Wstęp
Lata 80. XX w., poza mającym odrębny charakter okresem „karnawału So-lidarności”, postrzegane są zwykle jako czas pogłębiającego się kryzysu spo-łeczno-ekonomicznego i politycznego oraz nieudanych prób reform państwa.
Sytuacja materialna społeczeństwa polskiego charakteryzowała się wówczas ogromnymi wahaniami wynikającymi z niestabilności systemu ekonomicznego, narastającej inflacji (zwanej w języku epoki: nawisem inflacyjnym)1 i zaostrza-jących się braków towarowych w warunkach gospodarki niedoboru2.
Odbijało się to szczególnie negatywnie na położeniu materialnym osób najuboższych, w tym dużej części emerytów i rencistów. Jedną z form wyraża-nia przez nich opinii na ten temat, w tym zwłaszcza dezaprobaty dla drastycznej pauperyzacji, było pisanie skarg do władz partyjnych i państwowych, przede wszystkim do władzy najwyższej – Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR).
Celem głównym przedstawianego studium jest odpowiedź na następujące pytania badawcze:
– w jaki sposób w korespondencji do KC PZPR przedstawiane były problemy materialne emerytów i rencistów;
* Praca wykonana w ramach projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki Opus 9 2015/17/B/HS3/00170 „Listy do władz jako źródło do badań historii społecznej PRL”.
1 Przyjmując rok poprzedni za 100, wskaźnik cen towarów i usług wynosił: w 1981 – 121, w 1982 – 204, w 1983 – 121, w 1984 – 115, w 1985 – 115, w 1986 – 117, w 1987 – 125, w 1988 – 161, w 1989 – 344. W latach 1980–1989 wskaźnik wzrostu cen detalicznych osiągnął poziom 3243. Zob. A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 2001, s. 547.
2 D. Grala, Reformy gospodarcze w PRL (1982–1989). Próba uratowania socjalizmu, Warszawa 2005; J. Kaliński, Gospodarka Polski w latach 1944–1989, Warszawa 1995, s. 202–235; M. Krajewski, Historia gospodarcza Polski do 1989 roku. Zarys problematyki, Włocławek 2000, s. 514–531.
DARIUSZ JAROSZ
106
– jakie miejsce zajmowała ta problematyka wśród ogółu listów wpływających do najwyższej instancji partyjnej;
– jak autorzy listów oceniali obowiązujący system emerytalno-rentowy;
– jak ich samooceny położenia materialnego wpływały na postrzeganie władz PRL.
Wydaje się, że w historiografii polskiej tego typu badania nie zostały wcze-śniej przeprowadzone. O sytuacji materialnej emerytów i rencistów w latach 1981–1989 pisali głównie specjaliści (ekonomiści, prawnicy, badacze polityki społecznej) zajmujący się szczegółowymi problemami zabezpieczenia społecz-nego w XX-wiecznej Polsce3. Trudno również znaleźć opracowania wykorzystu-jące dla tego typu badań listy do władz, choć analiza tej korespondencji staje się coraz popularniejszym tematem naukowych prac historycznych4.
Podstawą źródłową prezentowanego szkicu są przechowywane w Archiwum Akt Nowych (AAN) akta Biura Listów i Inspekcji (BLiI) z zespołu KC PZPR.
To tam trafiała korespondencja wysyłana do centralnych władz partii. W Biurze nie zachowały się oryginały tych listów. To, czym dysponujemy, to wyjątki z nich cytowane w specjalnych biuletynach tematycznych. Pracownicy tej ko-mórki sporządzali ponadto szczegółowe opracowania docierającej do KC kore-spondencji. Zachowana dokumentacja o charakterze sprawozdawczo-anali- tycznym, o różnej periodyczności (miesięcznej, kwartalnej, rocznej), jest cieka-wa przede wszystkim z tego powodu, że zawiera informacje (również staty-styczne) o nadawcach korespondencji, jej geografii i tematyce. Z tych przyczyn jest to interesujące źródło do badań historii społecznej. Autorzy listów
3 Wśród prac najważniejszych na ten temat zob. W. Muszalski, Zatrudnienie a ubezpieczenie społeczne, Warszawa 1992; tenże, Ubezpieczenie społeczne. Podręcznik akademicki, Warszawa 2004; Rozwój ubezpieczeń społecznych w Polsce, Wrocław 1991; W. Szubert, Ubezpieczenia społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987; Warunki życia i problemy ludzi starych, red. P. Wójcik, Warszawa 1986; L. Frąckiewicz, Karta praw człowieka starego, Warszawa 1985.
