Systemowe ujęcie kultury w socjologii

Na wstępie należy przypomnieć, iż brak jest jednolitego rozumienia pojęcia kultura, nawet wśród samych badaczy systemowych. Zasadniczo różnią się oni w podejściu do kultury, jako zbioru elementów, bądź, jako organizującego je w całość systemu, wyłaniającego się niejako ponad nimi. Wielu innych twierdzi, natomiast, iż systemy kulturowe nie mają jednorodnego charakteru, a w nich samych można wyodrębniać podsystemy funkcjonujące w sposób odmienny, a nawet antagonistyczny, w ostateczności prowadzące, nawet, do rozpadu systemu kultury. Trzeba przyznać, iż istnieje wiele argumentów przemawiających za rozumieniem kultury, jako zbioru elementów (jedynie), lecz są i takie, które przemawiają za faktem przyznania kulturze prawa do nazywania ją systemem (aż). Chociażby, wspomniany już w poprzednim rozdziale Edward B. Tylor określał kulturę, jako złożoną całość¹⁹², nie dostrzegając, przy tym, jej systemowych właściwości.

Wyodrębniał on w kulturze wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, czy obyczaje, nie określając ich wzajemnej zależności między sobą, nie łączył ich też w poszczególne, taksonomiczne typy, nie próbował odpowiedzieć, czy wszystkie one stanowią elementy całości, jaką jest kultura. Typ drugi podejścia do kultury, obejmujący spojrzenie na nią, jako system, reprezentują koncepcje takich autorów, jak między innymi: Pitrim Sorokin, Bronisław Malinowski, Margaret Mead, Leslie A. White, Karl E. Rosengren, Stefan Czarnowski, Florian Znaniecki, czy Marian Filipiak.

Wspomniany w rozdziale poprzednim Pitrim A. Sorokin, w systemie kulturowym wyodrębniał trzy, zasadnicze elementy: człowieka, nośnik (w tym znaczeniu występowało u niego narzędzie, czy dzieło sztuki) i znaczenie¹⁹³. Bronisław Malinowski wydawał się być niejednoznaczny w określeniu składu systemu kulturowego. W pracy zatytułowanej

„Naukowa teoria kultury”¹⁹⁴pisał o kulturze, jako o złożonej z narzędzi, dóbr konsumpcyjnych, zasad rządzących życiem grup społecznych, idei, umiejętności, wierzeń i obyczajów. Innym razem, natomiast, w tej samej pracy pisał, iż kultura jest całością złożoną z instytucji i tak rozumiana zawiera w sobie związki między pokrewieństwem, sąsiedztwem, specjalizacją, czynnościami i organami władzy. Inne ujęcie systemu kultury, w tej samej pracy, to potraktowanie go, jako systemu zorganizowanych działań ludzkich, a czwartym jest definicja mówiąca, iż kultura jest zespołem narzędzi, zasad twórczych, pojęć, wierzeń i

192 (za:) Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 19-20.

193 (za:) Golka M., Op. cit., 1992, s. 92.

194 Malinowski B., Naukowa teoria kultury, (w:) Szkice z teorii kultury, Warszawa 1958, s. 29 – 32.

59 zwyczajów.¹⁹⁵ Talcott Parsons definiował kulturę, a właściwie system kulturowy, jako: „ten aspekt działania, który ukierunkowany jest na specyficzne cechy symboli oraz konieczność formowania z nich stabilnych systemów.”¹⁹⁶ Niklas Luhmann, natomiast nie stworzył eksplicytnej definicji kultury, rozróżniał, jednak systemy kulturowe i socjalne, które definiuje następująco: „Systemy socjalne to systemy działań i sensów. Systemy kulturowe (jak np.

język) to systemy symboliczne, tworzące semantyczno – symboliczne kompleksy stypizowanego sensu. Są one czasowo, przedmiotowo i socjalnie zorganizowanym sensem.”¹⁹⁷

Stefan Czarnowski opisywał system kulturowy poprzez podsystemy wytwarzania, wymiany oraz spożycia dóbr kulturowych¹⁹⁸, natomiast Florian Znaniecki częścią składową systemu kultury określał system wzorów czynności. W każdym systemie kultury można, według niego, odnaleźć przynajmniej dwie struktury(ład zgodności i ład współzależności), które tworzą razem tzw. ład aksonormatywny. Dopiero istnienie tego elementu umożliwia stworzenie z układu czynności spójny system kulturowy.¹⁹⁹Inny podział proponował Walerian Adamski. Według niego kulturę należy dzielić ze względu na aspekty, wzajemnie przenikające się i stanowiące jedną całość. Wymieniał on siedem dziedzin kultury: społeczną, techniczną, ekonomiczną, religijną, estetyczną, symboliczną i naukową.²⁰⁰

Oprócz nich wymienić należy polskiego filozofa kultury, Bogdana Nawroczyńskiego, który wyodrębniał kulturę subiektywną, rozumianą, jako osobowość jednostki, kulturę obiektywną, czyli procesy historyczne i społeczne oraz zobiektywizowaną, pod którą kryją się wszystkie dobra kulturowe, wykonane w materiale fizycznym i oddzielone od swych twórców.²⁰¹

Według Józefa Lipca podsystem kultury dzieli się na język, wiedzę potoczną i naukową, moralność, obyczaje i zwyczaje, stereotypy polityczne i sztukę.²⁰²Inny badacz, Mieczysław Porębski, wyróżniał w systemie kultury dwa podsystemy. Podsystem technologiczno – ideologiczny, za który uważa wytwarzanie, użytkowanie, spożycie, komunikację oraz krążenie dóbr, a także podsystem instytucjonalny, którym są, według niego, role osobowe,

195 Malinowski B., Op. cit., s. 164.

196 (za:) Fleischer M., Op. cit., s. 70.

197 (za:) Fleischer M., Op. cit., s. 76.

198 Czarnowski S., Kultura (w:) Dzieła, Warszawa 1956, s. 151.

199 Znaniecki F., Nauki o kulturze, Warszawa 1971, s. 633 – 634.

200 Adamski W., Kultura i jej dziedziny, Poznań 1938, s. 26 – 44.

201 Nawroczyński B., Życie duchowe. Zarys filozofii kultury, Warszawa - Kraków 1947, s. 279 – 280.

202 Lipiec J., Podstawy ontologii społeczeństwa, Warszawa 1972, s. 94.

60 urządzenia, i zasoby rzeczowe.²⁰³ Kolejny naukowiec o konotacjach systemowych, Waldemar Misiak, na podstawie prowadzonych przez siebie badań empirycznych, wyodrębnił w podsystemie kultury zespół norm i wzorów, których przedstawicielami są jednostki, zespół instytucji stwarzających ramy funkcjonowania podsystemu kulturowego oraz zespół cech podłoża materialnego, stwarzających substrat dla wszystkich wymienionych elementów.²⁰⁴

Natomiast, Aldona Jawłowska, w socjologicznym ujęciu, definiuje kulturę, jako:

„system norm, wartości, zasad, myśli i koncepcji na temat rzeczywistości, które przekazują znaczenie ludzkiego życia, otaczającej rzeczywistości i konstytuują podstawy więzi społecznych.”²⁰⁵

Nie można zapomnieć również o zintegrowanej koncepcji kultury autorstwa Mariana Golki. W węższym znaczeniu jest ona dla tego autora „systemem czynności i wytworów, których podstawowym aspektem jest obecność znaczeń jako intersubiektywnie rozumianych sensów (treści, skojarzeń, przesłań itp.)posiadających społeczną wartość i akceptację”²⁰⁶. System społeczno – kulturowy definiuje on jako „całość złożoną z wzajemnie współzależnych, powiązanych i uporządkowanych składników, takich jak: ludzie występujący w różnych rolach, stosunkach, grupach, ich czynności oraz wytwory przeniknięte znaczeniami i wartościami przejawiające się w różnych zakresach przestrzennych i strukturach społecznych.”²⁰⁷ Układ ten pełnić ma rolę modelującą wobec wartości oraz więzi społecznych, uwidacznianych w szerszym systemie społecznym. Jest on rozumiany w dwójnasób. W rozumieniu atrybutywnym rolę nadsystemu spełnia przyroda oraz potencjalnie wyodrębnione systemy takie jak społeczno – gospodarczy, czy społeczno – polityczny. W ujęciu dystrybutywnym tworzą go systemy społeczno – kulturowe innych zbiorowości.

