Powołanie Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i jej skład

Idea dokumentowania i badania zbrodni popełnionych na obywatelach polskich przez okupanta niemieckiego, kształtowała się pod wpływem państw koalicji antyhitlerowskiej, które w 1943 roku powołały Komisję Zbrodni Wojennych przy Narodach Zjednoczonych. Londyńska siedziba Komisji, przyczyniła się z pewnością do tego, że w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych rządu polskiego na uchodźctwie, w tym samym czasie powstało Biuro do spraw Zbrodni Wojennych, którego zadaniem było odnajdywanie i przechowywanie dokumentów dotyczących zbrodni niemieckich popełnionych w Polsce.

W 1944 r. potrzebę rozliczeń zbrodni hitlerowskich zauważyli także przedstawiciele Związku Radzieckiego współdziałający z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego. Za pierwszy cel postawiono badanie zbrodni popełnionych na Majdanku położonym blisko siedziby polskich władz komunistycznych w Lublinie. W ten sposób powstała Polsko-Radziecka Komisja Nadzwyczajna do badania zbrodni popełnionych na Majdanku. Pierwszym szefem Komisji był Andrzej Witos, natomiast kolejnym, powołanym na to stanowisko, już po dwóch miesiącach, Stanisław Janusz. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, na priorytetowe podejście do tego zagadnienia działaczy komunistycznych, o czym świadczy fakt, że zarówno Andrzej Witos jak i Stanisław Janusz pełnili równocześnie funkcje wiceprzewodniczących PKWN. Komisję podzielono na działy: opracowujący i redagujący dokumenty dotyczące popełnionych przestępstw, ekspertyz technicznych, medycyny sądowej, sądowo-śledczy oraz sprawozdawczo – informacyjny.

W dniu 18 sierpnia 1944 r. zainaugurowano prace Komisji. Ogłoszono, że PKWN

udzieli Komisji całkowitego poparcia dla wykonywania pracy, ważnej nie tylko dla narodu polskiego i radzieckiego, ale i dla innych narodów i państw, których obywatele zostali zamordowani w obozie koncentracyjnym na Majdanku²²⁶. Badanie zbrodni popełnionych w

obozie zagłady, wspólna praca polskich i radzieckich prokuratorów doprowadziła do

226 Bruliony protokołów Polsko-Radzieckiej Komisji Badania Zbrodni, popełnionych na Majdanku, Archiwum Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie sygn. 194 s. 30.

81 sporządzenia aktu oskarżenia. Warto podkreślić sprawność śledczych, w tym fakt, że proces,

podczas którego, Sąd Specjalny w Lublinie skazał pięciu żołnierzy SS na karę śmierci²²⁷,

odbył się już dnia 27 listopada 1944 r. Po zakończeniu procesu, Komisję rozwiązano, natomiast w oparciu o efekty jej prac utworzono Państwowe Muzeum na Majdanku.

Pierwsza dość udana próba badania zbrodni hitlerowskich, jeszcze podczas trwania wojny, zachęciła władze komunistyczne, do rozszerzenia działań śledczych. W październiku 1944 r. PKWN zdecydowało o powołaniu Komisji o charakterze międzynarodowym, której zasięg miał obejmowac wszystkie nazistowskie obozy koncentracyjne. O ambitnych planach władz komunistycznych i ich bardzo poważnego podejścia do zagadnienia, świadczy treść jednego z protokołów Komisji: […] zaprosić do współpracy z Komisją przedstawicieli

państw, których obywatele byli więzieni na ziemiach polskich, w szczególności: ZSRR, Francji, Czechosłowacji, Jugosławii, Belgii, Holandii, Szwecji; zobowiązać wszystkie ministerstwa oraz rady narodowe do współpracy i poparcia prac Komisji; uzyskać pomoc dla prac Komisji ze strony Ministerstwa Obrony Narodowej i Wojska Polskiego; do wykonania prac Komisji powołać biuro wykonawcze, członków Komisji oraz delegatów ZSRR, państw zaprzyjaźnionych i neutralnych; zapewnić możliwość badania zbrodni na tych terenach Polski, które będą wyzwalane²²⁸.

W dniu 29 marca 1945 r. odbyło się posiedzenie prezydium Krajowej Rady Narodowej, na którym obecni byli najważniejsi działacze rządu tymczasowego: Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski, gen. Michał Rola-Żymierski czy Kazimierz Mijal. Gen. Rola-Żymierski zasugerował, że prócz komisji powołanej do badania zbrodni w Oświęcimiu, która już istniała, należy powołać także grupę śledczą, która zajmie się przestępstwami

popełnianymi na obywatelach polskich w Poznaniu²²⁹. Po tych słowach głos zabrał Edward

Osóbka - Morawski, który uznał pożyteczność powołania ogólnopaństwowej komisji dla

zbadania tych spraw w skali państwowe²³⁰. Wtórował mu gen. Rola-Żymierski: należy zatem powołać główną komisję dla badania zbrodni niemieckich w Polsce przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej²³¹. Głos zabrał też prezydent KRN Bolesław Bierut: najbardziej celowym jest, aby wyżej wymieniona Komisja, niezależnie od zbadania zbrodni niemieckich w Oświęcimiu, zorganizowała główną komisję do zbadania zbrodni niemieckich w Polsce przy

227

Cz. Pilichowski, Badanie i Ściganie Zbrodni Hitlerowskich 1944-1974, Warszawa 1975, s. 4.

