycznych były przedmiotem dyskusji na trzech seminariach dla publicznych służb zatrudnienia, instytucji rynku pra­

cy, pracodawców z regionu i przedstawicieli nauki.

S ch em at 1. Stru k tu ra p ró by w ed łu g źró d eł u trzym an ia

L -—* Charakterystyka projektu badania sondażowego...

Źródło: opracowanie własne.

W dokumencie DETERMINANTY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ LUDZI STARSZYCH (Stron 98-106)