4 Zob. m.in.: A. Leszczyński, Sprawy do załatwienia. Listy do „Po Prostu” 1955–1957, War-szawa 2000; K. Słowiński, Wybrane problemy życia codziennego Polaków na podstawie listów opublikowanych na łamach „Przyjaciółki” w latach 1956–1970, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2013, nr 21, s. 51–82; P. Szulc, „Ładną gwiazdkę nam rząd zgotował!. Grudzień’70 w listach do Radioko-mitetu, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2010, nr 16, s. 431–466; G. Miernik, Potoczne postrzeganie problemów gospodarczych w latach 1971–1980 w świetle listów [w:] Gospodarka i społeczeństwo w czasach PRL-u (1944–1989), red. E. Kościk, T. Głowiński, Wrocław 2007, s. 384–408; tenże, Problemy wsi i chłopów w świetle korespondencji kierowanej do Biura Listów i Inspekcji KC PZPR z lat 1958–1970 [w:] Wieś w Polsce Ludowej, red. G. Miernik, Kielce 2005, s. 95–112; D. Jarosz, Akta Biura Listów i Inspekcji KC PZPR jako źródło do badań rzeczywistości społecznej w latach 1950–
1956, „Polska 1944/45 – 1989. Studia i materiały” 2007, t. II, s. 191–216; tenże, Listy do centralnych instytucji państwa stalinowskiego jako źródło do badań życia codziennego w Polsce, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1996, nr 3, s. 297–302; A.M. Adamus, Doświadczenie gospodarki niedoboru w PRL – na przykładzie listów do władz centralnych w sprawie masła i margaryny z lat 1956–1978, „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” 2011, t. X, s. 299–314.
trowali się najczęściej na opisywaniu, a ściślej – na skarżeniu się na bolączki życia codziennego w PRL, a zwłaszcza na krzywdy, jakich sami doświadczali. To sprawia, że obraz rzeczywistości zawarty w tej korespondencji jest nieco wypaczony, gdyż zdominowany przez owo subiektywne poczucie niesprawiedliwości. To swoiste skrzywienie zwykle nie polegało jednak na tym, że skargi wysyłane do władz były nieprawdziwe. Wdrażane na ich podstawie kontrole i wyjaśnienia świadczą o czymś zgoła przeciwnym. Nadawcy mieli natomiast naturalną skłonność do generalizowa-nia opisywanych zjawisk negatywnych, do nadmiernego wyostrzageneralizowa-nia, wyolbrzy-miania skali ich występowania. Mimo to ich istota była zwykle przedstawiana w sposób zgodny z realiami okresu. Listy, przy wszystkich sformułowanych wyżej zastrzeżeniach, stanowią więc ważne źródło dla badań zarówno realiów życia co-dziennego, jak i subiektywnego ich odczuwania przez nadawców. Na ile ta konsta-tacja sprawdza się w przypadku korespondencji na temat położenia materialnego emerytów i rencistów napływającej do BLiI?
Zanim podjęta zostanie próba odpowiedzi na to pytanie, spróbujmy ustalić, co wiadomo o ich położeniu na podstawie odnalezionych dokumentów urzędo-wych wytworzonych przez struktury państwowe i partyjne oraz wyników badań.
Sytuacja materialna emerytów i rencistów w latach 1981–1989:
próba obiektywizacji
Orientacyjne dane o tym, jak powodziło się przeciętnemu emerytowi i renci-ście w latach 80., publikował GUS. Szczególnie istotne są statystyki wysokości świadczeń socjalnych oraz badania budżetów rodzinnych różnych grup gospo-darstw (zob. tab. 1 i 2).
