Podsumowujc, naley jeszcze raz przypomnie slogan, czsto powtarza-ny przed wejciem Polski w struktury UE – WPR to ruchomy cel. Wtedy nie byo do koca wiadomo, jaki bdzie jej ksztat w momencie wejcia Polski do UE. Dlatego naley traktowa WPR jako cigle zmieniajcy si zestaw regula-cji, któremu naley zapewni moliwo odpowiednio szybkiego dostosowania do coraz szybciej zmieniajcych si warunków nie tylko na rynkach rolnych, ale równie w otoczeniu sektora rolnego.
Po kilku latach czonkostwa i po pierwszych dowiadczeniach pozwalaj-cych na wstpn ocen dziaania WPR, mona stwierdzi, e jestemy w fazie formowania rozwiza na kolejny okres programowania. Ocena dotychczaso-wych rozwiza bya bowiem zakócona bd nieoczekiwanym rozwojem sytu-acji rynkowej, bd utrudniona poprzez zbyt krótki okres funkcjonowania tych rozwiza. Niemniej jednak, moe to stanowi wstp do oceny wpywu WPR na polskie rolnictwo, co daje pewne podstawy do formuowania zaoe na kolejny okres programowania.
Nie ulega wtpliwoci, e czonkostwo w UE wywaro pozytywny wpyw zarówno na otoczenie makroekonomiczne rolnictwa, jak i na samo rol-nictwo. Jednake wzrost dochodów konsumentów nie w peni przeoy si na wzrost popytu na ywno, którego dynamika jest nadal stosunkowo niska.
W warunkach wzgldnie stabilnego popytu krajowego handel zagraniczny pro-duktami rolno-spoywczymi peni rol czynnika bilansujcego rynki. Po
wej-ciu w ogromy rynek unijny, eksport tych produktów wzrós w znacznie wik-szym stopniu ni import. W wyniku tego Polska staa si eksporterem netto
ywnoci. Znaczna cz przyrostu produkcji przemysu spoywczego prze-znaczana jest na eksport, co ma korzystny wpyw na koniunktur na wielu ryn-kach rolnych, poprzez efektywne zagospodarowanie nadwyek.
Polskie rolnictwo nadal ma niski udzia w tworzeniu PKB i wartoci do-danej, ale jednoczenie jego udzia w zatrudnieniu jest nieproporcjonalnie wik-szy, co wiadczy o niskiej wydajnoci pracy. Pomimo pewnej poprawy, po
wej-ciu do UE sytuacja w tym zakresie poprawia si tylko nieznacznie. wiadcz
o tym oficjalne statystyki dotyczce zatrudnienia w rolnictwie, które w dalszym cigu jest rezerwuarem ukrytego bezrobocia.
Tempo zmian struktury agrarnej po 2004 r. przyspieszyo, ale jest mniej-sze ni si wczeniej spodziewano. Polskie rolnictwo po ponad 20 latach trans-formacji, w tym kilku latach w UE, charakteryzuje si siln polaryzacj struktu-ry agrarnej. Wyksztacia si w nim grupa gospodarstw struktu-rynkowych, silnych
eko-nomicznie, zdolnych do konkurowania na obszarze UE i wzrosa rynkowa orien-tacja producentów rolnych.
Powanym problemem jest postpujca dekapitalizacja majtku trwaego gospodarstw rolnych. Wielko nakadów inwestycyjnych po wejciu do UE zauwaalnie wzrosa, ale ich warto cigle nie przekracza wartoci deprecjacji majtku trwaego. Inwestycje dotyczyy gównie parku maszynowego i w znacznie mniejszym stopniu budynków i budowli. Istnieje jednak grupa go-spodarstw rolnych, która diametralnie róni si od redniego obrazu w tym wzgldzie. Okoo 150-250 tys. gospodarstw jest zdolna do powikszania swego majtku trwaego.
Wejcie do UE nie miao wikszego wpywu na ogóln struktur produk-cji rolniczej. Nie byo wikszych zmian proporproduk-cji pomidzy produkcj zwierz-c a produkcj rolinn. Wiksze przesunicia nastpiy wewntrz tych katego-rii. Oczywiste jest, e zmiany w rolnictwie nie wynikaj tylko z objcia Polski Wspóln Polityk Roln po wejciu do UE, ale w duej mierze równie ze zmiany warunków rynkowych.
Wpyw poszczególnych instrumentów Wspólnej Polityki rolnej jest zró-nicowany, co znajduje potwierdzenie w ekspertyzie19 L. Wickiego zleconej na potrzeby realizacji zadania. Poczwszy od najwikszego – dopat bezporednich – a koczc na znikomym znaczeniu programów wspierania gospodarstw nisko-towarowych, czy rentach strukturalnych, których zasig jest minimalny. Wpro-wadzone w latach 90. ubiegego wieku patnoci bezporednie s obecnie gów-nym instrumentem wsparcia sektora rolnego w UE. Od 2003 r. byy one stop-niowo oddzielane od produkcji. Odkd decyzje produkcyjne rolników nie s za-lene od otrzymywanego wsparcia, lub jego dua cz nie zaley od decyzji produkcyjnych, poprawia si orientacja rynkowa rolnictwa i jego konkurencyj-no. Nie podlega take wtpliwoci funkcja wspierania dochodów rolniczych, która zabezpiecza (w perspektywie dugoterminowej) sprawno ekonomiczn
i zmiany strukturalne rolnictwa. W latach 2007-2009 rednio okoo 30% docho-dów rolniczych pochodzio z dopat bezporednich.
