Ponowny rozwój Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce

Dynamiczny rozwój Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce w

połowie lat sześćdziesiątych spowodowany był przede wszystkim zbliżającym się terminem przedawnienia ścigania zbrodni hitlerowskich w RFN w roku 1965. Z tego też powodu dnia 9

grudnia 1963 r. doszło do trzydziestego szóstego posiedzenia Głównej Komisji⁵⁹⁸, na którym

ustalono, zwiększenie stanu osobowego, przywrócenie oddziałów terenowych i podjęcie działań mających doprowadzić do przeprowadzenia śledztw przeciwko jak największej ilości zbrodniarzy niemieckich.

Łukasz Jasiński w swym artykule traktującym o Okręgowej Komisji Badania Zbrodni

Hitlerowskich w Gdańsku, przyczyn zmian, jakie zaszły w Komisji w połowie lat sześćdziesiątych, doszukiwał się też w podjęciu akcji propagandowej wymierzonej przeciwko

rządowi RFN⁵⁹⁹. Inicjatorem tej polityki zdaniem autora tekstu miał być wzmacniający swoją

pozycję w KC PZPR Mieczysław Moczar, wraz z grupą oddanej sobie frakcji „partyzantów” mającej znaczny wpływ na resorty siłowe. Należy zgodzić się z Łukaszem Jasińskim, że polityka polska w stosunku do Niemiec Zachodnich zaostrzona została w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, także w związku z coraz większymi wpływami „partyzantów”. Nie można

598

IPN GK 162/124. Cały tom akt dotyczy 36 posiedzenia Głównej Komisji z dnia 9 grudnia 1963 r.

599 Ł. Jasiński, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Gdańsku w latach 1965-1989.

175 jednak pominąć w tych rozważaniach osoby pierwszego sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki, który właściwie od początku sprawowania funkcji, w celach propagandowych,

ochoczo korzystał z karty antyniemieckiej. To „Wiesław”⁶⁰⁰ dość regularnie wypowiadał się

na temat zagrożenia, militaryzmu, neohitleryzmu i imperializmu RFN, które w peerelowskiej propagandzie funkcjonowało, jako państwo wrogie Polsce. Wobec powyższego działania Mieczysława Moczara wpisały się w Polskie tendencje polityczne w stosunku do Niemiec

Zachodnich, raczej wzmacniając je, niż określając na nowo⁶⁰¹.

Zdaniem badaczki niemieckiej Anette Weinke, przywódca grupy „partyzantów”, miał

być bardzo zainteresowany działaniami Głównej Komisji i lobbował w gremiach Komitetu Centralnego PZPR za wzmocnieniem instytucji, mającej stanowić skuteczną broń polityczna

wykorzystywaną wspólnie z NRD przeciwko Republice Federalnej Niemiec⁶⁰². Znajduje to

potwierdzenie w zachowanym projekcie tez do zagajenia posiedzenia Głównej Komisji, gdzie wskazano na odradzający się w Niemczech Zachodnich imperializm i militaryzm, a także

narastające tendencje rewizjonistyczne i odwetowe⁶⁰³. Zatem już w przygotowaniach do posiedzenia Głównej Komisji w 1963 r. wyraźnie widoczne były cele propagandowe, jakie postawiono przed instytucją.

Przyglądając się jednak działaniom Głównej Komisji, w całych latach sześćdziesiątych i

siedemdziesiątych, należy dojść do wniosku, że pierwszą i najważniejszą przyczyną ponownego rozwoju Głównej Komisji, było przedawnienie ścigania przestępstwa morderstwa kwalifikowanego w prawie RFN, a zatem skracający się czas do prowadzenia śledztw przeciwko zbrodniarzom hitlerowskim. Powyższe stwierdzenie wynika też z logicznej konstatacji, że ponowny rozwój Głównej Komisji nastąpił na krótko przed upływem 1965 r., czyli datą przedawnienia zbrodni hitlerowskich. Główna Komisja znakomitą większość swej aktywności poświęciła na prowadzenie postępowań przygotowawczych przeciwko przestępcom prawa międzynarodowego i współpracy w tym zakresie z wymiarem sprawiedliwości RFN, a nie na działalność propagandową. Wzmożona aktywność instytucji powiązana była z próbą wpłynięcia na władze niemieckie, głównie za pośrednictwem opinii