Tabela 1. Renty i emerytury w Polsce w latach 1980–1989
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Przeciętna liczba rent
i emerytur w tys. a) 4517 4780 5250 5793 6134 6252 6301 6477 6669 6827 W tym bez rolników
indywidualnych 4094 4231 4662 4994 5114 5181 5183 5278 5386 5471 W tym emerytury
(renty starcze) w tys.
a), b)
1430 1463 1836 2066 2103 2169 2855 3074 3153 3214 Przeciętna
miesięcz-na wysokość renty i emerytury bieżącej w zł b)
2775 3403 4122 6156 8381 9779 12089 15807 25677 93806
DARIUSZ JAROSZ
a) od 1985 – przeciętna liczba emerytów i rencistów.
b) bez uwzględnienia rent i emerytur rolniczych
c) od 1986 – przeciętna miesięczna wypłata emerytury w zł
Źró d ło : Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń Społecznych 1946–1985, Warszawa 1987, s. 34–35, tabl. 2;
Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń Społecznych 1985–1990, Warszawa 1992, s. 29–30, tabl. 1–2; Rocz-nik Statystyczny Pracy 1986, Warszawa 1987, s. 272, tabl. 3 (159); RoczRocz-nik Statystyczny 1989, Warsza-wa 1989, s. 179, tabl. 2(244); Rocznik Statystyczny 1990, WarszaWarsza-wa 1990, s. 222, tabl. 1(328).
Tabela 2. Odsetek osób o dochodach niskich na osobę według typów gospodarstw domowych w Polsce w latach 1981–1989
Źró d ło : B. Szopa, Podział dochodów a poziom życia ludności (na przykładzie Polski), Kraków 1994, s. 74, tab. 13.
Pomijając problem rzetelności tych danych, trudno zakwestionować zary-sowującą się na ich podstawie tendencję. Położenie materialne emerytów i
renci-stów było bardzo trudne przez cały analizowany okres, a szczególnie w pierw-szej połowie lat 80. Wśród czterech podstawowych grup gospodarstw, których dochody badał GUS, to właśnie im powodziło się z reguły najgorzej. To w kate-gorii gospodarstw emerytów i rencistów koncentrowało się proporcjonalnie naj-więcej podmiotów o dochodach określanych jako niskie (odpowiedni wskaźnik osiągnął najwyższą wartość w 1983 r.). Tylko w roku 1986 dorównały im pod tym względem gospodarstwa chłopskie. W 1982 r. relacja wysokości przeciętnej renty i emerytury do płacy nominalnej w gospodarce uspołecznionej była naj-gorsza dla pobierających te świadczenia społeczne w całym analizowanym dziewięcioleciu. Co gorsza, wskaźnik ten w późniejszych latach co prawda się poprawił, ale tendencja ta była bardzo wahliwa. W badaniach z 1982, 1985 i 1987 r. odsetek gospodarstw emerytów i rencistów oceniających swą sytuację ekonomiczną jako złą i bardzo złą wynosił odpowiednio: 47,0%, 29,3% i 36,6%, a gorsze wskaźniki uzyskali tylko utrzymujący się z zasiłków społecznych5.
Ponadto warto pamiętać, że położenie materialne w tym okresie było za-pewne porównywane do dekady poprzedniej. Czy mogło to stanowić powód do frustracji? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Badania minimum socjalnego zdają się świadczyć, że początek lat 80. w porównaniu z pięcioleciem go poprzedzającym mógł stanowić szok ze względu na poszerzanie się sfery ubóstwa w grupie gospodarstw domowych emerytów i rencistów. Zahamowanie tej tendencji po 1983 r. oznaczało pewną poprawę w stosunku do lat 1975–1980 (tab. 3).
Tabela 3. Udział gospodarstw domowych w dochodach na poziomie minimum socjalnego (w %)
Rok 1970 1975 1980 1983 1986
Gospodarstwa
pracownicze . 16 14 32 21
Gospodarstwa
emerytów . 55 39 58 37
Źró d ło : H. Kulesza, Wydatki ludności na mieszkanie, Warszawa 1989, s. 99 tablica 15; podobne dane: B. Szopa, dz. cyt., s. 73, tab. 12.