Warto byłoby zaprezentować w tym miejscu poglądy autora niniejszej dysertacji na temat definiowania kultury. Rozumienie kultury, najbliższe mi, nosi znamiona definiowania strukturalistycznego, kładącego nacisk na jej całościowy charakter, a przede wszystkim na zespolenie elementów, przybierające postać systemu. Kulturę będę traktował jako system o charakterze otwartym, zhierarchizowanym i dystrybutywnym. Takie podejście wiąże się z przejściem od analizy kultury w ogóle (podejście atrybutywne), do analizy poszczególnych kultur (podejście dystrybutywne). Tak rozumiana kultura przypomina zintegrowany system,

203 Porębski M., Ikonosfera, Warszawa 1972, s. 135 – 136.

204 Misiak W., Op. cit., s. 77 – 83.

205 Jawłowska A., Cultural changes In Poland In the 1990s’, (w:) Cultural dilemmas of Post – Communist Countries, (red.) Jawłowska A., Kempny M., Warszawa 1994, s. 285.

206 Golka M., Op. cit. 1992, s. 100.

207 Golka M., Op. cit., 1992., s. 101.

61 rozumiany jako otwarty zbiór współzależnych elementów, zmierzających do pełnej integracji.

Kulturę dystrybutywną, jako taką, będę rozumiał podobnie, jak definiuje ją Ewa Nowicka, przez którą: „(…)jest rozumiana, jako zbiór cech i zjawisk występujących w danej [konkretnej] zbiorowości.”²⁰⁸ Ważne tu dla mnie będą nie tylko elementarne cząstki kultury, czyli obyczaje, zwyczaje, cechy i wzory kulturowe, czy instytucje danej zbiorowości, ale przede wszystkim to, jak przebiegają i jaki mają charakter ich wzajemne powiązania.

Oddzielną kwestią będzie zaprzęgnięcie do kwestii poznania kultury danego regionu systemu wartości, który jak mi się wydaje, w znaczącej mierze stanowi o specyfice jego mieszkańców.

W odniesieniu do wyżej wymienionych typologii, należy stwierdzić, iż niemal żadna nie może być do końca satysfakcjonująca. Wielu z nich, bowiem, można zarzucić nadmierną ogólnikowość, bądź brak uwzględnienia ewentualnych związków pomiędzy jej poszczególnymi elementami. Ważne jest, aby stwierdzić, iż żaden model, ani typologia kultury nie jest w stanie wymienić wszystkich jej najistotniejszych elementów, bowiem, między innymi, jak potwierdzają to badania empiryczne, w rzeczywistości społecznej wykazuje ona znamiona systemu bardzo niesamodzielnego²⁰⁹, powiązanego z innymi.

Powyższa zależność powoduje, iż każdy niemal system kulturowy, opisywany przez badaczy będzie swoistą rzeczywistością sui generis, reprodukowaną przy uwzględnieniu własnej, lokalnej specyfiki, niemożliwej do podrobienia i naśladowania. To właśnie różnorodność kultur, jak i ich składników powoduje problemy w określeniem wszystkich istotnych elementów kultury. Sama teoria systemowa również nie podpowiada w tym aspekcie jednej, prowadzącej do niepodważalnych i jednobrzmiących wniosków ścieżki. Wynika to z faktu istnienia tak zwanych i wielokrotnie opisywanych paradoksów systemowych, które pozostają wieloznaczne jeżeli chodzi o aspekt stosunku element – całość. Nie przesądzają one, co jest podsystemem systemu większego, częścią większej całości, a co całością jako taką, jednorodną i nieposiadającą mniejszych składników w swojej budowie.

208 Nowicka E., Świat człowieka - świat kultury, Warszawa 2002, s. 58.

209 Misiak W., Op. cit., s. 90 – 93.

62