Wstęp
Celem niniejszego szkicu jest ukazanie funkcjonowania sierocińców w Dru-giej Rzeczypospolitej. Pojęcia „sierociniec” oraz „schronisko dla dzieci” funk-cjonowały w języku potocznym, w aktach prawnych placówki te określane były mianem zakładów opiekuńczo-wychowawczych zamkniętych. W zakładach tych wychowanków otaczano opieką całkowitą, starając się zaspokoić ich podstawo-we potrzeby życiopodstawo-we (w postaci mieszkania, wyżywienia, ubrania, pomocy me-dycznej, przygotowania do zawodu). Istniały też zakłady otwarte, w których ograniczano się do wybranych form działalności (np. nauczanie zawodu).
Zakłady zamknięte przeznaczone były dla dzieci osieroconych, zwanych też opuszczonymi, uprawnionych do opieki społecznej ze środków publicznych. Za właściwą należy uznać definicję przytoczoną przez Bronisława Krakowskiego, na-czelnika Wydziału Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, w zbiorze aktów prawnych poświęconych opiece nad dziećmi i mło-dzieżą. Według niej dziecko opuszczone to każde dziecko, które „z jakichkolwiek powodów nie ma lub nie może mieć zapewnionych przez swych naturalnych opie-kunów warunków niezbędnych do wzrastania i rozwoju. Mianem tym obejmujemy zatem sieroty, półsieroty bez opieki domowej, dzieci podrzucone, odebrane rodzi-com przez wyrok sądowy, względnie oddane lub wzięte z jakichkolwiek względów pod opiekę społeczną i nie mające poza tym opieki domowej”1.
Aspekty prawne opieki nad dziećmi w zakładach zamkniętych W Drugiej Rzeczypospolitej opieka na dzieckiem opuszczonym posiadającym polskie obywatelstwo przestała być filantropią, a stała się obowiązkiem państwa2.
1 Podstawy prawne opieki nad macierzyństwem, dziećmi i młodzieżą w Polsce. Zbiór ustaw, statutów, instrukcji okólników, oprac. B. Krakowski, Warszawa 1931, s. 20.
2 U.A. Domżał, Opieka państwa i organizacji pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919–
1939, Łódź 2009, s. 33.
ELŻBIETA SŁABIŃSKA
52
Poświęcono jej wiele miejsca w ustawodawstwie3. W konstytucji marcowej z 1921 r. znalazł się zapis: „Dzieci bez dostatecznej opieki rodzicielskiej, zanie-dbane pod względem wychowawczym, mają prawo do opieki i pomocy Państwa w zakresie oznaczonym ustawą”4 (art. 103). Problematyka znalazła kontynuację w ustawie z 16 sierpnia 1923 r.5, w której jest mowa o opiece społecznej wobec dzieci opuszczonych, trwale lub czasowo nieposiadających środków na zaspokoje-nie „zaspokoje-niezbędnych potrzeb życiowych” w postaci mieszkania, opału i oświetlenia, żywności, odzieży, pomocy medycznej, przygotowania do zawodu, wychowania umysłowego, fizycznego, moralnego i religijnego (art. 3). Przysługiwała im pomoc ze środków publicznych (art. 1). Obowiązek opieki społecznej spoczywał na orga-nach rządowych oraz związkach komunalnych (art. 4). Zapewniały one opiekę za-kładową (w zakładach opiekuńczych otwartych i zamkniętych) i pozazaza-kładową, trwałą i tymczasową. Ustawa weszła w życie z dniem 21 marca 1924 r.
Do ustawy z 16 sierpnia 1923 r. powstały liczne rozporządzenia wyko-nawcze. W rozporządzeniach z 27 marca 1924 r.6, 24 kwietnia 1924 r.7, 29 czerwca 1924 r.8, 16 stycznia 1928 r.9 i 6 marca 1928 r.10 rozwinięto kwe-stię finansowania pomocy dla dzieci opuszczonych. Rozporządzeniami z 22 kwietnia 1927 r.11, 12 października 1927 r.12, 22 marca 1928 r.13, 20 lutego
3 W niniejszych rozważaniach ograniczę się do tych aktów prawnych, które dotyczą za-mkniętych zakładów opiekuńczo-wychowawczych dla sierot.