600 Pseudonim Władysława Gomułki z okresu okupacji niemieckiej, który funkcjonował właściwie do śmierci polityka.

601 Więcej w: K. Lesiakowski, Mieczysław Moczar „Mietek”. Biografia polityczna, Warszawa 1998.

602 A. Weinke, Die Verfolgung von NS-Tätern im geteilten Deutschland. Vergangenheitsbewältigungen 1949–1969 oder: Einedeutsch-deutsche Beziehungsgeschichte im Klaten Krieg, Paderborn– München–Wien– Zürich 2002, s. 187–201; eadem, Eine Gesellschaft ermittelt gegen sich selbst. Die Geschichte der Zentrallen Stelle Ludwigsburg 1958–2008, Darmstadt 2009, za: Ł. Jasiński, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni

Hitlerowskich w Gdańsku w latach 1965-1989. Geneza i działalność. Pamięć i Sprawiedliwość nr 1(21)/2013, s.

249-251.

176 międzynarodowej, by przerwać bieg przedawnienia ścigania zbrodniarzy hitlerowskich, które miało nastąpić dnia 8 marca 1965 r. W sprawozdaniu Głównej Komisji za rok 1964 wskazano

nawet, że chodziło głównie⁶⁰⁴ o to, by spowodować przerwanie biegu przedawnienia w RFN,

a wiec kraju na terenie którego, znalazła schronienie największa grupa nazistowskich

zbrodniarzy⁶⁰⁵. Kolejnym dowodem wskazującym na priorytet kwestii ścigania przestępców

prawa międzynarodowego było przyjęcie przez Sejm PRL ustawy z dnia 22 kwietnia 1964

r.⁶⁰⁶, w której wskazano, że w stosunku do przestępstw określonych w art. 1 ust. 1 Dekretu z

dnia 31 sierpnia 1944 r., a więc współpracy z okupantem niemieckim i dokonywaniem w związku z tym wymienionych tamże przestępstw, a także w art. 86 i 87 kk. Przedawnienie nie

biegnie, jeżeli nie wszczęto lub nie prowadzono postępowania karnego na skutek nieujawnienia lub nieujęcia sprawcy albo niewydania sprawcy przebywającego za granicą⁶⁰⁷.

Na posiedzenie Głównej Komisji dnia 9 grudnia 1963 r., które odbyło się dopiero po

dziewięciu latach od poprzedniego, co wyraźnie świadczy o poważnym zastoju w działalności Komisji, w latach 1954 – 1963, zaproszonych zostało trzydziestu dwóch członków. Funkcja ta jednak nie była precyzyjnie ustalona, tak jak obowiązki z nią związane. Część spośród członków Głównej Komisji prowadziło wiele owocnych badań, jednak spora grupa nie wykazała się tak dalece idącym zaangażowaniem. Wynikało to także z faktu, że znakomita większość członków Komisji zajmowała inne stanowiska, które w większości zaliczyć należy do wysokich, eksponowanych, pracochłonnych i połączonych z odpowiedzialnością. Z zaproszonych członków przybyło dziewiętnastu, pozostali zaś w większości usprawiedliwili

swą nieobecność⁶⁰⁸. O pewnym chaosie wewnątrz instytucji i o słabym rozeznaniu biura, w

kwestii tego co dzieje się z członkami Głównej Komisji, świadczyć może fakt, że zaproszono na posiedzenie m.in. Bernarda Achta, byłego szefa Polskiej Misji Wojskowej Badania

Zbrodni Niemieckich w Norymberdze, który, w chwili wysłania powiadomienia już nie żył⁶⁰⁹.