228 Bruliony protokołów Polsko-Radzieckiej Komisji Badania Zbrodni, popełnionych na Majdanku, Archiwum Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie sygn. 194 s. 214.

229

AAN, KRN, sygn. 94, s. 13-14.

230 AAN, KRN, sygn. 240, s. 29.

82

Prezydium Krajowej Rady Narodowej. Osoby te zorganizują Komisję i złożą sprawozdanie

Prezydium²³². Stenogram opatrzono podsumowaniem: Postanowiono: powołać taką

Komisję²³³.

Działania nad powstaniem nowej instytucji rozpoczęły się, zgodnie z zaleceniem prezydenta KRN Bolesława Bieruta, właściwie natychmiast. W dniu 30 marca 1945 r. dyrektor Biura KRN Jan Wasilewski napisał do ministra sprawiedliwości Edmunda Zalewskiego: Uprzejmie komunikuję, że Prezydium Krajowej Rady Narodowej, na ostatnim

posiedzeniu, postanowiło powołać Główną Komisję dla badania zbrodni niemieckich w Polsce przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej. Zorganizowanie tej Komisji, Prezydium Krajowej Rady Narodowej postanowiło powierzyć członkom Komisji dla zbadania zbrodni niemieckich w Oświęcimiu tj. przez ob. Ministra, ob. Ministra Rzymowskiego i ob. Zofię Nałkowską. Z polecenia ob. Prezydenta uprzejmie proszę o porozumienie się z pozostałymi członkami Komisji i powiadomienie o ukonstytuowaniu się ob. Prezydenta234

.

W dniu 8 maja 1945 r. wyłoniono pierwsze władze Głównej Komisji. Uwagę zwraca fakt, że większość prezydium składała się z osób zajmujących wysokie stanowiska państwowe. Przewodniczącym Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce został wicepremier Rządu Tymczasowego Stanisław Janusz, zastępcami minister spraw zagranicznych Wincenty Rzymowski, minister sprawiedliwości Henryk Świątkowski i znana polska pisarka Zofia Nałkowska. Dyrektorem naczelnym Biura Głównej Komisji został

Alfred Fiderkiewicz²³⁵. Wartą podkreślenia jest też funkcja sekretarza prezydium, którą objął

dyrektor Instytutu Pamięci Narodowej Janusz Kornacki. Osoba dyrektora Kornackiego miała z pewnością decydujący wpływ na udaną współpracę Głównej Komisji i IPN.

Wraz z wydaniem w dniu 10 listopada 1945 r. Dekretu o Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, zwiększono liczbę członków Komisji i dokonano zmian personalnych w samym prezydium, które od tej pory liczyło ośmiu członków. Zmiana dokonana została też w tym samym bądź kolejnym miesiącu na stanowisku dyrektora biura,

232 Ibidem.

233Ibidem.

234

Ibidem.

235 Alfred Fiderkiewicz urodził się w 1886 r. w Horodence, zm. w 1972 r. Z wykształcenia lekarz. Działacz polityczny okresu II RP i PRL. Poseł na Sejm z ramienia PSL „Wyzwolenie”, kandydat na prezydenta RP, w czasie okupacji członek Stronnictwa Demokratycznego, a następnie Polskiej Partii Robotniczej. W latach 1943 – 1945 więzień obozu koncentracyjnego w Brzezince. Po wojnie łączył stanowisko prezydenta Krakowa i pierwszego dyrektora Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Urzędy te pełnił do końca 1945 r. Następnie przebywał na placówkach dyplomatycznych w Bukareszcie i Londynie. Od 1948 był przewodniczącym Związku Zawodowego Pracowników Służby Zdrowia. Więcej w: Kurier Polski, nr 134 z dnia 9 czerwca 1972 r. s. 2 – nekrolog, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, XXV, Warszawa 1973, s. 10-12.

83

kierującego pracami Głównej Komisji²³⁶. Lekarza i zasłużonego działacza politycznego

Alfreda Fiderkiewicza, zastąpił mało znany prawnik będący dotąd pracownikiem

biura²³⁷Janusz Gumkowski²³⁸, pełniący tę funkcję aż do roku 1965.