4 Ustawa z 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, DzU. 1921, nr 44, poz. 267.
5 Ustawa z dn. 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej, DzU 1923, nr 92, poz. 726.
6 Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 27 marca 1924 r. w przedmiocie odsyłania osób potrzebujących opieki do gminy, w której osoby te mają prawo do opieki trwałej, DzU 1924, nr 31, poz. 318.
7 Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 24 kwietnia 1924 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych w przedmiocie zwrotu kosztów z tytułu świadczeń na opiekę społeczną, przewidzianych ustawą z dn. 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecz-nej, DzU 1924, nr 38, poz. 404.
8 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 29 czerwca 1924 r. w sprawie wykonywania opieki społecznej nad obywatelami polskimi, którzy w żadnej gminie Rzeczypospo-litej Polskiej nie mają prawa do opieki trwałej, oraz ponoszenia wynikających stąd kosztów, DzU 1924, nr 56, poz. 576.
9 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 16 stycznia 1928 r. o budowie i utrzy-maniu wojewódzkich zakładów opiekuńczo-wychowawczych, DzU 1928, nr 8 poz. 56.
10 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 6 marca 1928 r. o rozgraniczeniu obo-wiązków opiekuńczych zobo-wiązków komunalnych, DzU 1928, nr 26, poz. 232.
11 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 22 kwietnia 1927 r. o nadzorze i kon-troli nad działalnością instytucji opiekuńczych, DzU 1927, nr 40, poz. 354.
12 Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 12 października 1927 r. o regu-laminach zakładów opiekuńczych, DzU 1927, nr 100, poz. 867.
13 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 22 marca 1928 r. w sprawie zmiany i uzupełnienia rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 22 kwietnia 1927 r. o nadzorze i kontroli nad działalnością instytucji opiekuńczych, DzU 1928, nr 38, poz. 359.
1930 r.14 i 25 lutego 1930 r.15 wprowadzono nadzór i kontrolę nad zakładami, które realizowały cele z zakresu opieki społecznej.
Stworzono system instytucjonalny do wykonywania opieki społecznej wobec dzieci opuszczonych. W pierwszym rządzie Królestwa Polskiego powołanym przez Radę Regencyjną utworzono Ministerstwo Opieki Społecznej i Ochrony Pracy, któremu w 1918 r. przydzielono sprawy dobroczynności publicznej i opieki państwa nad ofiarami wojny. W tym samym roku przekształcono je w Ministerstwo Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy, włączając sprawy służby zdrowia, by po kilku miesiącach rozdzielić na Ministerstwo Zdrowia Publicznego i Opieki Społecznej oraz Ministerstwo Ochrony Pracy.
Po objęciu najwyższej władzy przez Józefa Piłsudskiego Ministerstwo Zdrowia Publicznego i Opieki Społecznej podzielono na Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (dalej: MPiOS) oraz Ministerstwo Zdrowia Publicznego (dalej: MZP). W ramach pierwszego z wymienionych działała sekcja opieki społecznej. W 1921 r. MPiOS otrzymało swój pierwszy statut organizacyjny, w którym jako jeden z departamentów wymieniono departament opieki społecz-nej. W jego strukturach znajdował się zaś wydział opieki nad dziećmi i młodzieżą. Kiedy w 1923 r. zniesiono MZP, lekarska opieka nad dzieckiem i macierzyństwem została przydzielona MPiOS, a po jego reorganizacji w 1932 r.
Ministerstwu Opieki Społecznej (dalej: MOS)16.
W myśl ustawy z 16 sierpnia 1923 r.17 organem najwyższej instancji w wy-konywaniu opieki społecznej był minister pracy i opieki społecznej (dalej mini-ster PiOS). Do jego kompetencji należało:
1) popieranie stowarzyszeń i związków o celach opieki społecznej, 2) nadzór i kontrola działalności zakładów i instytucji opiekuńczych,
3) zatwierdzanie statutów, rejestracja stowarzyszeń i związków, zakładów i in-stytucji opiekuńczych.
