VI. EKONOMETRYCZNA ANALIZA CZYNNIKÓW
4. W ybór i konstrukcja zm iennych
Do identyfikacji czynników determ inujących aktywność zawodową osób starszych w województwie kujawsko-pomorskim, tj. czynników sprzy
jających odpowiednio zatrudnieniu, bezrobociu, bierności zawodowej wy
korzystano szereg modeli logitowych, w których zmienna objaśniana przyj
muje w artość 0 lub 1 według następujących zależności:
— Dla modelu 1:
— y = l , gdy respondent był zatrudniony,
— y = 0 , w przeciwnym przypadku.
— Dla modelu 2:
— y = 1, gdy respondent był bezrobotny,
— y = 0 , w przeciwnym przypadku.
— Dla modelu 3:
— y = l , gdy respondent był bierny zawodowo,
— y = 0 , w przeciwnym przypadku.
W celu dokonania analizy ekonometrycznej posłużono się zmiennymi objaśniającymi o charakterze jakościowym, które określane są jako zmienne zero-jedynkowe. Zmienna zero-jedynkowa X je st to zmienna, która przyjmu
je wartość 1 wtedy i tylko wtedy, gdy są spełnione warunki V, oraz wartość 0 wtedy i tylko wtedy, gdy warunki V nie są spełnione. Taka definicja zmien
nej podkreśla alternatywę: wystąpienie lub niewystąpienie jakiegoś zjawiska” .
13 J. W. Wiśniewski, Ekonometryczne badanie zjawisk jakościowych. Studium metodologiczne, UMK, Toruń 1986, s. 35-36.
Ekonometryczna analiza czynników wpływających na aktywność..,
We wszystkich modelach analizie poddano siedem naście kategorii zmiennych. Przyjęte do modeli zmienne objaśniające obejm ują cechy spo
łeczno-demograficzne, takie jak: pleć, wiek, stan cywilny, m iejsce zamiesz
kania, typ zamieszkiwanego powiatu; cechy charakteryzujące kapitał ludzki badanych, tj.: wykształcenie, umiejętności, doświadczenie zawodowe m ie
rzone stażem pracy, aktywność szkoleniową, stan zdrowia i niepełnospraw
ność; cechy w skazujące na uwarunkowania rodzinne, przejaw iające się w zobowiązaniach opiekuńczych w stosunku do dzieci, wnuków, osób star
szych. Dodatkowo w przypadku modelu pierwszego i trzeciego w analizie uwzględniono zmienną opisującą posiadanie lub nie niezarobkowego poza
rolniczego źródła utrzym ania, takiego ja k em erytura, renta, zasiłek lub świadczenie przedemerytalne.
Część tych zmiennych została podzielona na pewne warianty lub gru
py, co wiązało się z koniecznością wyboru kategorii bazowej, która je st płaszczyzną odniesienia dla dokonywanych w analizie ekonom etrycznej porównań. Jako kategorie bazowe wybierano przeważnie te zmienne, które były najsłabiej skorelowane ze zmienną objaśnianą. Łącznie otrzymano 41 zmiennych objaśniających o charakterze binarnym. Wszystkie zmienne wraz z opisami zostały zestawione w tabeli 2.
Pierwszą kategorią je s t płeć badanych, przy czym jako grupę bazową przyjęto mężczyzn. W przypadku wieku wyodrębniono cztery grupy wieko
we, dla których kategorię bazową, we wszystkich modelach, stanowią oso
by w wieku 60 lat i więcej (AGE 4). W odniesieniu do stanu cywilnego roz
różniono pięć w ariantów tej cechy, tj. odpowiednio: kawaler/panna, żona
ty/zamężna, rozwiedziony/rozwiedziona, wdowiec/wdowa oraz partnerski związek bez ślubu. W analizach tego typu cecha ta rzadko określana je st w sposób tak szczegółowy. Najczęściej członków badanej populacji rozpa
truje się jako osoby żyjące w stanie wolnym lub w związku małżeńskim.
Jako kategorię bazową w modelu pierwszym i ostatnim przyjęto oso
by żyjące w związku partnerskim bez ślubu (MARITAL 5), natom iast w mo
delu drugim osoby będące w związku małżeńskim (MARITAL 2).