5 B. Szopa, Podział dochodów a poziom życia ludności (na przykładzie Polski), Kraków 1994, s. 78, tab. 17. Według przygotowanej dla KC PZPR syntezy warunków bytu ludności w Polsce w latach 1981–1986 we wszystkich gospodarstwach domowych w Polsce dochód niski osiągało w 1981 r. 4,6 mln osób, w 1983 – 8,9 mln, a w 1985 – 7,5 mln. Odpowiednie dane dla osób w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów wynosiły: 1,0 mln, 1,9 mln i 1,7 mln. Ozna-cza to, że w 1986 r. nadal poziom dochodów realnych był niższy w rodzinach pracowniczych o około 13% w stosunku do stanu z 1980, a w rodzinach emerytów i rencistów o około 9%. Zob. Archi-wum Akt Nowych (dalej: AAN), Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej: KC PZPR), mikr. 3213, sygn. 2044, Warunki bytu ludności w latach 1981–1986. Synteza, k. 8 i 15.
DARIUSZ JAROSZ
110
Relacje przeciętnej emerytury do przeciętnej płacy w gospodarce uspo-łecznionej w latach 70. wahały się od około 64% w 1972 r. do 50% w 1976 r.
i 57% w 1980 r., a więc nie odbiegały znacząco od wartości odnotowanych w latach 80.
W konkluzji tej części rozważań można więc stwierdzić, że położenie mate-rialne emerytów i rencistów w latach 1981–1989 było wyjątkowo niestabilne.
Najgorsza sytuacja pod tym względem ukształtowała się w latach 1981–1983, kiedy wskaźniki świadczące o ubóstwie w obrębie tej grupy społecznej osiągnę-ły wartości najgorsze od co najmniej drugiej połowy lat 70. „Odbijanie się od dna” następowało powoli i niekonsekwentnie. Te czynniki miały decydujący wpływ na opinie piszących do KC PZPR w kwestiach emerytalno-rentowych.
Pisanie do KC: skala zjawiska
Zanim zostanie podjęta próba analizy korespondencji na temat położenia materialnego emerytów i rencistów, warto zastanowić się jeszcze, jak duża część ogółu listów wpływających do KC PZPR była poświęcona tym sprawom. Usta-lenia na ten temat w oparciu o sprawozdawczość BLiI zostały zawarte w tabeli 4.
Tabela 4. Główne problemy występujące w listach kierowanych do KC PZPR w latach 1981–1987 (w procentach wpływu)
Tematyka 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987
1 2 3 4 5 6 7 8
Sprawy indywidualne 94,2
Sprawy ogólnospołeczne Funkcjonowanie
admini-stracji państwowej 4,8 2,2 2,8 3,3
Handel, usługi,
zaopatrzenie 4,2 6,0 6,7 6,2 6,0
Oświata, kultura 3
Wypowiedzi społeczno-
-polityczne 6,5
Inne 14,1 16,3 8,6
* dane dotyczące listów nadesłanych po raz pierwszy do KC PZPR
** liczba spraw; wg innych danych liczba listów wynosiła 57 897 lub 56 360; tylko korespon-dencja kwalifikowana jako dotycząca kwestii osobistych, z pominięciem 3531 listów „zawie-rających wypowiedzi na tematy ogólnospołeczne”.
*** liczba spraw; wg innych danych – 64 603; pominięto 631 życzeń okolicznościowych do I sekretarza KC PZPR i 10 096 spraw powtórnych; tylko korespondencja kwalifikowana jako dotycząca kwestii osobistych, z pominięciem 3935 listów „zawierających wypowiedzi na te-maty ogólnospołeczne”.
Źró d ło : AAN, KC PZPR, XXVII/12, Biuro Listów i Inspekcji KC PZPR, Informacja o proble-matyce skarg, interwencji i próśb w sprawach osobistych kierowanych do Komitetu Centralnego w 1981 r., k. nlb.; tamże, XXVII/13, BLiI KC PZPR, Informacja o treści listów, skarg i interwen-cji kierowanych do KC PZPR i terenowych instaninterwen-cji partyjnych w 1982 r.; tamże, XXVII/14, Informacja o listach, skargach i interwencjach kierowanych w 1983 roku do KC PZPR i tereno-wych instancji partyjnych, k. 1; tamże, XXVII/15, BLiI KC PZPR, Informacja o treści listów, skarg i interwencji kierowanych do KC PZPR i terenowych instancji partyjnych w 1984 roku, Warszawa, maj 1985, k. 155; tamże, XXVII/16, Informacja o treści listów kierowanych do Komi-tetu Centralnego PZPR w 1985 roku, k. 23; tamże, XXVII/18, Główne problemy występujące w listach kierowanych do KC PZPR w grudniu oraz za 12 miesięcy 1987 roku, k. 241; tamże, XXVII/17, Informacja o treści listów, skarg, wniosków i interwencji skierowanych do KC PZPR i terenowych instancji partyjnych w roku 1986 oraz o realizacji uchwały IX plenum KC w sprawie listów i skarg zgłaszanych do instancji i organizacji partyjnych, s. 19.