W rozporządzeniach z 22 kwietnia 1927 r. i 9 marca 1928 r.18 powierzono organom administracji rządowej I i II instancji nadzór i kontrolę nad
14 Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 20 lutego 1930 r. w sprawie zmiany rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 12 października 1927 r., DzU 1930, nr 20, poz. 169.
15 Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 25 lutego 1930 r. o rachunkowo-ści i sprawozdaniach instytucji opiekuńczych, DzU 1930, nr 23, poz. 210.
16 Ministerstwo Opieki Społecznej, www.ptps.org.pl/data/pdf/mos.pdf.
17 Powtórzono w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Opieki Społecznej i Ministra Spraw We-wnętrznych z dn. 30 lipca 1924 r. w sprawie stowarzyszeń o celach opieki społecznej, Dz.U. 1924, nr 70, poz. 682.
18 Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 9 marca 1928 r. w sprawie prze-kazania Komisarzowi Rządu m. st. Warszawy i wojewodom: warszawskiemu, łódzkiemu, biało-stockiemu, lubelskiemu, kieleckiemu, wołyńskiemu, poleskiemu, nowogródzkiemu i wileńskiemu zatwierdzania względnie legalizacji statutów stowarzyszeń i związków o celach opieki społecznej, DzU 1928, nr 49, poz. 475.
ELŻBIETA SŁABIŃSKA
54
ścią zakładów i instytucji opiekuńczych (z czym związane też było zatwierdza-nie statutów i rejestracja). Przy ministrze PiOS istniała Rada Opieki Społecznej jako organ doradczy i opiniodawczy. W jej skład wchodzili zainteresowani mi-nistrowie, przedstawiciele organów samorządowych i instytucji opiekuńczych.
Uprawnienia w zakresie lecznictwa dzieci opuszczonych posiadał minister zdrowia publicznego na mocy ustawy sanitarnej z 19 lipca 1919 r. Po zlikwido-waniu MZP ustawą z 28 listopada 1923 r. lekarska opieka nad dzieckiem prze-szła na MPiOS. Uprawnienia w zakresie szkolnictwa dzieci opuszczonych po-siadał minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Kompetencje w zakresie bezpieczeństwa publicznego, nadzoru sanitarnego i nadzoru nad wy-konywaniem leczenia należały do ministra spraw wewnętrznych19.
Główny ciężar wykonywania opieki społecznej wobec dzieci opuszczonych spoczywał na związkach komunalnych. Prowadziły one działalność: organiza-cyjną (tworzyły zakłady opiekuńcze) oraz finansową (finansowały działalność stowarzyszeń i związków, zakładów i instytucji opiekuńczych). W ustawie sa-morządowej z 4 lutego 1919 r. znalazł się przepis, że opieka nad ubogimi, two-rzenie i utrzymanie zakładów opiekuńczych jest zadaniem gminy20. Obowiązek ten został powtórzony w późniejszych aktach prawnych dotyczących samorządu terytorialnego21. Ustawą z 16 sierpnia 1923 r. podstawowe obciążenia organiza-cyjne i finansowe nałożono na gminy wiejskie oraz miasta niewydzielone i wy-dzielone z powiatowych związków komunalnych, a związki powiatowe i woje-wódzkie miały pełnić funkcję uzupełniającą. Przyjęto, że gminy wiejskie i mia-sta niewydzielone sprawują opiekę pozazakładową; zakładają i utrzymują zakła-dy opiekuńcze tylko w miarę możliwości finansowych. Niezałożenie zakładu opiekuńczego nie zwalniało ich z obowiązku zwrotu kosztów utrzymania dzieci (wobec których miały obowiązek sprawowania opieki społecznej) w zakładach innych związków komunalnych. Miasta wydzielone sprawowały opiekę poza- zakładową i zakładową.