W przekroju m iejsca zamieszkania kategorię bazową stanowią osoby m ieszkające w miastach. Kolejną kategorią uwzględnioną w tej analizie je st typ zamieszkiwanego powiatu. Województwo kujawsko-pomorskie składa się z dwudziestu trzech powiatów, z czego cztery są powiatami grodzkimi.
Powiaty pogrupowano ze względu na sytuację na lokalnym rynku pracy, zakładając, że może ona determinować aktywność zawodową osób star
szych. Wydzielono pięć typów powiatów. Dwa pierwsze typy to powiaty grodzkie, Bydgoszcz i Toruń. Są to dwa największe ośrodki gospodarcze regionu, określone jako powiaty nowoczesne. Pozostałe trzy grupy powia
tów reprezentują wybrane typy gospodarek: rolniczą, rolniczo-przemysłowa
Rozdział VI
i rolniczą z rozwiniętą funkcją turystyczną. Grupa powiatów rolniczych obej
muje powiaty: rypiński, lipnowski, golubsko-dobrzyński i radziejowski. Po
wiaty świecki i nakielski należą do powiatów rolniczo-przemysłowych. Gru
pę powiatów rolniczych z funkcją tury styczną tworzą powiaty: brodnicki, tucholski i żniński. Dla modelu pierwszego i trzeciego kategorią bazową są powiaty rolniczo-turystyczne (CC 5), natom iast dla modelu drugiego powiat bydgoski grodzki (CC 1).
Następną kategorią je s t wykształcenie osób starszych. Rozróżniono pięć poziomów wykształcenia, przy czym do wykształcenia średniego zali
czono wykształcenie zawodowe, ogólnokształcące i pomaturalne, natomiast wykształcenie wyższe podzielono na dwa warianty: wyższe licencjackie/in
żynierskie i wyższe magisterskie. W modelu pierwszym kategorię bazową stanowią osoby z najniższym poziomem wykształcenia, czyli z wykształce
niem podstawowym (EDU 1), natom iast w modelu drugim i trzecim osoby legitymujące się wykształceniem wyższym magisterskim (EDU 5).
Ważną cechą wskazującą na poziom kapitału ludzkiego osób starszych są umiejętności. Analizie poddano nie - jak to zwykle bywa - liczbę umiejęt
ności, a konkretne umiejętności lub uprawnienia posiadane przez badanych, a mianowicie: prawo jazdy kat. B, znajomość jednego języka obcego, pisanie na komputerze, dokonywanie obliczeń na komputerze i pozyskiwanie infor
macji z intemetu. Kategorię bazową dla wszystkich zmiennych opisujących umiejętności tworzyły osoby nieposiadające poszczególnych umiejętności.
Kluczowym elem entem wyposażenia w kapitał ludzki je s t doświad
czenie zawodowe. W niniejszym badaniu doświadczenie zawodowe mierzo
ne je s t stażem pracy, dla którego wyodrębniono aż pięć grup, przy czym we wszystkich modelach kategorię bazową stanowią osoby z najkrótszym stażem pracy, nieprzekraczającym dziesięciu lat. Należy pamiętać, że staż pracy nie je s t wprawdzie doskonałą miarą doświadczenia zawodowego, ale łatwą do zastosowania w badaniach. Ponadto przepracowanie odpowied
niej liczby lat w systemie podlegającym ubezpieczeniu emerytalnemu jest drugim obok wieku kryterium uprawniającym do dezaktywizacji emerytal
nej. Analizie poddano również aktywność szkoleniową osób starszych. Dla tej zmiennej kategorią bazową są jednostki nieprzejawiające żadnej aktyw
ności szkoleniowej, tzn. nieuczestniczące w żadnych - bez względu na for
mę - szkoleniach, w arsztatach ani kursach doskonalących.
Zasób kapitału ludzkiego osób starszych w znacznym stopniu warun
kuje stan zdrowia i stopień pełno/niepełnosprawności. W badaniu posłużo
no się subiektywną miarą stanu zdrowia, ponieważ respondenci na podsta
wie własnych odczuć mogli ocenić swoje zdrowie jako bardzo dobre i do
bre, takie sobie lub złe i bardzo złe. Miarą bardziej obiektywną tego ele
m entu kapitału ludzkiego wydaje się stopień niepełnosprawności, dla
któ-Ekonometryczna analiza czynników wpływających na aktywność..
rego rozróżniono trzy grupy. Dla tych zmiennych kategorie bazowe tworzą odpowiednio, w modelu pierwszym i drugim, osoby ze złym i bardzo złym stanem zdrowia oraz osoby posiadające I i II grupę inwalidzką (HEALTH 3 i DISABLED 2), natom iast w modelu trzecim osoby z bardzo dobrym i do
brym stanem zdrowia oraz pełnosprawne (HEALTH 1 i DISABLED 1).