Przewodniczącym Głównej Komisji został minister sprawiedliwości Henryk Świątkowski, a wśród jego siedmiu zastępców znaleźli się wiceprezydent Krajowej Rady Narodowej Wacław Barcikowski, wiceminister sprawiedliwości Leon Chajn, nowy dyrektor biura Głównej Komisji Janusz Gumkowski, dotychczasowy przewodniczący, poseł Krajowej Rady Narodowej Stanisław Janusz, prokurator Sądu Najwyższego Stefan Kurowski, minister spraw zagranicznych Wincenty Rzymowski i wiceminister obrony narodowej Marian Spychalski. W skład Głównej Komisji, oprócz prezydium wchodziło aż 59 osób, wśród których największą grupę stanowili prokuratorzy i sędziowie z miast wojewódzkich, w których siedziby miały komisje okręgowe, ale także posłowie, pracownicy świata nauki i ministrowie. Wśród członków Głównej Komisji znaleźli się szefowie resortów: spraw zagranicznych Zygmunt Modzelewski, informacji i propagandy Stefan Matuszewski, oświaty Czesław Wycech, obrony narodowej Marian Spychalski, Bezpieczeństwa Publicznego Stanisław Radkiewicz, a także wiceminister Bezpieczeństwa Publicznego Mieczysław Mietkowski, członkowie Instytutu Zachodniego w Poznaniu – Zygmunt Wojciechowski i Karol Marian Pospieszalski, przedstawiciele Instytutu Pamięci Narodowej - Jerzy Kornacki i

236

Cz. Pilichowski twierdził, że po wejściu w życie Dekretu z dnia 10 listopada 1945 r. (w druku błędnie wskazano datę 1 zamiast 10 listopada 1945 r.) dyrektorem nadal pozostał Alfred Fiderkiewicz. Patrz. Cz. Pilichowski, Badanie i Ściganie Zbrodni Hitlerowskich 1944 – 1974, Warszawa 1975, s. 9. Z dokumentacji wytworzonej przez Główną Komisję wynika, że w grudniu 1945 r. dyrektorem biura był już Janusz Gumowski. Nie zachowały się dokumenty dotyczące samej zmiany na stanowisku dyrektora, zatem dokładna data nie jest znana. W oparciu o zgromadzony zasób archiwalny ustalić można jednak, że Janusz Gumkowski powołany został na stanowisko dyrektora biura Głównej Komisji pomiędzy 21, a 31 grudnia 1945 r. Wynika to z faktu, że na pierwszym ogólnopolskim zjeździe delegatów Okręgowych Komisji w Warszawie, które odbyło się w dniu 21 grudnia 1945 r. dyrektorem nadal był Adolf Fiderkiewicz – patrz: IPN GK 162/6, k. 5. Natomiast w sprawozdaniu Głównej Komisji za rok 1945 r. jako dyrektor występuje już Janusz Gumkowski. Patrz: IPN GK 162/137, k. 85.

237 IPN GK 162/6, k. 1.

238 Janusz Gumkowski syn Mariana (1877 – 1927) i Heleny zd. Wojno hr. Trąby (1879 – 1967). Urodził się 25 kwietnia 1905 r. w Odessie. Dnia 10 listopada 1945 r. powołany został na stanowisko dyrektora biura Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Funkcję tę pełnił do roku 1965. Członek PZPR. W okresie powojennym zamieszkiwał w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 8/1. Mieszkanie to udostępnił Służbie Bezpieczeństwa, jako lokal kontaktowy ps. „01”. Zwerbowany dnia 25 czerwca 1953 r. na podstawie „uczuć patriotycznych”, przez Sekcję I Wydziału III Departamentu V MBP. Następnie trafił pod egidę Wydziału II Departamentu I MSW - wywiad zagraniczny. Zdjęty z ewidencji dnia 23 września 1963 r. Materiały zarchiwizowano pod sygn. 59119/I (IPN BU 001176/962). Zmarł w 1984 r. i pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Notę biograficzną opracowano na podstawie: M. J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego - (http://www.sejm-wielki.pl/b/sw.267034), IPN BU 728/31871 - akta paszportowe, IPN BU 2602/312 – (Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego) Teczka Nr 29: Ewidencja pracowników placówek dyplomatycznych RP i Misji Wojskowych, IPN BU 001176/962/J - 59117/I-59117/I (MSW w Warszawie) - Fragmenty teczek osobowych źródeł informacji starej sieci agenturalnej MSW, IPN BU 001519/14 - Dziennik archiwalny MSW Sygnatura I "Stara sieć" nr 57576-59118; za lata 1963–1965.

84 Stanisław Płoski, profesorowie Stanisław Batawia i Józef Bossowski, prezes Sądu Najwyższego Kazimierz Bzowski, prokurator Wacław Jonsik, Zofia Nałkowska, wiceprezes Sądu Apelacyjnego w Krakowie Józef Różański, sędzia Sądu Okręgowego w Krakowie

profesor Jan Sehn oraz kierownik Okręgowej Komisji w Poznaniu Józef Szymański²³⁹.