Pojęcie tożsamości narodowej

Pojęcie tożsamości narodowej skupia w sobie prawie całą część zainteresowań transformacjami współczesnych narodów i występującymi w granicach państw-narodów zróżnicowaniami etnicznymi. Przyjmując perspektywę historyczną, można potraktować tożsamość narodową jako kolejną koncepcję, która pojawiła się w celu opisania kulturowych odmienności narodów zamieszkujących Europę oraz dla systematycznej analizy ich zróżnicowania i wzajemnych relacji. Problem narodu jako zbiorowości zajmował przede wszystkim badaczy w krajach Europy-Wschodniej. Jak podaje Z. Bokszański złożyło się na to wiele czynników charakterystycznych dla rzeczywistości społecznej tego regionu. Do czynników tych zaliczamy mozaikę odrębności etnicznych, nieukształtowane w pełni struktury państwowości oraz granice państw z czym związane jest poczucie zagrożenia niepodległości, a także zapóźnienie cywilizacyjne tych państw w stosunku do reszty Europy208

.

Pojęcie tożsamości narodowej można potraktować jako koncepcję powstałą na gruncie socjologii zachodniej na użytek analiz powyżej opisanych sytuacji i ich politycznych następstw. Natomiast tradycyjna socjologia narodu obracała się w kręgu utrwalonych pojęć takich jak: autostereotyp, świadomość narodowa czy charakter narodowy. Koncepcja tożsamości narodowej ma relatywnie niedawny rodowód. Dwa najbliższe jej znaczeniowo pojęcia według Z. Bokszańskiego to: ,,świadomość narodowa‟‟ oraz ,,charakter narodowy‟‟, nie były wystarczająco dostosowane do analiz ważnych czy liczących się współcześnie aspektów odrębności narodowych i postaw wobec własnego narodu. Termin ,,świadomości narodowej‟‟ odnosił się najczęściej do jednostek, które znajdowały się w sytuacji budzenia się ich poczucia

81 więzi z narodem i kulturą. W tej sytuacji świadomość narodowa dotyczyła znajomości języka, symboli bytu narodowego oraz emocjonalnego do nich stosunku i deklarowanej przynależności do wspólnoty narodowej209

.

A. Kłosowska określiła tożsamość narodową jako zbiorową samowiedzę: (…) jej samookreślenie, tworzenie obrazu własnego i całą zawartość, treść samowiedzy, a nie z zewnątrz konstruowany obraz charakteru narodu²¹⁰. Analizując dotychczasowe definicje tożsamości narodowej można wysnuć wniosek, że są one często pojmowane jako różnorodne postacie kolektywnych autopercepcji, odzwierciedlające wybrane cechy zbiorowości narodowej i jej kultury. Czasami podkreśla się współwystępowanie tych autopercepcji z wywoływanymi przez nie emocjami. Treści składające się na tożsamości narodowe mogą być syndromami przekonań, postaw i systemów wartości ogółu członków zbiorowości narodowej bądź pewnych grup w jej obrębie. Mogą być także zawarte w dyskursie politycznym. Według niektórych autorów tożsamości narodowe powstają jako obiektywnie uwarunkowane odzwierciedlenia konstytutywnych dla narodu wartości kulturowych w długotrwałym procesie historycznym. Według innych ujęć są konstruowane i istnieją przede wszystkim jako postacie dyskursu. Ich konkretne treściowe właściwości uwarunkowane są społecznymi, politycznymi i gospodarczymi okolicznościami ich powstawania, a nie swoistymi wzorami kulturowymi trwale związanymi z istnieniem zbiorowości narodowej. Według jeszcze innych ujęć charakteryzują się one trwałością, wręcz niezmiennością. Możliwe jest ich intencjonalne kształtowanie211. Jak widać definicje różnych koncepcji tożsamości narodowej są wyraźnie odmienne, ponieważ odsyłają do różnych treści świadomości zbiorowej oraz inaczej pojmują drogi powstawania tożsamości narodowej. Ponadto odmiennie postrzegają jej funkcje i sposoby manifestowania się w życiu politycznym.

Struktura obszaru zmienności koncepcji tożsamości narodowej jest w dużej mierze wyznaczona sposobami pojmowania jej podstawowych elementów składowych. Zalicza się do nich sposoby interpretowania pojęcia tożsamości oraz sposoby pojmowania narodu. Jednym z wymiarów opisujących podstawowe aspekty koncepcji tożsamości jest znaczenie opozycji: kontynuacja-odmienność. Rozróżnienie to leży u podstaw dwóch modeli teoretycznych. Pierwszy z nich koncentruje się na aspekcie utrzymania ciągłości, kontynuacji, ,,bycia tym samym‟‟ przez podmiot indywidualny bądź zbiorowy. Drugi model podkreśla aspekt odrębności

209Tamże, s. 106.

210Kłoskowska A.: Kultury narodowe u korzeni, PWN, Warszawa 1996, s. 99.

82 w samoświadomości podmiotu. Skupia się na procedurach pozwalających odróżnić podmiot indywidualny lub kolektywny od innych jednostek lub zbiorowości212

.

Aspekt kontynuacji (wymias sameness) skłania do eksponowania trwałości, przeszłości, koncentracji na pozostawaniu w obrębie granic zbiorowości, uformowanego kanonu treści. Podkreśla znaczenie rozpoznania warunków zapewniających zarówno trwałość tego kanonu, jak i jego odtwarzanie się.