Związki powiatowe uzupełniały działania w dziedzinie opieki społecznej w podległych im gminach, organizując zakłady obejmujące zasięgiem powiat, a związki wojewódzkie – w podległych im związkach powiatowych i miastach wydzielonych, organizując zakłady obejmujące zasięgiem województwo. Związki komunalne oraz organy rządowe miały sprawować opiekę zakładową samo-dzielnie lub za pośrednictwem odpowiednich zakładów opiekuńczych na pod-stawie zawartej z nimi umowy (art. 5).
19 Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej i Ministra Spraw Wewnętrznych z dn.
30 lipca 1924 r. w sprawie stowarzyszeń o celach opieki społecznej, DzU 1924, nr 70, poz. 682.
20 Dekret o samorządzie miejskim, „Dziennik Praw Państwa Polskiego” (dalej: DzPPP) 1919 nr 13, poz. 140.
21 Patrz szerzej: I. Ciosek, Znaczenie samorządu terytorialnego w życiu lokalnych społecznoś- ci województwa kieleckiego w latach 1919–1939, Kielce 2014, s. 30–36.
Związki komunalne sprawowały opiekę społeczną nad dziećmi opuszczo-nymi: sierotami, półsierotami, dziećmi zaniedbanymi, bezdomnymi i ciężko poszkodowanymi ofiarami wojny, do 16. roku życia. Prawo do trwałej opieki ze strony gminy nabywały dzieci, których opiekun prawny zamieszkiwał w tej gminie przez co najmniej rok (art. 9). Wymóg taki nie obowiązywał w odniesie-niu do opieki tymczasowej. Gmina zapewniająca tymczasową opiekę mogła domagać się zwrotu wydatków od gminy zobowiązanej do trwałej opieki lub odesłać do niej dziecko (poza nielicznymi przypadkami) (art. 10). Gmina nie mogła odstąpić od opieki trwałej lub tymczasowej wobec dzieci posiadających opiekunów prawnych, natomiast przysługiwało jej prawo egzekwowania od nich zwrotu wydatków wynikłych ze sprawowania opieki (art. 14). Opiekę nad dziećmi, które w żadnej gminie nie miały prawa do opieki trwałej, wykonywała gmina pobytu, a koszty ponosiły organy rządowe (art. 13).
W rozporządzeniu z 27 marca 1924 r. rozwinięto kwestię odsyłania dzieci do gmin, z których pochodziły. Jeśli dziecko uczęszczało do szkoły lub na kurs zawodowy w gminie, w której przebywało czasowo, nie mogła go ona odesłać do gminy zobowiązanej do trwałej opieki. Miała jedynie prawo żądać od niej zwrotu kosztów opieki. Rozporządzeniem z 29 czerwca 1924 r. przeniesiono na gminy pobytu dotąd ciążący na organach rządowych obowiązek sprawowania opieki społecznej nad dziećmi, które nie miały prawa do trwałej opieki w żadnej gminie. Jej koszty miały ponosić wojewódzkie związki komunalne, w których wymienione gminy były zlokalizowane. Do czasu wprowadzenia w życie samo-rządu wojewódzkiego czynności te znalazły się w kompetencji powiatowych związków komunalnych oraz wydzielonych z nich gmin miejskich należących do odnośnego województwa. Repartycji tych kosztów pomiędzy związki komu-nalne dokonywał na obszarze każdego województwa wojewoda. W rozporzą-dzeniu z 6 marca 1928 r. powtórzono za ustawą z 16 sierpnia 1923 r. obowiązki gmin w zakresie zaspokajania „niezbędnych potrzeb życiowych”, dodając:
„w formie pieniężnej i niepieniężnej”.
Rozporządzeniem z 6 marca 1928 r.22 ustanowiono komunalne organy opie-ki społecznej w postaci opiekunów społecznych i komisji opieopie-ki społecznej.
Opiekun społeczny przejął obowiązki dotąd spoczywające na związkach komu-nalnych (a wykonywanych przy współpracy z policją) w zakresie wywiadu do-tyczącego osób wymagających pomocy społecznej23. Na podstawie rozporzą-dzenia MPiOS przygotowało Instrukcję dla opiekunów społecznych24. Każda gmina została podzielona na okręgi opiekuńcze, te zaś na obwody. Na czele
22 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 6 marca 1928 r. o opiekunach społecz-nych i o komisjach opieki społecznej, DzU 1928, nr 29, poz. 267.
23 Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: APK), Urząd Wojewódzki Kielecki 1919–1939 (dalej: UWK I), sygn. 8740, k. 9.
24 Instrukcja dla opiekunów społecznych, Warszawa 1935.
ELŻBIETA SŁABIŃSKA
56
każdego obwodu stał opiekun społeczny wybierany przez radę gminną (miejską).
Opiekun społeczny był swego rodzaju urzędnikiem gminnym (od urzędnika odróżniało go to, że miał nieograniczony czas pracy i nie pobierał wynagrodze-nia). Zadaniem opiekuna społecznego było czuwanie nad tym, aby osobom za-mieszkałym na terenie powierzonego mu obwodu, w wyjątkowych przypadkach również czasowo przebywającym, zapewniono opiekę społeczną. Instrukcja dla opiekunów społecznych pouczała ich, jak wykonywać obowiązki. Szczególnie troskliwie musieli się zajmować sierotami i półsierotami.
W rozporządzeniu z 6 marca 1928 r. zasygnalizowano zasady współpracy opiekuna społecznego z organami administracji państwowej, a w rozporządzeniu z 2 maja 1929 r.25 rozwinięto tę problematykę. Organy policji państwowej miały obowiązek zawiadamiać opiekuna społecznego o każdym dziecku wymagają-cym natychmiastowej opieki, udzielić wszelkich informacji na jego temat, od-prowadzić je do zakładu, w którym zostanie otoczone opieką.
W każdej gminie miejskiej i wiejskiej liczącej powyżej 5 tys. mieszkańców miała być utworzona gminna komisja opieki społecznej składająca się z przed-stawicieli lokalnych organów samorządowych, opiekunów społecznych, a w miastach wydzielonych – dodatkowo z przedstawicieli lokalnych stowarzyszeń i instytucji opiekuńczych. Do zadań komisji należały inicjatywa i opiniowanie w sprawach: organizacji i sposobu wykonania opieki społecznej w gminie, koor-dynowania działań gminy ze stowarzyszeniami i instytucjami w zakresie opieki społecznej, planowania wydatków gminy na cele opieki społecznej. Na poziomie powiatu miały powstać powiatowe komisje opieki społecznej składające się z odnośnych organów i instytucji, lecz działających w powiecie. Miały one wy-konywać takie zadania jak komisje gminne, lecz na obszarze powiatu. Do czasu utworzenia związków wojewódzkich miały istnieć wojewódzkie komisje opieki społecznej przy wojewódzkich władzach administracji ogólnej składające się z ich przedstawicieli, wybranych opiekunów społecznych, reprezentantów sto-warzyszeń i instytucji opiekuńczych w województwie. Zadaniem komisji było:
wydawanie opinii i inicjatywa w zakresie organizacji i sposobu wykonywania opieki społecznej w województwie, koordynowanie działalności opiekuńczej powiatowych związków komunalnych i miast wydzielonych oraz stowarzyszeń i związków. W gminach wiejskich liczących poniżej 5 tys. mieszkańców, w których gminne komisje opieki społecznej nie powstały, uprawnienia w zakresie opieki społecznej miały być podzielone między zarząd gminy i radę gminy.
Dane statystyczne dotyczące liczby opiekunów społecznych i komisji opie-kuńczych są niekompletne. W 1930 r. było zarejestrowanych 19 666 opiekunów, w tym na województwa centralne przypadało 23,3%, na wschodnie 5,2%, na
25 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Pracy i Opieki Społecznej z dn. 2 maja 1929 r. o współdziałaniu organów policji państwowej z opieku-nami społecznymi, DzU 1929, nr 43, poz. 358.
zachodnie 26,4%, a na południowe 45,1%. Obsługiwali oni 14 916 okręgów opiekuńczych. Liczba opiekunów wzrosła do 1938 r. o blisko 10%. Istniała ten-dencja do spadku ich liczby w grupie województw, w których w 1930 r. było ich najwięcej, tj. południowych i zachodnich, a wzrostu w centralnych i wschodnich (tabela 1). W 1932 r. istniało najwięcej komisji opiekuńczych, bo 7132, z czego aż 88,4% stanowiły komisje w gminach wiejskich. Do 1938 r. nastąpił spadek w tym względzie o blisko 60%. Województwa wschodnie pozostawały daleko w tyle za centralnymi, zachodnimi i południowymi (tabela 2).
Podstawowym dokumentem normującym życie wewnętrzne w zakładach zamkniętych dla dzieci była Instrukcja Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej dla zakładów opiekuńczych dla dzieci i młodzieży26. Zawarte w niej wytyczne uwzględniano w statutach, regulaminach sierocińców, instrukcjach przyjmowa-nia i usuwaprzyjmowa-nia dzieci z sierocińców. Instrukcja dla zakładów opiekuńczych za-wierała informacje o celach zakładów, personelu, zasadach przyjmowania i usuwania dzieci, organizacji wewnętrznej zakładu.
Cele zakładów zamkniętych dla dzieci
Zakłady zamknięte dla dzieci miały spełniać funkcje opiekuńcze i wycho-wawcze. Pierwsze polegały na zapewnieniu wychowankom schronienia, wyży-wienia i ubrania, drugie – na przygotowaniu do samodzielnego życia poprzez umożliwienie zdobycia wykształcenia podstawowego i naukę zawodu27. W śro-dowisku wychowawców sierocińców i opiekunów społecznych pojawiały się głosy, że należy dbać nie tylko o rozwój fizyczny i umysłowy wychowanków, ale również o ich rozwój psychiczny28. Nie zyskały one wielu zwolenników, co wynikało, jak się zdaje, z tradycyjnego traktowania sierot przez społeczeństwo.
Trafnie scharakteryzował je Józef C. Babicki: „dziecko opuszczone – to takie, o które nikt nie dba”29, to „podrzutek”, „schroniskarz”30; po opuszczeniu zakładu ma pozostać w najniższej warstwie społecznej (z której pochodzi)31. Zmiany dokonywały się stopniowo (zwykle były wynikiem regulacji prawnych).
26 Podstawy prawne opieki…, s. 173–189.
27 Polska dla swych dzieci. Akcja opiekuńcza 1918–1927, Warszawa 1927, s. 27; J.C. Babic-ki, Kursy dokształcające dla wychowawców zakładów opiekuńczo-wychowawczych. Uzasadnienie i program, Warszawa 1928, s. 4; tenże, Kursy dokształcające dla wychowawców zakładów opie-kuńczo-wychowawczych. Program, Warszawa 1931, s. 1.
28 Tenże, Krzywda dziecka w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym (odbitka z: „Opieka nad Dzieckiem” 1928, R. VI, nr 1), Warszawa 1928, s. 1–2.
29 Tamże, s. 1.
30 Tamże, s. 5.
31 W. Sala, Praca w zakładach opiekuńczo-wychowawczych (w okresie 1918–1939), War-szawa 1964, s. 127.
ELŻBIETA SŁABIŃSKA
58
Rok PolskaLiczba okręgów opiekuńczych w grupach województwPolskaLiczba opiekunów społecznych w grupach województw centralnych wschodnichzachodnichpołudniowychcentralnychwschodnichzachodnich południowych 193014916414889327337142196664584102451848874 193214916414889327337142207974861152655268884 1936• • • • • 198075832277735047694 1938• • • • • 216236594339040167623
Tabela 1. Okręgi opiekuńcze i opiekunowie społeczni w Polsce w latach 1930, 1932, 1936, 1938 Dla 1930 r. nie ujęto m. st. Warszawy, województw śląskiego i poznańskiego, dla 1932 r. włączono województwo poznańskie, dla lat 1936 i 1938 nie ujęto województwa śląskiego. Źródło: MRS 1932, s. 113; 1933, s. 123; 1937, s. 275;1939, s. 288. Tabela 2. Komisje opiekuńcze w Polsce w latach 1930, 1932, 1936, 1938 RokLiczba komisji opiekuńczych w grupie województw PolskaCentralnychwschodnichzachodnichpołudniowych woje- wódzkiepowia- towe miejs- kiewiejs- kiewoje- wódzkiepowia- towe miejs- kiewiejs- kiewoje- wódzkiepowia- towe miej- skiewiejs- kiewoje- wódzkiepowia- towe miej- skiewiejs- kiewoje- wódzkiepowia- towe miej- skiewiejs- kie 1930—2494852613—811981170—3657367—51122411—81108665 193215255558630458220912364366136525815230254791361678 19361521530965691302438421243438467932 1938132164992698• • • • • • • • • • • • • • • • Dla 1930 r. nie ujęto m. st. Warszawy i woj. śląskiego, dla 1932 r. dodatkowo województwa krakowskiego, dla lat 1936 i 1938 województwa śląskiego. Źródło: MRS 1933, s. 123; 1936, s. 202; 1937, s. 275; 1939, s. 288.
W początkach niepodległości w związku z napływem do Polski rzeszy dzie-ci i młodzieży repatriantów polityka państwa szła w kierunku zapewnienia im schronienia, wyżywienia i ubrania. Potem zajęto się reorganizacją zakładów zamkniętych. Problematyce tej poświęcone zostało pismo okólne ministra PiOS z 20 marca 1925 r. Na plan pierwszy wysunięta w nim została kwestia selekcji dzieci. W jej ramach zakładano:
1) wydzielenie z zakładów dzieci wymagających opieki specjalnej, tj. chorych, niepełnosprawnych fizycznie i umysłowo, zaniedbanych moralnie,
2) podział według kryterium wiekowego i płci.
Miały powstawać żłobki dla dzieci do 3 lat, ponadto sierocińce dla dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym w zakresie szkoły powszechnej oraz dla dzieci starszych wymagających przygotowania do pracy zarobkowej. Podział taki był konieczny ze względu na wymagania natury wychowawczej oraz orga-nizację zakładu. Wskazany był podział zakładów przeznaczonych dla dzieci w wieku od 14 lat według płci.
Kolejne działanie miało polegać na stworzeniu właściwych warunków hi-gieniczno-sanitarnych w zakładach zamkniętych. Można to było osiągnąć, prze-nosząc część sierocińców na wieś. Postulat ten dotyczył szczególnie zakładów przeznaczonych dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. W mieście nale-żało pozostawić żłobki, ze względu na możliwość zapewnienia dzieciom opieki lekarskiej, oraz zakłady z dziećmi uczącymi się zawodu, z powodu szerszej ofer-ty edukacyjnej. W wyniku przeniesienia części dzieci z miast na wieś zostałby zlikwidowany problem przeludnienia zakładów. Opustoszałe pomieszczenia można by racjonalnie zagospodarować (przeznaczyć na szkoły zawodowe, bursy itp.). Aby zrealizować te cele, MPiOS weszło w porozumienie z Ministerstwem Rolnictwa i Dóbr Państwowych w kwestii przydziału gospodarstw rolnych na potrzeby zakładów zamkniętych na zasadach długoterminowej dzierżawy oraz z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w kwestii odde-legowania nauczycieli szkół powszechnych do zakładów w miejscowościach, w których brakowało pedagogów.
Dążąc do przeprowadzenia wspomnianej reorganizacji zakładów zamkniętych, MPiOS zwróciło się do organów administracji rządowej II instancji o podjęcie w porozumieniu z organami samorządu terytorialnego następujących działań:
1) wydanie uchwał dotyczących reorganizacji zakładów zamkniętych w myśl wytycznych zawartych w powyższym okólniku,
2) zestawienie gospodarstw rolnych, w których można by zorganizować zakłady
2) zestawienie gospodarstw rolnych, w których można by zorganizować zakłady