Wśród zaproszonych członków Głównej Komisji znaleźli się m.in. były

przewodniczący Stronnictwa Demokratycznego i były Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego Wacław Barcikowski, Stanisław Batawia późniejszy minister sprawiedliwości, naczelny dyrektor Archiwów Państwowych Leon Chajn, dyrektor Janusz Gumkowski, a także naukowcy od lat współpracujący z Komisją: Karol Marian Pospieszalski, Stanisław Płoski,

604 IPN GK 162/139, k. 3. 605 Ibidem. 606 Dz. U. 1964, nr 15 poz. 86. 607 Ibidem. 608 IPN GK 162/124, k. 42-43. 609 Ibidem, k. 42.

177 Jerzy Sawicki, Tadeusz Cyprian, Jan Sehn, Wiktor Grzywno – Dąbrowski oraz były dyrektor Alfred Fiderkiewicz. Obecni na trzydziestym szóstym posiedzeniu Głównej Komisji byli też

minister sprawiedliwości Marian Rybicki i jego zastępca Jan Pawlak⁶¹⁰. Ponadto zaproszone

zostały jeszcze osoby reprezentujące prokuraturę jak np. Alfons Lehmann z Poznania, a także Instytut Zachodni, Polski Czerwony Krzyż, uniwersytety, Polską Agencję Prasową, Polskie

Radio, prasę czy archiwa⁶¹¹.

Posiedzenie Głównej Komisji z dnia 9 grudnia 1963 r. zakończone zostało

podsumowaniem, w którym wskazano zadania, wśród których wymienić należy: dalsze poszukiwania i zbieranie materiałów dotyczących zbrodni hitlerowskich w Polsce, kontynuowanie prac naukowo – badawczych, dalsza współpraca z Centralą Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu, prowadzenie dochodzeń na wnioski sądów zachodnioniemieckich, wspólne działanie z PCK w akcji uzyskiwania odszkodowań pieniężnych dla ofiar eksperymentów pseudomedycznych oraz kontynuacja działalności

wydawniczej⁶¹².

Już w kolejnym roku utworzone zostały pierwsze oddziały terenowe w Lublinie i

Bydgoszczy⁶¹³, a dnia 5 stycznia 1965 odbyło się spotkanie przedstawicieli Ministerstwa

Sprawiedliwości z Zarządem Głównym ZBoWiD, zaś dziewięć dni później posiedzenie w Ministerstwie Sprawiedliwości, na którym ponownie określono zadania stojące przed Główną

Komisją, a także rozwiązania konieczne do ich osiągnięcia⁶¹⁴. Minister sprawiedliwości

wydał polecenie o uporządkowaniu posiadanych materiałów, przeprowadzeniu skontrum zasobu oraz przygotowanie informatora o dokumentach będących w posiadaniu Głównej Komisji. Zlecono też utworzenie centralnej kartoteki zespołów i zbiorów dokumentów hitlerowskich, opracowanie kartoteki nazwisk hitlerowców działających na szkodę narodu polskiego oraz dokonanie przeglądu zasobów archiwalnych pod kątem możliwości rozpoczęcia postępowań przygotowawczych przeciwko ciągle żyjącym zbrodniarzom

hitlerowskim⁶¹⁵. 610 Ibidem, k. 41. 611 Ibidem, k. 44-45. 612 Ibidem, k. 11-12. 613

Cz. Pilichowski, Badanie i ściganie zbrodni hitlerowskich 1944-1974, Warszawa 1975, s. 34.

614 Ibidem, s. 35.

178

Dnia 13 lutego 1965 odbyło się pierwsze zebranie plenarne⁶¹⁶, natomiast dnia 15 maja

1965 r.⁶¹⁷ kolejne, na którym dokonano weryfikacji zadań postawionych przed Główną

Komisją i określono kierunki działań na drugie półrocze roku 1965, oraz lata 1966 i 1967⁶¹⁸.