Tabela 2. Definicje zmiennych objaśniających
Symbol
zmiennej Opis zmiennej Symbol zmiennej Opis zmiennej
GENDER płeć: kobiety = 1 (mężczyźni = 0) SKILLS 1 prawo jazdy = 1 (brak = 0)
AGE wiek w latach SKILLS 2 znajomość języka obcego = 1 (brak = 0)
AGE 1 45-49 SKILLS 3 umiejętność pisania na komputerze = 1
(brak = 0)
AGE 2 50-54 SKILLS 4 umiejętność dokonywania obliczeń na
komputerze = 1 (brak = 0)
AGE 3 55-59 SKILLS 5 umiejętność pozyskiwania Informacji z
Internetu = 1 (brak = 0)
AGE 4 6 0 1 więcej EXPERIENCE staż pracy w latach/doświadczenie
MARITAL stan cywilny EXPERIENCE 1 do 10 lat
MARITAL 1 kawaler/panna EXPERIENCE 2 11-20
MARITAL 2 żonaty/zamężna EXPERIENCES 21-30
MARITAL 3 rozwiedziony/rozwiedziona EXPERIENCE 4 31-40
MARITAL 4 wdowiec/wdowa EXPERIENCE 5 powyżej 40 lat
MARITAL 5 partnerski związek bez ślubu TRAIN uczestnictwo w szkoleniach = 1 (brak = 0) URBAN miejsce zamieszkania: wieś = 1 (miasto = 0) HEALTH stan zdrowia
CC typ zamieszkiwanego powiatu HEALTH 1 bardzo dobre i dobre
CC 1 Bydgoszcz HEALTH 2 takie sobie
CC 2 Toruń HEALTH 3 złe i bardzo złe
C C3 powiaty rolniczo-turystyczne (P1) DISABLED stopień niepełnosprawności
CC4 powiaty rolniczo-przemysłowe (P2) DISABLED 1 brak orzeczenia o niepełnosprawności
CC5 powiaty rolnicze (P3) DISABLED 2 całkowita i umiarkowana niezdolność do
pracy, I i II grupa inwalidzka
EDU wykształcenie DISABLED 3 częściowa niezdolność do pracy, lekki stopień
niepełnosprawności, III grupa inwalidzka
EDU 1 podstawowe CARE 1 zobowiązania opiekuńcze w stosunku do
dzieci i wnuków = 1 (brak = 0)
EDU 2 zasadnicze zawodowe
CARE 2 zobowiązania opiekuńcze w stosunku do osób starszych =1 (brak = 0)
EDU 3 średnie (zawodowe, ogólnokształcące, po
maturalne)
EDU 4 wyższe licencjackie/inżynierskie
PENSION nlezarobkowe pozarolnicze źródło utrzy
mania - emerytura, renta = 1 (brak = 0) EDU 5 wyższe magisterskie
Źródło: opracowanie własne.
Rozdział VI
Często aktywność zawodową osób starszych ograniczają uwarunkowa
nia rodzinne. Osoby w wieku 4 5 + bywają nazywane „pokoleniem kanapko
wym” z racji przejmowania zobowiązań opiekuńczych od młodszej generacji - z jednej strony oraz wskutek narastania obowiązków wobec sędziwych rodziców czy dziadków - z drugiej. W analizie oddzielnie rozpatrzono obo
wiązki wobec dzieci, wnuków i osób starszych, przy czym kategoriami bazo
wymi są odpowiednio osoby bez żadnych zobowiązań opiekuńczych.
W celu sprawdzenia, czy pobieranie świadczeń wpływa na aktywność/
/bierność zaw odow ą osób starszych , w m odelu pierw szym i trzecim uwzględniono jeszcze jedną zmienną: posiadanie niezarobkowego, pozarol
niczego źródła utrzymania, takiego jak emerytura, renta lub świadczenie przedemerytalne. Dla tej zmiennej kategorię bazową stanow ią jednostki niepobierające świadczeń, utrzymujące się przeważnie z pracy lub pozosta
jące na utrzymaniu.