Wnioskowanie na tej podstawie musi być obwarowane kilkoma zastrzeże-niami. Zebrane dane z lat 1981–1987 dotyczą korespondencji liczonej w nie zawsze jednakowy sposób. Czasami obejmują one listy tzw. pierwsze, a pomija-ją wtórne, pisane nierzadko po wielekroć przez tych samych nadawców w tych samych sprawach. Jednostką obliczeniową był nie tylko konkretny list, ale nie-rzadko sprawa, której dotyczył. Nietrudno sobie wyobrazić, że jeden nadawca mógł pisać o kilku problemach. Wreszcie korespondencja od obywateli PRL w materiałach wewnętrznych Biura była dzielona na dotyczącą kwestii osobi-stych oraz listy „zawierające wypowiedzi na tematy ogólnospołeczne”. W ze-stawieniach statystycznych z reguły pomijano listy okolicznościowe.
Warto również zauważyć, że porządkowanie problemowe tej koresponden-cji w grupy tematyczne nie zawsze było konsekwentne. Niektóre określenia grup tematycznych powtarzają się w kolejnych latach, inne występują
niesystema-DARIUSZ JAROSZ
112
tycznie lub wręcz efemerycznie. Interesująca nas kategoria listów w sprawach rentowo-emerytalnych mieściła się zwykle w grupie definiowanej zbiorczo jako:
„Sprawy świadczeń społecznych, pomocy społecznej i służby zdrowia”. Trudno jest udzielić precyzyjnej odpowiedzi na pytanie, jaką jej część stanowiła episto-lografia w sprawach rentowo-emerytalnych. Ze wzmianek zawartych w biulety-nach Biura wynika, że była to podgrupa dominująca.
Po wszystkich tych zastrzeżeniach można sformułować tezę, że listy w sprawach emerytalno-rentowych stanowiły istotną część korespondencji wpływającej do BLiI, szacowaną na kilka procent ogólnego rocznego wpływu, który wynosił w latach 1981–1987 około 41–59 tys. Był to rząd wielkości po-dobny do tego, jaki napływał do partyjnego centrum władzy w sprawach rolnych i gospodarki żywnościowej, pracowniczych i stosunków w zakładach pracy oraz w kwestiach sądowo-prokuratorskich i prawnych w ogóle.
Kto był nadawcą tych listów? I w tym wypadku jesteśmy zdani przede wszystkim na opisowe deklaracje, na które można natrafić w aktach BLiI. Wy-nika z nich, że „do Warszawy” pisali przede wszystkim ci emeryci i renciści, którzy otrzymywali skromne uposażenia oraz ci, którzy co prawda „odchodzili w stan spoczynku” z niezłymi świadczeniami, ale w wyniku funkcjonowania określonego mechanizmu ubezpieczeń społecznych traciły one bardzo szybko na wartości.
Położenie materialne emerytów i rencistów: obraz własny Wspomniana już zła sytuacja materialna większości emerytów i rencistów była ich zdaniem efektem przede wszystkim obowiązującego systemu rentowo- -emerytalnego, stąd konieczne jest przedstawienie jego najważniejszych cech.
Podstawowym mankamentem owego systemu z punktu widzenia pobierają-cych świadczenia był brak ich waloryzacji. Renta lub emerytura raz przyznana, nawet jeżeli była relatywnie wysoka, stopniowo traciła na swej realnej wartości wraz ze wzrostem płac i cen (mechanizm tzw. starego portfela). Najbardziej poszkodowani byli ci, którzy najdłużej pobierali świadczenia.
Zrównoważenie zachwianych relacji między emeryturą (rentą) a wzrastają-cymi kosztami utrzymania mogło nastąpić nie na mocy ustawowego mechani-zmu wpisanego w system prawny ubezpieczeń społecznych, ale poprzez każdo-razowo podejmowane arbitralnie (i zwykle przy uwzględnieniu bieżących racji politycznych) decyzje władz państwowych.
