Uchwała prezydium KRN z dnia 28 lutego 1945 r. i regulamin Głównej Komisji

W okresie funkcjonowania rządu tymczasowego, jako władzy wykonawczej i Krajowej Rady Narodowej, jako władzy ustawodawczej, dnia 28 lutego 1945 r. odbyło się posiedzenie prezydium Krajowej Rady Narodowej, na którym obecni byli przedstawiciele KRN z jej przewodniczącym Bolesławem Bierutem na czele. Na wniosek gen. Michała Roli-Żymierskiego uchwałą, postanowiono powołać Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce przy prezydium KRN. Na propozycję gen. Roli-Żymierskiego, Bolesław Bierut wskazał, że osoby będące członkami komisji badającej zbrodnie w Oświęcimiu, będą odpowiedzialne za zorganizowanie nowo powstałego ciała przy prezydium KRN, choć jego

sprecyzowana nazwa powstała później¹⁰⁶.

106 AAN, KRN, sygn. 240, s. 29, za: Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i jej oddziały

48 Wspomniany wyżej dokument, jest prócz regulaminu wewnętrznego, jedyną podstawą prawną dla działania Komisji przez prawie pół roku, aż do listopada 1945 r. Oczywistym jest, że członkowie prezydium KRN, wobec ogromnych trudności organizacyjnych w zrujnowanym kraju, zdawali sobie sprawę, iż jest to rozwiązanie tymczasowe, w którym uregulowano jedynie samo powstanie Komisji. Brak jakichkolwiek przepisów i samo stwierdzenie Bolesława Bieruta zawarte w protokole, doprowadzić musiało do konstatacji, że nowo powołaną komisję, jej zadania i funkcjonowanie oprzeć należy na dotychczas funkcjonującej Komisji dla Badania Zbrodni Niemiecko-Hitlerowskich w Oświęcimiu.

Działania zmierzające do powstania nowej instytucji, zgodnie z zaleceniem prezydenta Bieruta, rozpoczęły się bardzo szybko. Dnia 30 marca 1945 dyrektor Biura KRN Jan Wasilewski napisał do ministra sprawiedliwości Edmunda Zalewskiego: Uprzejmie

komunikuję, że Prezydium Krajowej Rady Narodowej na ostatnim posiedzeniu postanowiło powołać Główną Komisję dla badania zbrodni niemieckich w Polsce przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej. Zorganizowanie tej Komisji, Prezydium Krajowej Rady Narodowej postanowiło powierzyć członkom Komisji dla zbadania zbrodni niemieckich w Oświęcimiu tj. przez ob. Ministra, ob. Ministra Rzymowskiego i ob. Zofię Nałkowską. Z polecenia ob. Prezydenta uprzejmie proszę o porozumienie się z pozostałymi członkami Komisji i powiadomienie o ukonstytuowaniu się ob. Prezydenta107

.

W oparciu o uchwałę prezydium KRN z dnia 28 lutego 1945 r., na posiedzeniu prezydium Głównej Komisji dnia 17 maja 1945 r., stworzono regulamin, który aż do wydania

dekretu z dnia 10 listopada 1945 r.¹⁰⁸był podstawą jej funkcjonowania. Zadaniami, które

postawiono przed Główną Komisją były: zbieranie materiałów i przeprowadzanie badań dotyczących zbrodniczej działalności niemieckich władz państwowych, władz partyjnych NSDAP, a także wszelkich innych instytucji niemieckich, w stosunku do obywateli polskich. Główna Komisja, określona została jako czynnik nadrzędny wobec istniejących poprzednio lub zawiązanych jednocześnie wszelkich lokalnych instytucji o tym samym lub pokrewnym charakterze. Zatem do jej zadań należało także kierowanie ich pracami i wykorzystywanie wyników ich badań, a także przejęcie nadzoru nad ich zbiorami materiałów i dokumentów. W regulaminie określono też Główną Komisję, jako czynnik równorzędny, który współpracuje z wszelkimi instytucjami centralnymi o charakterze pokrewnym, zwłaszcza Instytutem Pamięci

107 Ibidem.

49

Narodowej przy prezydium Rady Ministrów¹⁰⁹. KRN określił więc Główną Komisję jako

centralę prowadzenia wszelkich badań dokumentacyjnych i ekshumacyjnych na terenie całego kraju, której podlegają mniejsze jednostki. Wskazać należy, że w wielu polskich miastach, powstały grupy społecznikowskie zajmujące się takimi pracami, z których każda posiadała osobny model postępowania. Co więcej, władze w Warszawie nie wiedziały często o wykonywanych czynnościach i nie znały ich efektów. Zdaniem władz komunistycznych, sytuacja ta musiała ulec zmianie, zapewne celem ujednolicenia sposobu prac i katalogowania jej wyników, ale prawdopodobnie też, celem przejęcia pełnej kontroli nad działaniem poszczególnych grup i wynikami prowadzonych badań. W związku z tym, że władze centralne, co oczywiste, chciały zapoznać się z ilością zbrodni popełnionych na ziemiach polskich, do celów zarówno naukowych, jak i prawnych, zapis dotyczący przejęcia kontroli nad grupami prowadzącymi badania i ekshumacje, wydaje się jak najbardziej racjonalny.