Aspekt odrębności (wymiar distinctiveness) koncentruje się na porównaniach z tym co ,,na zewnątrz‟‟ zbiorowości. Traktuje tożsamość jako rezultat kreślenia rozgraniczeń i kontrastów między nami a innymi. W konstruowaniu tożsamości kieruje uwagę na procedury zmierzające do wyrażania tożsamości podmiotu poprzez wskazania na to, czym podmiot nie jest²¹³.

Pojęcie tożsamości pojawia się niemal we wszystkich dziedzinach humanistyki. Charakterystyczna jest różnorodność podejść do tej problematyki i odmienne jej traktowanie na polu socjologii, psychologii czy antropologii. W koncepcjach antropologicznych istotny element stanowiły procesy reprodukowania wzorów kulturowych, które przekazywano z pokolenia na pokolenie. Tak konstruowane tożsamości nie podlegały zmianie ani intencjonalnej modyfikacji i pozostawały stałe przez całe życie człowieka, jednoznacznie określając, kim jest człowiek214

. W ujęciu psychologicznym szczególnie często w rozważaniach na temat tożsamości przywoływana jest koncepcja E. Eriksona, która zapoczątkowała psychospołeczne analizy rozwoju osobowości, w tym rozważania dotyczące sposobów kreowania tożsamości. E. Erikson uważał, iż ( …) wszystko co się rozwija, ma podłoże, i z tego podłoża wyłaniają się poszczególne części, przy czym każda część ma swój czas szczególnej dominacji, dopóki nie wyłonią się wszystkie części, tworząc funkcjonalną całość215

.

W naukach socjologicznych pojęcie tożsamości wzbudza wiele kontrowersji, jest bowiem kategorią wieloznaczną, definiowaną w zależności od naukowego nurtu lub przedmiotu badań. W najbardziej ogólnym ujęciu definiuje się ją jako: okazywanie innym jednostkom i samemu sobie identyfikacji (utożsamiania się) z jakimiś elementami rzeczywistości społecznej, a także umożliwienie innym zdefiniowania i rozpoznawania danego obiektu przez cechy dla niego charakterystyczne²¹⁶. Bardzo często socjologia dokonuje rozróżnienia między tożsamością jednostkową rozumianą jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań aktora społecznego o samym

212Tamże, s. 109.

213Tamże, s. 110.

214Mamzer H.: Konceptualizacje pojęcia tożsamości, [w:] Mamzer H. (red.): W poszukiwaniu tożsamości.

Humanistyczne rozważania interdyscyplinarne, UAM, Poznań 2007, s.8

215 Hall C.C., Lindzey S.G.: Teorie osobowości, PWN, Warszawa 1998, s. 91.

216

83 sobie oraz tożsamością społeczną. Gdzie tożsamość społeczna jest tożsamością jednostki, grupy społecznej lub zbiorowości, dzięki której i poprzez którą umiejscawia ona siebie w jakimś obszarze rzeczywistości społecznej bądź sama jest osadzana w tej rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora. Tożsamość społeczną nadajemy, przekształcamy i potwierdzamy poprzez relacje społeczne. Jesteśmy tacy, za jakich uznają nas inni. Tożsamość możemy więc rozpatrywać jako indywidualne umiejscowienie siebie w otaczającej nas rzeczywistości bądź jako identyfikację z grupą do której należymy. Pojawienie się koncepcji pozytywistycznych i postmodernistycznych zmieniło diametralnie sposób pojmowania tożsamości.

Współcześnie tożsamość to proces rozwijający się w trakcie całej egzystencji człowieka. To sama jednostka określa swoją tożsamość. Samopoznanie a nie myślenie o świecie zewnętrznym stało się głównym czynnikiem tworzącym tożsamość jednostki. Jednocześnie akcentuje się związek pomiędzy tym, co osobiste a tym, co społeczne. Podkreśla się możliwość zmiany tożsamości pod wpływem sytuacyjnych uwarunkowań bieżącej interakcji społecznej. Konstrukt własnego „ja” nie jest tworzony przez samotny podmiot, lecz współkonstruowany w dialogu z innymi ludźmi217. Wydaje się więc, iż w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, kim jest współczesny człowiek i co określa jego tożsamość, kategoria narracji może być pomocna.

Narracja jest pojęciem zapożyczonym z literatury. Obecnie pojęcia narracji nie używa się w odniesieniu do sposobu interpretacji tekstu kultury, ale w odniesieniu do sposobu rozumienia świata przez człowieka. Narracja staje się sposobem czy też wzorem, za pomocą którego jednostka poznaje, interpretuje, odczuwa, jak też doświadcza siebie i świat. Żyjemy na sposób narracyjny, tworząc opowieści o sobie i innych. Narracyjność zaś to jedna ze zdolności poznawczych człowieka, zdolności do organizowania zdarzeń w całościowe, rozwijające się w czasie struktury sensu i znaczenia ²¹⁸. Rozumienie siebie zyskuje strukturę narracji, innymi słowy – rozwijającej się opowieści, zapewniając człowiekowi integralność, ciągłość, jedność nadając sens życiu dzięki temu, że łączy ze sobą trzy wymiary czasowe: teraźniejszość, przeszłość i przyszłość.