Lata 80., z pogłębiającym się kryzysem społeczno-gospodarczym i poli-tycznym, charakteryzowały się próbami połowicznych reform, które objęły rów-nież zmiany w systemie rentowo-emerytalnym. Na czym one polegały? Przede wszystkim 14 grudnia 1982 r. została uchwalona nowa ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (DzU nr 40, poz. 267). Po raz pierwszy
wprowadzono do niej mechanizm bieżącej waloryzacji polegający na tym, że 1 marca każdego roku podstawa wymiaru rent przyznanych przed 1 stycznia poprzedniego roku miała być podwyższana o procent wzrostu przeciętnego wy-nagrodzenia w gospodarce uspołecznionej w poprzednim roku (limit kwoty podwyżki – 150%). Waloryzacja ta miała być dokonywana przy użyciu tzw.
współczynnika waloryzacyjnego – wyrażonego procentowo stosunku emerytury lub renty do podstawy jej wymiaru. To, co miało katastrofalne skutki dla tej reformy, to ustalenie terminu pierwszej waloryzacji po trzech latach od wejścia w życie ustawy.
Tym aktem prawnym wprowadzono również rozłożoną w czasie, trzyetapo-wą rewaloryzację wszystkich emerytur i rent przyznanych do 31 grudnia 1981 r. – poprzez podwyższenie podstawy ich wymiaru o taki procent, o jaki wzrosło przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce uspołecznionej od roku przyznania świadczenia do pierwszej połowy 1982 r., jednakże o kwotę nie większą od kwoty wzrostu przeciętnej płacy i nie mniejszą od połowy tej kwoty.
Nowa ustawa uchylała ograniczenie wzrostu renty z tytułu stażu pracy w PRL do 10% podstawy wymiaru oraz zamieniała dotychczasowy dodatek z tytułu inwalidztwa I grupy bądź ukończenia 80 lat na dodatek pielęgnacyjny przysługujący po ukończeniu 75 lat i obliczony parametrycznie (30% najniższej emerytury) zamiast kwotowo, jak dotychczas.
Wśród rozwiązań niekorzystnych z punktu widzenia świadczeniobiorców znawcy problematyki akcentują przede wszystkim ograniczenie możliwości uwzględniania w podstawie wymiaru zarobków z drugiego miejsca pracy (pod pewnymi warunkami). Ograniczono również do kwoty 3000 zł rozmiar dodatku z tytułu odznaczeń państwowych przy rozszerzeniu kręgu osób uprawnionych do niego.
W latach 1982–1983 zreformowano też wszystkie systemy zabezpieczenia spo-łecznego, wydając nowe ustawy bądź modernizując istniejące6. Nadzieje związane z nowymi mechanizmami mającymi zahamować spadek wartości świadczeń okaza-ły się płonne, głównie ze względu na ogromny wzrost płac, jaki nastąpił w latach 1982–1984. Istotnie zmniejszył on znaczenie dokonanych podwyżek rewaloryza-cyjnych przewidzianych w scharakteryzowanej ustawie. Nastąpiło obniżenie warto-ści świadczeń bieżących w relacji do rosnących gwałtownie płac. W 1985 r. prze-ciętna renta nowo przyznana była wyższa od renty bieżącej o około 30%.
6 Zob. m.in.: Ustawa z dnia 14 XII 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidu-alnych i członków ich rodzin, DzU nr 40, poz. 268; Ustawa z dnia 14 XII 1982 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, DzU nr 40, poz. 269; Ustawa z dnia 23 III 1983 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Milicji Oby-watelskiej oraz ich rodzin, DzU nr 16, poz. 79; Ustawa z dnia 28 IV 1983 r. o zaopatrzeniu emery-talnym pracowników kolejowych i ich rodzin, DzU nr 23, poz. 99; Ustawa z 1 II 1983 o zaopa-trzeniu emerytalnym górników i ich rodzin, DzU nr 5, poz. 32.
DARIUSZ JAROSZ
114
W tej sytuacji zaczęto stosować rozwiązania doraźne: przyspieszono o rok rea-lizację ostatniej raty podwyżki rewaloryzacyjnej7, przyznano jednorazowo w 1984 r.
świadczenie dla osób pobierających niskie renty i emerytury8, podwyższono w 1985 r. wszystkie renty przyznane do końca 1983 r., których podstawy wymiaru nie przekroczyły 18 tys. zł9. Efektem tych działań nastawionych przede wszystkim na polepszenie doli najuboższych było spłaszczenie świadczeń.
Bieżącą waloryzację rozpoczęto w 1986 r., ale należy pamiętać, że objęła wy-równanie wzrostu płac, jaki nastąpił w 1985 r., a nie w latach poprzednich. Ponadto w 1986 r. jednorazowo zastąpiono współczynnik wzrostu płac (18,7%) znacząco niższym współczynnikiem wzrostu kosztów utrzymania. W 1986–1988 przewidzia-no dodatkowe podwyżki świadczeń przyznanych do końca 1983 r.10
Odłożenie w czasie decyzji o wprowadzeniu mechanizmu waloryzacji rent i emerytur na rok 1986 (i to ograniczonego do wzrostu kosztów utrzymania w 1985 r.), mimo różnych rekompensat i selektywnych podwyżek, nie było w stanie zapobiec gwałtownej degradacji materialnej nie tylko tych, którzy prze-szli na emerytury do 1982 r., ale również tych, których świadczenia, przyznane na mocy ustawy z 1982 r. i niewaloryzowane przez kilka następnych lat przy ogromnym wzroście płac zaczęły gwałtownie topnieć11. Ten mechanizm nazwa-ny został „nowym starym portfelem”12.
W listach kierowanych do KC PZPR odnajdujemy wiele informacji wyraża-jących stosunek emerytów i rencistów do tak zarysowanej sytuacji.
Część z nich to typowe lamenty – skargi, w których dla uwiarygodnienia swojej trudnej sytuacji życiowej autorzy listów przedstawiają w sposób mniej lub bardziej dokładny swój „niedomykający się” budżet. Oto Stanisław J., wete-ran, członek PZPR z Katowic pisał w 1982 r.: „Wstyd i boleść rozpiera mi serce.
Wstyd, że swoją jałmużnę i biedę poruszam w liście, boleść bo jako stary, stera-ny życiem i pracą człowiek nie mogę zapewnić sobie i mojej chorej żonie mini-mum egzystencji. Po prostu mojej emerytury wynoszącej 6400 zł absolutnie nie wystarcza nam. Po opłaceniu świadczeń (komorne, światło, gaz, radio, telewizor)
7 Ustawa z dnia 26 I 1984 r. o przyspieszeniu terminu wypłaty ostatniej raty podwyżki eme-rytur i rent, DzU nr 3, poz. 12.
8 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 stycznia 1984 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie osiągania wynagrodzenia lub innych dochodów przez osoby uprawnione do emerytury lub renty, DzU nr 3, poz. 14.
9 Uchwała nr 27 Rady Ministrów z dnia 4 marca 1985 r. w sprawie podwyższenia niektórych emerytur i rent, MP nr 4, poz. 29.
10 H. Pławucka, Świadczenia emerytalne i rentowe [w:] Rozwój ubezpieczeń społecznych w Polsce, Wrocław 1991, s. 395–406.
11 Rewaloryzacja miała za podstawę poziom płac z pierwszej połowy 1982 r., a ponad dwa następne lata przyniosły znaczny wzrost średniej płacy o ponad 100%.
12 W. Muszalski, Ubezpieczenia społeczne, Warszawa 1987, s. 220–221; Przesłanki i kierunki re-formy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, red. Z. Salwa, M. Matey, Wrocław 1987, s. 175–176.
zostaje nam 5 tys. złotych. Pytam się jak dzisiaj przeżyć za 2,5 tys. na osobę, kiedy jest tak straszna drożyzna? Jajko 20 zł, włoszczyzna 50 zł, 1 kg ziemnia-ków 15 zł, jabłka po 30-40 zł za 1 kg, nie mówiąc o serach, które są w cenie
zostaje nam 5 tys. złotych. Pytam się jak dzisiaj przeżyć za 2,5 tys. na osobę, kiedy jest tak straszna drożyzna? Jajko 20 zł, włoszczyzna 50 zł, 1 kg ziemnia-ków 15 zł, jabłka po 30-40 zł za 1 kg, nie mówiąc o serach, które są w cenie