Próby zdefiniowania pojęcia „system”

Czas zatem „chwycić byka za rogi” i podjąć próbę zmierzenia się ze stosowanymi w literaturze definicjami tego pojęcia, tak, aby móc w przyszłości stworzyć własną, satysfakcjonującą definicję nominalną. Tak misternie skonstruowana procedura badawcza, składająca się z poszczególnych kroków badawczych, wydaje się najbardziej adekwatna do uchwycenia skomplikowanej i niejednorodnej struktury, jaką jest system.

126 Konecki K., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa 2000, s. 85-86.

40 Na wstępie należy przypomnieć o szczególnej nieprecyzyjności tego pojęcia.¹²⁷ Z jednej strony jest ona stanem krytykowanym, z drugiej błogosławionym. Rozsądek i literatura wskazują, iż system powinien być wyraźnie zdefiniowany, gdyż na nim opiera się cała propozycja metodologiczna. Wiadomo jednak, że aby wykorzystać pojęcie systemu w badaniach empirycznych, musi czasem wystarczyć określenie jego górnej i dolnej granicy, bowiem ustalenie i wymienienie wszystkich elementów wchodzących w jego skład, okazuje się niewykonalne. Co więcej, w naukach społecznych panuje tendencja do posługiwania się wieloznacznymi nazwami, zamiast konstruowania systemu z jasno zarysowanymi właściwościami. Wynikać to może z faktu traktowania systemu jedynie w kategoriach narzędzia badawczego, konstruktu myślowego, a nie ostatecznego sądu o charakterze ontologicznym.

Samych definicji systemu w literaturze naukowej można napotkać bardzo wiele. Od bardzo lakonicznych, do rozbudowanych wielowątkowo. Znaleźć tam możemy całą paletę różnorodnych ujęć, reprezentujących większość znanych szkół metodologicznych. Nie jest to miejsce adekwatne do sformułowania pełnego przeglądu definicji systemu, zastanych w literaturze, ale warto wspomnieć o tych, zaproponowanych przez najbardziej wiodących autorów. Swoje autorskie definicje opracowali tacy badacze jak: Ludwig von Bertalanffy, George Klir i Robert A. Orchard, Wadim N. Sadowski, Oskar Lange, Michajlo Mesarović, Gerald Weinberg, Rusell Lincoln Ackoff, Lennart Löfgren, Michel Crozier, Amnon Rapoport, Piotr Sztompka, Władysław Jacher, Marian Golka, Henryk Białyszewski, Jan Zieleniewski, czy Wojciech Gasparski.

„Garść” definicji systemu takich autorów, jak William Ashby, Samuel Beer, czy wspólnej - Petera Rivetta i Rusella Ackoffa - przytaczają Teresa i Krzysztof Jajuga oraz Krystyna i Stefan Wrzosek¹²⁸. Można by pokusić się w tym miejscu o wymienienie kilku z najbardziej interesujących. Za najbardziej klasyczną, a jednocześnie najbardziej lakoniczną uważać należy definicję Ludwiga von Bertallanfy’ego, który stwierdził, iż system to: „zbiór elementów powiązanych ze sobą i otoczeniem.” ¹²⁹ Nieco bardziej rozbudowana jest definicja Rusella Lincolna Ackoffa. Brzmi ona następująco: „System jest to zestaw składników, między którymi zachodzą wzajemne stosunki. (…) całość złożona z przynajmniej dwóch składników i ze stosunku zachodzącego miedzy każdym z jej składników i przynajmniej jednym innym składnikiem w danym zestawie. Każdy składnik systemu jest połączony z

127 Fleischer M., Op. cit., s. 133.

128 Jajuga T. i K., Wrzosek K. i S., Elementy teorii systemów i analizy systemowej, Wrocław 1993, s. 18.

129 (za:) Jajuga T. i K., Wrzosek K. i S., Op. cit., s. 18.

41 każdym innym składnikiem bezpośrednio albo pośrednio. Ponadto nie może być tak, by między jakimkolwiek podzestawem składników było brak jakiegokolwiek stosunku do któregokolwiek innego podzestawu.”¹³⁰

Także polscy badacze systemowi proponowali własne definicje. Interesującą definicję o charakterze porządkującym zaproponował Marian Golka. Brzmi ona następująco: „(…) przyjęliśmy porządkującą definicję systemu jako wyodrębniającej się z otoczenia (nadsystemu) względnie izolowanej całości, złożonej z wzajemnie współzależnych, powiązanych, oddziałujących i uporządkowanych elementów oraz ich właściwości, pełniących na rzecz tej całości określone funkcje – elementów także podlegających dalszej wewnętrznej strukturalizacji. System jest konstrukcją myślową (sposobem widzenia świata), w którym nie przesądza się z góry właściwości systemowych danego fragmentu rzeczywistości, które to właściwości mogą się znajdować w różnym miejscu na kontinuum – od pełnego chaosu do pełnego ładu systemowego.”¹³¹