Ponadto jako zadanie Głównej Komisji, wskazane zostało, aby wyniki pracy badawczej, zarówno jej własne, jak instytucji jej podlegających, były rozpropagowywane

wśród najszerszych rzesz społeczeństwa polskiego, pod postacią odpowiednich publikacji¹¹⁰.

Zadanie to postawione przed Główną Komisją, realizowane było w latach kolejnych w postaci biuletynu i publikacji książkowych, które pisane były przez wielu uznanych naukowców, co zapewniło im odpowiedni poziom i wartość badawczą. Na tym obszarze działalności, doszło zatem do nałożenia na siebie zadań, dwu podmiotów – Głównej Komisji i Instytutu Pamięci Narodowej, które równocześnie prowadzić miały działalność naukową i wydawniczą. Znaczącą różnicą był jednak fakt, że IPN w znacznej mierze otrzymywał dokumenty z Głównej Komisji, ta natomiast pozyskiwała je najczęściej bezpośrednio na miejscach zbrodni. W regulaminie określono też, że prezydium Głównej Komisji powoływane jest przez prezydium Krajowej Rady Narodowej i składa się z pięciu członków: przewodniczącego, trzech zastępców i sekretarza. Na szczególną uwagę zasługuje, że stanowisko pierwszego zastępcy przewodniczącego, sprawował minister albo pełnomocnik Ministerstwa Sprawiedliwości, a stanowisko drugiego zastępcy minister albo pełnomocnik Ministerstwa

Spraw Zagranicznych¹¹¹. Obsadzenie władz prezydium członkami rządu, wskazuje

jednoznacznie na nadanie pracom Głównej Komisji wysokiego priorytetu.

109 AGK, GK, sygn. 3, za: Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i jej oddziały terenowe

w 1945 roku, wybór dokumentów. Oprac: Mieczysław Motas, Warszawa 1995, s. 26, zob. także: AAN KRN, sygn.

240 s. 13-14 (drugi egzemplarz), s. 33-34 (pierwszy egzemplarz).

110 Ibidem.

50 W regulaminu zapisano też, że prezydium zbiera się przynajmniej raz w miesiącu. Jak pokazały kolejne lata, wypełniano ten punkt niezwykle sumiennie, z uwagi na fakt, że początkowe prace dotyczące prawnych podstaw działalności Komisji, a także zorganizowania zaplecza kadrowego i technicznego wymagało wiele pracy i podjęcia wielu ważnych decyzji¹¹².

Prezydium umocowane zostało do składania wniosku Krajowej Radzie Narodowej, która na tej podstawie powoływała członków Głównej Komisji, z których każdy musiał być pełnoletnim obywatel RP o nienagannej przeszłości, zwłaszcza z okresu wojny i okupacji lat 1939-1945.Przy czym wśród innych względów, przemawiających za powołaniem kandydata do współpracy z Główną Komisją w charakterze jej członka, miały być szczególnie jego realne możliwości współpracy. Co więcej współpraca ta powinna być ciągła, zespolona i twórcza¹¹³.

W regulaminie ustanowiono też organ techniczny i wykonawczy Głównej Komisji, jakim było biuro, które podlegało bezpośrednio pod prezydium. Jego zadaniem była współpraca z Instytutem Pamięci Narodowej i innymi instytucjami centralnymi, koordynacja prac poszczególnych podkomisji i oddziałów wojewódzkich oraz przechowywanie i segregowanie materiałów wytworzonych i przejętych przez Główną Komisję. Na czele biura,

zgodnie z zapisami regulaminu stał dyrektor naczelny, koordynujący jego pracę¹¹⁴.KRN

tworząc pierwsze podstawy działalności Głównej Komisji, uznała, że w szczególnych okolicznościach, celem przeprowadzenia określonych zadań, możliwe jest powołanie podkomisji, na której czele stać może jedynie członek prezydium Głównej Komisji,

powoływany przez dyrektora naczelnego¹¹⁵. Do sytuacji takich dochodzić miało przy okazji

większych kompleksowych spraw, np. przy badaniu konkretnego miejsca zagłady, czy opracowaniu naukowym większego zagadnienia. Wówczas członek Komisji, wraz z delegowanymi pracownikami, mogli zaangażować się tylko w jeden projekt.