Ponadto poczenie patnoci bezporednich i wymaga cross compliance powoduje, e ta forma wsparcia peni kluczow rol w dostarczaniu podstawo-wych dóbr publicznych poprzez zrównowaone zarzdzanie ziemi rolnicz (za-chowanie walorów krajobrazowych, biorónorodnoci, dostpno wody, stabi-lizacj klimatu i jako powietrza), czy te dóbr publicznych nie zwizanych ze
rodowiskiem (aktywno na obszarach wiejskich). Obecnie poziom patnoci bezporednich odzwierciedla nie tylko historyczny poziom produkcji
19 L. Wicki, Teoretyczne…, op. cit.
nych dziaalnoci, ale take w pewnym stopniu rónice w sytuacji ekonomicznej poszczególnych krajów czonkowskich.
Powan kwesti do przemylenia jest dystrybucja patnoci pomidzy duymi i maymi gospodarstwami. Obecnie mamy do czynienia z nieliczn gru-p duych gospodarstw, która otrzymuje bardzo due wsparcie. W 2009 roku 0,5% beneficjentów otrzymywao ponad 100 000 EUR, a wypaty dla nich sta-nowiy 16% wypaconych wszystkich patnoci bezporednich. Jednoczenie 80% beneficjentów otrzymywao poniej 5000 EUR (20% caoci wsparcia bez-poredniego).
Pienidze ze wsparcia powikszaj dochody rolników, a tych nie sposób
„oderwa” od decyzji podejmowanych w gospodarstwach rolnych. Poziom wsparcia dla duych gospodarstw (pomimo mechanizmu modulacji) wydaje si
by zbyt wysoki, aby by traktowany wycznie jako wsparcie dochodów. Znaj-duje to nawet uzasadnienie w teorii ekonomii. Mianowicie, duzi producenci czerpi duo wiksze korzyci z ekonomii skali, ni mali producenci i wobec tego poziom wsparcia nie musi by proporcjonalny do wielkoci gospodarstwa.
Tymczasem mali producenci, którzy mog mie duy wpyw na aktywno ob-szarów wiejskich, co szczególnie dotyczy Polski z jej rozdrobnion struktur
agrarn, i na inne dobra publiczne, mog potrzebowa wikszego wsparcia. Do-datkowo pojawia si tu powana dysproporcja pomidzy duym ciarem admi-nistracyjnym dostpnoci do wsparcia w relacji do otrzymywanych pienidzy.
Struktura wieku beneficjentów patnoci bezporednich, zarówno w UE, jak i w Polsce nie jest korzystna. Waciciele gospodarstw w wieku poniej 40 lat stanowi tylko niewielk proporcj ludnoci rolniczej w uytkowaniu gruntów rolnych, do których przysuguj patnoci. Jak dotychczas nie ma sku-tecznego podejcia do rozwizania tego problemu.
Kolejn nierozwizan spraw jest fakt, e wielu beneficjentów wydaje si nie prowadzi adnej dziaalnoci rolniczej lub prowadzi j w bardzo ograni-czonym zakresie. To z kolei nie powinno dawa im tytuu do korzystania ze wsparcia jako „aktywni rolnicy”.
Utrzymanie wsparcia zwizanego z produkcj w pewnych sektorach czy rejonach UE znajduje racjonalne uzasadnienie z przyczyn ekonomicznych, so-cjalnych bd rodowiskowych. Na przykad utrzymanie tej formy wsparcia w produkcji zwierzcej, która w niektórych rejonach bya zagroona w przypad-ku oddzielenia patnoci.
Regulacje handlu zagranicznego i regulacje rynkowe d do zwikszenia konkurencyjnoci unijnego rolnictwa. W przypadku polskiego sektora rolnego najwikszy wpyw na sektor miao zniesienie barier administracyjno-celnych w handlu po wejciu do UE. Znaczenie refundacji eksportowych w ostatnich
latach jest znikome, ale wczeniej, chociaby na rynku cukru nie podlegao wt-pliwoci – byo gównym narzdziem aktywizujcym eksport do krajów trzecich.