Swoją definicję systemu stworzył badacz systemowy - Jerzy Kamiński. Według niego, systemem jest obiekt, zbiór zmiennych lub elementów, posiadający strukturę. Struktura oznacza, zaś pewien zbiór stałych relacji w sensie używanym w teorii mnogości pomiędzy zmiennymi, stanami elementów, wchodzącymi w skład obiektu.¹³² Podobnie brzmiącą definicją posługiwał się Henryk Białyszewski. Według niego: „System to uporządkowany układ dających się zidentyfikować elementów. Uporządkowanie to polega na tym, że miejsce danego elementu w systemie nie jest przypadkowe. Każdy element powiązany jest określonymi stosunkami (siłami) z pozostałymi elementami systemu, a układ tych stosunków (sił) wyznacza <<miejsce>> każdego elementu w systemie i określa jego <<stan>>. Zmiana

<<miejsca>> lub <<stanu>> elementu systemu powoduje zmianę układu stosunków (sił), co w mniejszym lub większym stopniu odbija się na całości systemu, jak również na jego pozostałych elementach.”¹³³

130 (za:) Golka M., Op. cit., 1992, s. 54.

131 (za:) Golka M., Op. cit., 1992, s. 55.

132 Kamiński J., Ogólna teoria systemów, a prognozowanie, (w:) Elementy metodologii prognozowania społecznego. Polska 2000, (red.) Raźniewski A., Siciński A., Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, 3/1973, s.

63. 133 Białyszewski H., Koncepcja systemu społecznego w socjologii, (w:) Studia Socjologiczne nr 3-4, 1972, s.

180.

42 W tym miejscu chciałbym zaproponować własną definicję pojęcia „system” i odpowiadającą mu definicję pojęcia system „społeczno – kulturowy”.

Priorytetem jest dla mnie ujęcie systemu bliskie z jednej strony strukturalistom pokroju Jeana Piageta¹³⁴, z drugiej zaś poglądom nominalistycznym. Strukturaliści zwracają uwagę przede wszystkim, na nieuświadomienie systemu społecznego poprzez daną grupę społeczną, pozostawanie niedostrzegalną, zasłoniętą, możliwą do odtworzenia jedynie drogą dedukcyjną, a także jej zmienność w czasie. System cechuje się przejawianiem takiego sposobu trwania, który utrzymuje całość, a równocześnie umożliwia trwanie elementów. Nominalistyczny aspekt systemu to zwrócenie uwagi na obecność elementu systemu, jakim jest człowiek, nazwany już wcześniej quasi-podsystemem. Z mojego punktu widzenia i punktu widzenia mojego przedmiotu badawczego należy raczej podkreślić konserwatyzm i stabilność w przemianach danego systemu, a nie jego zmienność, gdyż ta ostatnia owszem ma miejsce, lecz w rozległych przedziałach czasowych, obejmujących więcej niż jedno pokolenie, a tak długie okresy wymykają się oglądowi pojedynczej jednostki i są zapisywane wyłącznie w tzw. pamięci społecznej. Postrzegać go będę, jako strukturę zaopatrzoną w szereg charakterystyk. A zatem:

- posiadającą granice, wyodrębniające ją spośród innych;

- posiadającą zhierarchizowane uporządkowanie wewnętrzne;

- posiadającą współoddziałujące na siebie elementy (podsystemy).

System społeczno – kulturowy chciałbym zdefiniować, jako uniwersalną strukturę istniejącą ponad człowiekiem, poza nim, będącą przez niego nieuświadomioną, do której dany członek należy niezależnie od swoich preferencji i upodobań. Charakteryzuje się on względnie izolowanym charakterem, pozwalającym odróżnić go od innych systemów, a jednocześnie dającym możliwość absorpcji i wymiany niezbędnej do trwania i rozwoju elementów. Kulturowy aspekt systemu objawia się poprzez fakt potraktowania jej, jako niezbędnego elementu scalającego system oraz warunkującego hierarchię wartości członków w systemie zakotwiczonych. W tak rozumianym układzie można wydzielić potencjalne podsystemy. Ich poszczególne oddziaływania i hierarchizację wewnętrzną wskażą dopiero przeprowadzone badania empiryczne. Wyróżniam następujące podsystemy systemu społeczno – kulturowego:

- podsystem ekonomiczno – polityczny;

- podsystem wyznaniowy;

134 Piaget J., Strukturalizm, Warszawa 1972, s. 127.

43 - podsystem wychowawczo – normatywny;

- podsystem tradycyjno – obyczajowy.

Każdy z nich tworzy odrębną strukturę, otoczoną przez środowisko, w którym w sposób autopojetyczny, samoobserwowalny i samoodtwarzalny funkcjonuje. W owym środowisku również istnieć mogą systemy, mniej lub bardziej złożone.¹³⁵ W dalszej części pracy poszczególne podsystemy zostaną scharakteryzowane w bardziej szczegółowy sposób.