Podsystem wyznaniowy

Choć, według Clifforda Geertza, antropologiczne badania nad religią i systemami wyznaniowymi są w stanie generalnej stagnacji, on sam poświęcił im cały rozdział w jednej ze swoich prac.³⁸⁰ Również polska socjolog, Antonina Kłoskowska wymienia religię (obok języków, obyczajów i sztuki) wśród systemów składających się na kulturę.³⁸¹ Według tego autora badania nad tym, konkretnie działem wiedzy zdominowane są przez czterech klasyków. Emila Durkheima i jego dyskusję nad naturą świętości, Maxa Webera i jego socjologię rozumiejącą, freudowskie badania nad podobieństwem między jednostkowymi, a zbiorowymi rytuałami oraz poszukiwania prowadzone przez Bronisława Malinowskiego w celu znalezienia różnic między religią i zbiorowością (common sense). Podsystem

377 Krzemiński W., J., Zarys teorii poziomów integracyjnych, (w:) Problemy metodologii badań systemowych, Op. cit…, s. 123.

378 (za:) Misiak W., Op. cit., s. 18.

379 Pióro Z., Ekologiczna interpretacja układów osadniczych (założenia i problematyka badawcza), (w:) „Studia Socjologiczne”, 1965, nr 4, s. 34.

380 Geertz C., Op. cit., s. 88.

381 Kłoskowska A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 2005, s. 37 – 38.

100 wyznaniowy – wzorowany był na rozumieniu prezentowanym między innymi przez George’a Deana Mitchella³⁸², czy Karla E. Rosengrena (religia),³⁸³ Pitrima Sorokina³⁸⁴, czy Waleriana Adamskiego³⁸⁵. W moim rozumieniu obejmuje on nominalistycznie rozumiany całokształt praktyk, działań i instytucji propagujących na danym obszarze wartości, wzorce i działania uznane za zgodne z ogólnie obowiązującą doktryną wiary.

W niniejszej pracy, podsystem wyznaniowy analizowany będzie w kwestionariuszu wywiadu przez: poziom religijności respondenta, poziom wiedzy na temat innych mieszkańców regionu oraz częstotliwość uczestnictwa w uroczystościach religijnych. Należy wspomnieć, że Kościół Katolicki w całej Polsce stanowił, przez długie lata trwania komunizmu instytucję pośredniczącą między władzą i społeczeństwem.³⁸⁶ Wyznawane przez mieszkańców tego regionu religie, stanowią dość wyjątkowy przejaw jego unikalnego, na skalę kraju, postmigracyjnego charakteru³⁸⁷. Jednak nie tylko samo wyznanie, ale sposób zakorzenienia tradycji religijnej w ogólnej strukturze kultury, zapewnić może szerszy i bardziej pogłębiony obraz systemu regionalnego. Obok Kościoła Rzymsko – Katolickiego (około 1.567.563 wyznawców)³⁸⁸ wymienia się obecność takich Kościołów, jak: Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (220.700 wiernych), Wschodni Kościół Staroobrzędowców RP (459 wiernych w 2008 roku), Kościół Ewangelicko – Augsburski (5000 wiernych), Kościół Ewangelicko – Metodystyczny (1855 wiernych), Polski Kościół Chrześcijan Baptystów (389 wiernych), Wspólnota Kościołów Chrystusowych w RP (500 wiernych), Kościół Zborów Chrystusowych, Kościół Zielonoświątkowy (1250 wiernych), Zjednoczony Kościół Ewangeliczny, Kościół Chrystusowy (52 wiernych), Nowoapostolski Kościół w Polsce (889 wiernych), Kościół Polskokatolicki (223 wiernych), Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (234 wiernych), Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego (30 wiernych), chcąc wymieniać jedynie te najliczniej reprezentowane. Można powiedzieć, iż mamy, obecnie, w regionie olbrzymią mozaikę wyznaniową, czego dowodem jest fakt, iż co czwarty mieszkaniec (około 360 tysięcy) tego obszaru należy do Kościoła innego niż Rzymsko – Katolicki.

382 Mitchell G. D., Sociology. The Study of Social System, London 1977.

383 (za:) Golka M., Op cit., 1992, s. 94.

384 Sorokin P., Social and Cultural Dynamics, vol IV Basic Problems, Principles and Methods, New York 1941, s. 106.

385 Adamski W., Op. cit, s. 26 – 44.

386 Świda – Zięba H., The post-communist mentality, (w:) Cultural dilemmas …Op. cit., s. 234-235.