By osiągnąć zamierzone cele, postanowiono też zwiększać skład osobowy pracowników

Komisji i wprowadzić tymczasowy regulamin biura⁶¹⁹, w którym zawarta miała być nowa

organizacja wewnętrzna. Na mocy tego dokumentu przywrócony został przede wszystkim Wydział Dochodzeniowo – Śledczy. Utworzone zostały też zupełnie nowe jednostki takie jak: Inspektorat Okręgowych Komisji, Planowania i Sprawozdawczości, Referat Współpracy z

Zagranicą, Referat Wydawnictw i Zespół Ekspertów⁶²⁰.

Jednym z najważniejszych postanowieniem było reaktywowanie kolejnych komisji okręgowych, powołanie w razie potrzeby delegatur oraz prowadzenia kwerend i współpraca z instytucjami zagranicznymi. W ten sposób powołane zostały, po lubelskiej i bydgoskiej, komisje w Białymstoku, Gdańsku, Kielcach, Koszalinie, Krakowie, Łodzi, Olsztynie,

Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu i Zielonej Górze⁶²¹. Zatem do

końca 1965 r. w stolicach wszystkich województw, według podziału administracyjnego z 1957 r. zorganizowane zostały okręgowe komisje badania zbrodni hitlerowskich w Polsce.

Sytuacja ta trwała do roku 1975, kiedy to weszła w życie reforma administracyjna, na mocy której, zlikwidowano powiaty i utworzono 49 województw. Do nowej sytuacji dostosować musiała się Główna Komisja wraz ze swymi oddziałami terenowymi. Dnia 28 sierpnia 1975 r. minister sprawiedliwości wydał zarządzenie w sprawie ustalenia siedzib i obszarów właściwości miejscowej komisji okręgowych zgodnie z nowym podziałem

administracyjnym⁶²². Na mocy zarządzenia zachowano dotychczasową ilość i siedziby

okręgowych komisji, dokonując korekt granic ich działania tak, aby nowo utworzone

województwa podlegały w całości jednej komisji okręgowej⁶²³. Planowano też utworzyć w

każdej stolicy województwa, w której nie było komisji okręgowej delegaturę, co jednak ostatecznie się nie powiodło. W sprawozdaniu za rok 1976 r. dyrektor Czesław Pilichowski

616 Było to pierwsze zabranie plenarne członków Głównej Komisji możliwym dzięki nowelizacji statutu z 1965 r. w której przewidziano utworzenie prezydium Głównej Komisji. Patrz. Rozdział 2.1.4. Statuty i regulaminu biura Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce w latach 1956-1970.

617

Na posiedzeniu tym z funkcji dyrektora Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce z funkcji dyrektora zrezygnował Janusz Gumkowski.

618 Cz. Pilichowski, op. cit., s. 35.

619

Tymczasowy regulamin Biura wydany został zarządzeniem ministra sprawiedliwości z dnia 1 września 1965 r. IPN GK 162/16. 620 IPN GK 162/16, k. 4. 621 IPN 162/II/475, k. 1-2. 622 IPN BU 3076/69, k. 113. 623 IPN BU 3076/70, k. 1.

179 chwalił rezultaty wprowadzonej reformy, wskazując, że nowa struktura organizacyjna w pełni zdała egzamin, powodując aktywizację miejscowych środowisk w zakresie przesłuchań

świadków i gromadzenia dowodów zbrodni hitlerowskich⁶²⁴.

Od 1965 r. główny nacisk w zadaniach realizowanych przez Komisję położony został na prace związane ze ściganiem zbrodniarzy hitlerowskich. Pozostałe jednostki, nakierowane były na udzielanie wsparcia pracownikom Wydziału Dochodzeniowo – Śledczego. W ten sposób Główna Komisja, posiadająca oddziały, nowe liczne zastępy członków i pracowników, a także sprecyzowane zadania, weszła w kolejny rozdział swojej działalności.