Regulacje rynkowe UE pomimo wielu korzystnych zmian, zostay podda-ne surowym testom w miar postpujcej w ostatnich latach destabilizacji wia-towych rynków rolnych. Ponadto w miar kolejnych rozszerze UE, zmienia si geografia poszczególnych rynków rolnych. Wikszo z tych regulacji
zosta-a zaprojektowana i wdroona w celu ochrony rynków przed skutkami
nadwy-ek produkcyjnych i nadmiernym spadkiem cen. W takich warunkach okazay si one skutecznym rozwizaniem. Jednak w odwrotnej sytuacji ich dziaanie zupenie si nie sprawdza. Co wicej, niektóre rozwizania, jak np. kwoty pro-dukcyjne, w obecnych realiach dodatkowo pogarszaj niekorzystn sytuacj.
Literatura
1) Baran E., Gajdek G., Fundusze unijne stymulatorem przemian rozwojo-wych podkarpackiego rolnictwa, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu 2009, t. XI, z. 5, s. 13-19.
2) Chmurzyska K., Wpyw SPO Rolnictwo na popraw konkurencyjnoci gospodarstw rolnych i przedsibiorstw przemysu spoywczego, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu 2008, t. X, z. 3, s. 67-72.
3) Czternasty W., Buczkowska N., Rozdysponowanie funduszy unijnych w aspekcie dziaa proefektywnociowych i prorównociowych. Przykad sektora rolnego województwa kujawsko-pomorskiego, Journal of Agribu-siness and Rural Development, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodni-czego w Poznaniu, Pozna 2011, zeszyt 1.
4) Drygas M., Wpyw dopat bezporednich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej 2004-2006 i 2007-2013 na przeksztacenia obszarów wiejskich w województwie pomorskim, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2010.
5) Grontkowska A., Znaczenie dopat w gospodarstwach o duej i bardzo duej sile ekonomicznej w krajach Unii Europejskiej w latach 2004-2006, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobizne-su 2009, t. XI, z. 1, s. 123-129.
6) Kisiel R., K. Babuchowska, R. Marks-Bielska, Wykorzystanie dopat bez-porednich przez rolników z województwa warmisko-mazurskiego, Wyd.
UWM, Olsztyn 2008.
7) Kokoszka K., Rezultaty reformy Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europej-skiej w wietle zrównowaonego rozwoju obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu 2010, tom XII, s. 123-129.
8) Kowalski A., Kierunki reformy, [w:] Zmiany w systemie patnoci bezporednich w rolnictwie po roku 2009, Nowe ycie Gospodarcze 2006, nr 4.
9) Krzyanowski J.T., Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej. Wybrane Zagadnienia, Wyd. SGGW, Warszawa 2009.
10) Marks-Bielska R., Babuchowska K., Funkcjonowanie systemu dopat bezporednich w Polsce i w innych krajach UE, Journal of Agribusiness
and Rural Development, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Pozna 2010, zeszyt 3.
11) Mickiewicz B., Mickiewicz A., Problematyka dopat bezporednich w rolnictwie polskim w latach 2004-2010, Journal of Agribusiness and Rural Development, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Pozna 2011, zeszyt 2.
12) Mroczek R., Wpyw Wspólnej Polityki Rolnej na rynki rolne, [w:] Polski sektor ywnociowy w pierwszych latach czonkostwa (Synteza), seria Program Wieloletni 2005-2009, Raport nr 177, IERiG , Warszawa 2010.
13) Pawlak K., Poczta W., Potencja polskiego rolnictwa pi lat po akcesji Polski do UE jako przesanka jego konkurencyjnoci, „Wie i Rolnictwo”, Warszawa 2010, nr 1.
14) Poczta W., Czubak W., Pawlak K., Zmiany w wolumenie produkcji i do-chodach rolniczych w warunkach akcesji Polski do UE, Zagadnienia Eko-nomiki Rolnej, IERiG -PIB, Warszawa, 2010, nr 4.
15) Smole M., Górniak E., Interwencjonizm pastwowy w warunkach ryn-kowych, Wydawnictwo Owiatowe FOSZE, Rzeszów 2007.
16) Szumski S., Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Wyd. Akademic-kie i Profesjonalne, Warszawa 2007.
17) Tangermann S., Direct Payments in the CAP post 2013 EP Workshop
"CAP towards 2020", Brussels, 2011.
18) Wicki L., Teoretyczne aspekty WPR, maszynopis, Warszawa, 2011.
19) Zapdowski W., Liberalizacja handlu towarami rolnymi – negocjacje w ramach wiatowej Organizacji Handlu, Biuletyn informacyjny ARR, Warszawa 2010, nr 6.
20) Bajek P., Chmielewska-Gill W., WPR: nowoczesna polityka rozwoju rol-nictwa i obszarów wiejskich, FAPA, Warszawa 2007.
21) Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013.
(z elementami prognozy do roku 2020), MRiRW, Warszawa 2005.
Strony internetowe
Agencja Rynku Rolnego, www.arr.gov.pl.
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, www.arimr.gov.pl.
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, www.minrol.gov.pl.
Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, www.fapa.com.pl.
EGZEMPLARZ BEZP ATNY
Nakad: 5 egz.
Druk i oprawa: EXPOL Wocawek