387 Sakson A., Wpływ stosunków wyznaniowych na kształtowanie się procesów społecznych na Mazurach po 1945 roku, (w:) Olsztyńskie Studia Socjologiczno – Etnograficzne, Olsztyn 1985, s. 56 – 74.

388 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/olsz/ASSETS_09w05_26.pdf;

101 W latach 1945-1989, pomimo tego, że w dużym stopniu mieszkańcy regionu różnili się, pod względem wyznaniowym od struktury pozostałych mieszkańców Polski, region ten poddawany był procesowi scalania z resztą jej obszaru, zgodnie z ówcześnie obowiązującym mitem przyłączenia Ziem Zachodnich, czy też Ziem Odzyskanych do macierzy. Jego ideę streszcza wypowiedź Władysława Gomułki z lat pięćdziesiątych: „Tu, w procesie pracy, budowy i nauki, Polacy z różnych stron Polski i świata stapiają się jak w tyglu w coraz bardziej monolitny kruszec, w społeczeństwo coraz bardziej jednolite i zwarte, wolne od dawnych, dzielnicowych antagonizmów i uprzedzeń, coraz bardziej kulturalne, oświecone, coraz bardziej zrośnięte z ustrojem socjalistycznym.”³⁸⁹Do niedawna, zatem, jak już wspominano na wstępie, w proces integracyjny zaangażowany był głównie aparat propagandowy państwa socjalistycznego, zainteresowanego wytworzeniem jednolitej kultury ogólnonarodowej, obejmującej (i kontrolującej) wszelkie inicjatywy obywatelskie. Z biegiem lat starano się raczej wykorzeniać, niż aktywizować zachowania nie mogące być zdefiniowanymi, jako „korzyść społeczna”. To powodowało, że likwidowane były działania nie tyle negatywne, co niejednoznaczne, ambiwalentne, czy niemożliwe do zdefiniowania, jako przede wszystkim polskie. Cechy tej działalności trafnie opisuje Jolanta Miluska. Jak pisze autorka: „System socjalistyczny można porównać z Riesmanowskim społeczeństwem kierowanym tradycją, czy raczej wymuszonym tradycjonalizmem, którego efekt zwiększała limitowana ruchliwość przestrzenna i ograniczony kontakt z mieszkańcami innych krajów. W tych warunkach brak wymiany informacji i wartości oraz niemożność porównań społecznych sprzyja utrwaleniu nierealistycznych, anachronicznych wyobrażeń i koncepcji.”³⁹⁰ W podobnym duchu działała władza państwowa w pierwszych latach po wojnie, w odniesieniu do działalności Kościołów na terenach odzyskanych, a w szczególności, jeżeli chodzi o Kościoły niekatolickie. Lata 1945 – 1953 były najtrudniejszymi dla regionu, jednak niemal każda z grup wyznaniowych z najistotniejszymi problemami musiała radzić sobie sama.

Kościół rzymskokatolicki w dawnym województwie olsztyńskim, do roku 1953 miał trzykrotnie zmieniane władze zwierzchnie. W czasie od 12 III 1945 do 26 I 1951 urząd administratora apostolskiego sprawował ks. dr Teodor Bensch. Następnie ks. Wojciech Zink, który 3X 1953 został aresztowany i uwięziony. Na jego miejsce oddelegowany został przez

„czynniki państwowe” ks. prof. Stefan Biskupski³⁹¹. Już w 1951 roku Stolica Apostolska wystawiła nominację biskupią dla nowego ordynariusza diecezji warmińskiej, ale ks. bp

389 Turski J., Dynamika przemian społecznych w Polsce, Warszawa 1961, s. 93.

390 Psychologia rozwiązywania problemów szkoły, (red.) Miluska J., Poznań 2001, s. 47 – 48.

391 Kopiczko A., Kościół warmiński a polityka wyznaniowa po II wojnie światowej, Olsztyn 1996, s. 34-43.

102 Tomasz Wilczyński mógł objąć biskupstwo dopiero po wydarzeniach październikowych.³⁹² Kościół Greckokatolicki poniósł, w tym czasie straty dużo większe³⁹³. Działo się tak, bowiem w ramach akcji „Wisła” rozbito, niemal doszczętnie jego strukturę administracyjną na ziemiach polskich. Aresztowano wszystkich pozostałych w Polsce biskupów i około 215 księży. Dwudziestu dwu osadzono w obozie w Jaworznie, a tylko kilku kapłanom udało się wyjechać razem z przesiedleńcami.³⁹⁴ Ludność wyznania grekokatolickiego w dawnym województwie olsztyńskim, zgodnie z wytycznymi biura politycznego, osiedlano małymi grupami, w niewielkich miejscowościach, głównie na jego północnym krańcu. Pracą duszpasterską zająć się mieli głównie księża prawosławni, co było ogólnie przyjętą praktyką w kwestii polityki wyznaniowej na terenie ZSRR i innych państw bloku wschodniego,³⁹⁵ a sam Kościół Greckokatolicki, według oficjalnych źródeł zakończył działalność.³⁹⁶

W stosunku do Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego władza województwa miała, krótko po wojnie nieco inne plany. Miał on być narzędziem w repolonizacji Mazurów, szczególnie w odniesieniu do języka niemieckiego³⁹⁷. Świadczy o tym chociażby list wojewody olsztyńskiego, Wiktora Jaśkiewicza, z dnia 19 VIII 1947 roku, do seniora ewangelicko – augsburskiej diecezji mazurskiej, Edmunda Friszkego. Pisał on: „(mimo) przeszło dwuletniej działalności administracji polskiej na terenie województwa olsztyńskiego, pomimo ustawicznie malejącej na skutek repatriacji liczby Niemców, która w październiku 1947 spadnie do zera, praca duszpasterska księży Kościoła ewangelicko – augsburskiego jest notorycznie prowadzona przy pomocy języka niemieckiego. Jeżeli w miastach język niemiecki stosunkowo już został wyrugowany, to z reguły z dala od czynników administracyjnych na wsi używany jest powszechnie. W okresie, kiedy wszystkie siły są ześrodkowane na repolonizację elementu polskiego, wtedy, kiedy czynniki administracyjne oraz społeczne poświęcają temu zagadnieniu maximum energii, utrzymywanie i kultywowanie niemczyzny nie może mieć miejsca. ”³⁹⁸

Należy przypomnieć, iż po 1945 roku sam Kościół Ewangelicko – Unijny uległ rozpadowi. W granicach państwa polskiego zostało jedynie około 80 tysięcy ludności

392 Kopiczko A., Panorama wyznaniowa społeczeństwa Warmii i Mazur, (w:) Tożsamość… Op. cit., s. 36.

393 (za:) Kopiczko A., Op. cit., 1996, s. 82-87.

394 Ziółkowski M., Gdzie jest Kościół, tam jest nasza dusza, tam jest i nasz naród, (w:) „Chrześcijanin w świecie”, 1988, nr 8/9, s. 264.

395 (za:) Kopiczko A., Op. cit.,1996, s. 191.

396 Pelc P., Położenie prawne Kościoła greckokatolickiego w Polsce w latach 1945 – 1989, (w:) „Więź” 1992, nr 7, s. 108 – 109.

397 (za:) Kopiczko A., Op. cit., 1996, s. 81-82, 183-190.

398 (za:) Kopiczko A., Panorama wyznaniowa społeczeństwa Warmii i Mazur (w:) Tożsamość … Op. cit., s. 50.

103 mazurskiej, w tym około 75 tysięcy protestantów i około 5 tysięcy wyznania katolickiego.³⁹⁹Z każdym rokiem, jednak struktura ta ulegała zmianie na korzyść Kościoła Katolickiego, a od 1947 roku także Greckokatolickiego. Jak pisze Andrzej Kopiczko: „Ogromne straty osobowe poniósł przede wszystkim Kościół Ewangelicko – augsburski, który jeszcze w latach sześćdziesiątych liczył ok. 100 tys. wiernych. (W 1963 r. było już w regionie 1163400 katolików i tylko 113943 członków innych wyznań)”⁴⁰⁰ Wydział do spraw wyznań stwierdzał w 1961 roku, iż Kościół ten, w ciągu dekady zmalał pod względem liczebności wiernych o prawie 50 procent z powodu wyjazdu ludności miejscowego pochodzenia do Niemiec w ramach „akcji łączenia rodzin”. ⁴⁰¹ Jak donoszono: „od 1981 r. było w tym regionie już nie więcej niż 20 tys. wiernych innych wyznań, a obecnie jest tylko ok. 4 tys.”⁴⁰²

Po tym krótkim zarysie charakterystyk poszczególnych Kościołów, należałoby wskazać pewne stałe elementy systemu wyznaniowego. Pierwszym, który narzuca się od razu, jest spuścizna z lat wcześniejszych w postaci głębokiej nieufności pomiędzy przedstawicielami poszczególnych Kościołów, podsycanej, dodatkowo w latach wcześniejszych działalnością władz. Pewnego rodzaju specyfiką, uchwyconą już w latach siedemdziesiątych jest sprowadzenie religijności tutejszych mieszkańców przede wszystkim do obecności na niedzielnej mszy św. tzw. dominicantes oraz stosunkowo niewielki udział samych wierzących w ogólnej ich liczbie. Od roku 1964 do 1998 liczba regularnych wizyt w ośrodkach kultu spadła z 44% do nawet 25% ogółu wiernych, należących do poszczególnych zgromadzeń religijnych, czy parafii.⁴⁰³ Badania nad aspektami związanymi z religijnością mieszkańców były jednak przeprowadzane rzadko i miały najczęściej wyrywkowy charakter, a próby całościowego opisu wszystkich kościołów regionu do dziś nie podjęła się żadna instytucja. Z badań o charakterze fragmentarycznym, należy przywołać badania z 2001 roku, określane, jako próba ustalenia współczesnej świadomości ewangelików zamieszkałych na Warmii i Mazurach, których podjął się olsztyński socjolog – Alfred Czesla. Po przebadaniu 522-osobowej próby osób wyznania ewangelicko - augsburskiego, stwierdził, iż ponad połowa z

399 Sakson A., Działalność kościołów i wyznań protestanckich na Mazurach, Euchemer 1987, nr 1, s. 98.

400 (za:) Kopiczko A., Panorama wyznaniowa społeczeństwa Warmii i Mazur (w:) Tożsamość … Op. cit., s. 35.

401 Informacje gromadzone przez Wydział do Spraw Wyznań w Olsztynie, (za:) Kopiczko A., Panorama wyznaniowa województwa olsztyńskiego po II wojnie światowej, (w:) Tożsamość…Op. cit., s. 51.

402 Łukaszewicz B., Olsztyn 1945 – 1985. Zapis czterdziestolecia, Olsztyn 1987, s. 358; także: Żyromski S., Procesy demograficzne w trzydziestoleciu Warmii i Mazur, (w:) Komunikaty Mazursko – Warmińskie, 1975, nr 1, s. 22;

403 Piwowarski W., Praktyki religijne w diecezji warmińskiej. Studium socjograficzne, Warszawa 1969; tenże: Z badań nad praktykami religijnymi w diecezji warmińskiej, Studium Warmińskie 1969, T. 6, s. 243 – 316.

104 nich określa się jako Mazurzy bądź mieszkańcy Warmii i Mazur, tj. (według zastosowanej nomenklatury pojęciowej) posiada tożsamość etniczno – religijną.⁴⁰⁴

Wydaje się, iż obecnie na terenie regionu mamy do czynienia z dość silną przewagą struktur Kościoła Rzymskokatolickiego, przez co rozwój pozostałych warunkowany jest w dużej mierze wymogami i potrzebami tego pierwszego, co nie zawsze wpływać musi pozytywnie na ich kondycję. Na potwierdzenie tego trendu można przywołać liczbę małżeństw wyznaniowych, na terenie województwa, ze skutkiem cywilnoprawnym. W 2006 roku na ogólną liczbę 5773 małżeństw wyznaniowych, 5729 przypadło na małżeństwa Kościoła Rzymskokatolickiego, co daje 44 takie małżeństwa na cały region, osób nie należących do tego Kościoła.⁴⁰⁵ Choć są to dane niepełne, wydają się dobrze obrazować stan kondycji poszczególnych wyznań religijnych, dlatego dane dotyczące znajomości małżeństw wyznaniowych zostały zawarte w kwestionariuszu wywiadu. Pozostałe informacje dotyczące podsystemu wyznaniowego zostały rozsiane w całej, niemal merytorycznej części kwestionariusza. Respondenci mają okazję odpowiedzieć na pytanie o poziom swojej religijności, częstotliwości uczęszczania na uroczystości religijne, częstotliwości oglądania programów telewizyjnych o tematyce religijnej. Poza tym będą mogli wskazać swoją wiedzę na temat mieszkańców regionu, wyznających inną, niż respondent religię, czy zasugerować w jakim stopniu Kościół, Cerkiew, bądź inny przybytek kultur religijnego stanowią źródło wiedzy o świecie dla respondenta.