Istotnym postanowieniem regulaminu, dotyczącym powstania struktury terenowej, była prerogatywa Głównej Komisji do powoływania oddziałów wojewódzkich, których zadaniem było zbadanie zbrodni niemieckich w poszczególnych miejscowościach. Oddziały te prowadzić miały badania pod kierunkiem członków Głównej Komisji i w ścisłym porozumieniu z dyrekcją biura, której nadsyłać miały materiały i sprawozdania z

112 Ibidem. 113 Ibidem. 114 Ibidem. 115 Ibidem.

51

działalności¹¹⁶.Z czasem siedziby oddziałów pojawiły się w miastach wojewódzkich, ale

także mniejszych miejscowościach takich jak Radom czy Siedlce, jednak miejsca ich siedzib z biegiem lat zmieniały się. Kluczowymi były lata 1948 – 1950, gdzie po dynamicznym wzroście osobowym Głównej Komisji i powstawaniu coraz to nowych oddziałów, nastąpiła ich stopniowa likwidacja i ograniczenie Głównej Komisji do centrali w Warszawie i oddziału w Krakowie. Sytuacja ta zmieniła się w połowie lat sześćdziesiątych, gdzie powrócono do rozbudowy struktur terenowych, przywracając oddziały w miastach wojewódzkich. Podział ten w nieznacznie zmienionym tylko kształcie, przetrwał do dnia dzisiejszego w Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Ponadto zasadą było, że podejmowanie konkretnych czynności, czy to badań naukowych czy dochodzeń, związane było z właściwością miejscową oddziału, które tylko jednak w pewnym stopniu pokrywały się z podziałem administracyjnym kraju. Pomimo, że od reformy z dnia 28 czerwca 1946 r., istniało już województwo szczecińskie, obejmujące całe Pomorze Zachodnie, w jego stolicy nie powstał oddział Głównej Komisji, a cały ten obszar włączony został do właściwości miejscowej oddziału poznańskiego. Co istotne, regulamin nie zawierał szczegółowych wytycznych geograficznych, zatem podejmowanie działań na obszarze miejscowo wątpliwym, musiało być uzgadniane indywidualnie, pomiędzy zainteresowanymi oddziałami i centralą.

Regulamin zawierał też dość ogólne wskazanie dotyczące wymaganej metodyki pracy jej członków i pracowników: Wszelkie pracy w związku z badaniem zbrodni niemieckich w

Polsce należy prowadzić z jak największą dokładnością i obiektywizmem w celu wiernego odtworzenia rzeczywistości¹¹⁷. Jednocześnie wskazano, że przy zbieraniu, zabezpieczaniu i

opracowywaniu materiału dowodowego stosuje się odpowiednie przepisy polskiego kodeksu

postępowania karnego¹¹⁸.

Na Główną Komisję nałożono też obowiązek działania w porozumieniu z miejscowymi władzami administracji publicznej, bezpieczeństwa publicznego i sądownictwa. Co więcej za właściwy i pożądany, celem ścisłego współdziałania najszerszych rzesz społeczeństwa polskiego z pracami Głównej Komisji, uznany został udział ludności

116 Ibidem.

117

Ibidem. 118

Szersze omówienie zagadnienia związanego z przepisami polskiego kodeksu postępowania karnego, w rozdziale: 2.1.3. Dekret o Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce.

52

miejscowej, nauczycielstwa, przedstawicieli związków zawodowych¹¹⁹. Zatem Krajowa Rada

Narodowa już na samym początku działalności Głównej Komisji, uznała za potrzebny czynnik społeczny, mający wspierać prowadzone na danym obszarze prace. Wydaje się, że rozwiązanie to było po trzykroć korzystne. Z jednej strony z uwagi, na szczególnie istotne, przy prowadzeniu dochodzeń, źródła osobowe, z drugiej, na pomoc fizyczną przy pracach ekshumacyjnych i z trzeciej, celem osiągnięcia celów propagandowych.

Budżet Głównej Komisji, zgodnie z treścią regulaminu, projektowany był przez dyrektora naczelnego biura, po uzgodnieniu z prezydium Głównej Komisji, z prezydium Krajowej Rady Narodowej i z ministrem skarbu, a zatwierdzany przez prezydenta KRN. Rozwiązaniem, które gwarantowało pewną niezależność finansową Głównej Komisji, było

przyznanie odrębnego działu w budżecie KRN¹²⁰.

Regulamin wraz z Uchwałą Prezydium KRN z dnia 28 lutego 1945 r. był jedyną podstawą działalności Głównej Komisji przez około pół roku, kiedy to wydano akt prawny o mocy powszechnie obowiązującej, tworzący - a de facto podtrzymujący - dotychczasowy stan, Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce.