Współpraca Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce z Instytutem

W dekrecie o Głównej Komisji i Okręgowych Komisjach Badania Zbrodni

Niemieckich w Polsce z dnia10 listopada 1945 r.³⁷⁹ w art. 3 pkt. b) wskazano zakres

działalności Komisji: Badanie i zbieranie materiałów dotyczących zbrodni niemieckich,

popełnionych w Kierownictwo i uzgadnianie prac Okręgowych Komisji oraz wszystkich instytucji o pokrewnym zakresie działania i współpraca z Instytutem Pamięci Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów. W ten sposób na stałe związano z Główną Komisją, Instytut

Pamięci Narodowej, którego współpraca nad badaniem i ściganiem zbrodni niemieckich, a potem przeciwko narodowi polskiemu, trwały od jego powstania, z kilkudziesięcioletnią przerwą, do chwili obecnej. Z uwagi na powyższe działalność Instytutu Pamięci Narodowej i jego współpraca z Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce wymaga szerszego omówienia.

Początek Instytutowi dali Helena Boguszewska i Jerzy Kornacki, działacze społeczni i pisarze związani z lewicą spod znaku Polskiej Partii Socjalistycznej, którzy po przybyciu do Lublina rozpoczęli prace nad powstaniem IPN. Tak to wspominała Helena Boguszewska:

Lublin rozbrzmiewał wówczas sławą bohaterstwa polskich oddziałów uparcie szturmujących Warszawę i właśnie te chwile wielkie i tragiczne kazały nam myśleć o stworzeniu jakiegoś komitetu, komisji czy instytutu, który by podjął pracę utrwalenia pamięci polskich walk i polskiego męczeństwa tej wojny³⁸⁰. I dalej w podobnym: Czujemy, że powołanie takiej

379 Dz. U. 1945 nr 51, poz. 293, IPN BU 737/2.

117

instytucji dla czuwania nad rozwojem pamięci narodowej, jest sprawą pilną i konieczną³⁸¹.

Niewyraźna wizja przyszłego instytutu, materializowała się przez rozmowy z wysoko postawionymi działaczami partyjnymi i kompletowaniem zaplecza technicznego. Jak dalej wspominała Helena Boguszewska, w dniu 19 września 1944 r. przeprowadzono zaawansowaną już konsultację z Edwardem Osóbką – Morawskim, prezydentem KRN Bolesławem Bierutem i ministrem spraw zagranicznych Wincentym Rzymowskim. Instytut Pamięci Narodowej powstał przy resorcie Kultury i Sztuki, a jego na jego siedzibę przeznaczonych zostało kilka pokoi. Helena Boguszewska wspominała też fatalną sytuację materialną nowo powstałej instytucji, co jednak nie może dziwić wobec okresu jej powołania:

Niestety nie mamy nie tylko maszyny do pisania, ale półki na papiery, nawet stolika i krzesła. Także ani pióra ani atramentu. Mimo to piszemy jak się da, na razie ołówkiem³⁸².

Tak trudna sytuacja, dalece niesprzyjająca wykonywaniu obowiązków, nie zniechęciła jednak założycieli, którzy rozpoczęli pracę. Wnioskować należy, że Helena Boguszewska i Jerzy Kornacki zakładali, że Instytut Pamięci Narodowej, badać miał nie tylko zbrodnie hitlerowskie, ale także historię ruchu socjalistycznego w Polsce, jako prekursora dla dominującej po wojnie partii komunistycznej. Elżbieta Orman wskazywała, że celem IPN miało być badanie historycznych korzeni Polski Ludowej w okresie między upadkiem

powstania styczniowego o odbudowaniem niepodległości w roku 1918³⁸³. Należy z tezą tą się

zgodzić, jednak wydaje się ona niepełna. Zainteresowanie IPN sięgało bowiem kształtowania się całego ruchu socjalistycznego spod znaku Bolesława Limanowskiego czy bardziej

lewicowych Marcina Kasprzaka, Ludwika Waryńskiego i SDKPiL³⁸⁴. Jednak w zamyśle nie

ograniczono się jedynie do roku 1918, planując badania ruchu komunistycznego w okresie międzywojennym. Zatem zadaniem IPN było badanie historii polskich ruchów socjalistycznych i robotniczych, od upadku powstania styczniowego, przez okres międzywojenny, okupację, aż po początki rządów komunistycznych w Polsce.

Wnioskować można, że działalność Heleny Boguszewskiej w Polskiej Partii Socjalistycznej powiązana była ze znajomością z Edwardem Osóbką – Morawskim, który od dnia 5 października 1944 r. był ministrem spraw zagranicznych przy PKWN, a później, do 1947 r. także premierem. To stanowisko, byłego przedwojennego socjalisty, okazało się kluczowe dla powstania Instytutu. Dnia 20 listopada 1944 r. na posiedzeniu Polskiego

381 Ibidem.

382 Ibidem.

383

Henryk Wereszycki. Historia w życiu historyka, pod red. E. Orman i A. Cetnarowicza, Kraków 2001, s.

54.

118 Komitetu Wyzwolenia Narodowego Edward Osóbka – Morawski referował powstanie

Instytut Pamięci Narodowej³⁸⁵. Zgodnie z protokołem spisanym dopiero w 1950 r.: Ob. Bierut

podkreśla ważność tego Instytutu, jednakże nazwa jest zbyt ogólna i dlatego należałoby raczej nazwać „Instytut historii walki za najeźdźcą niemieckim³⁸⁶. Przy zaproponowanej wcześniej

nazwie pozostać chciał jednak minister sprawiedliwości Wincenty Rzymowski, który wskazał, że nazwa inna niż Instytut Pamięci Narodowej spowoduje zawężenie obszaru działania. Chęć współpracy z nowo powstałą instytucją zgłosił Stanisław Skrzeszewski, kierownik Resortu Oświaty przy PKWN, któremu świeżo powstały Instytut zaczął podlegać³⁸⁷.

W dość krótkim czasie sporządzony został statut określający, oprócz organizacji

wewnętrznej, także zadania postawione przed Instytutem Pamięci Narodowej.

Zainteresowania badawcze IPN obejmowały historię Polski, od upadku Powstania

Styczniowego do wyzwolenia z roku 1945³⁸⁸. Konkretne zadania Instytutu określono jako:

gromadzenie, zabezpieczenie i opracowywanie odpowiednich materiałów źródłowych; prowadzenie, uzgadnianie oraz inicjowanie badań nad najnowszą historią Polski ze szczególnym uwzględnieniem ruchu robotniczego i ludowego oraz dziejów ostatniej okupacji niemieckiej i ruchu oporu w Polsce; działalność wydawnicza; organizowanie konferencji naukowych i odczytów; współpraca z odpowiednimi instytucjami naukowymi i społecznymi; rozpisywanie konkursów i przyznawanie nagród; opiniowanie dla prezydium Rady Ministrów

poszczególnych ministerstw i urzędów oraz instytucji państwowych i społecznych spraw³⁸⁹.

Niestety Instytut Pamięci Narodowej dość szybko zaprzęgnięty został do pracy propagandowej, polegającej na opracowywaniu obszernych biogramów najważniejszych działaczy komunistycznych z Władysławem Gomułką i Bolesławem Bierutem na czele.

Wiosną 1945 r. siedziba Instytutu Pamięci Narodowej przeniesiona została z Lublina

do Warszawy do gmachu Ministerstwa Kultury i Sztuki, przy Al. I Armii WP 3³⁹⁰. Zmieniono

też strukturę podległości, wyłączając IPN spod zależności Ministerstwa Oświaty Rządu

Tymczasowego, podporządkowując jednocześnie bezpośrednio prezydium Rady

Ministrów³⁹¹.

385 AAN IHN, sygn. 1, k. 1.

386 Ibidem. 387 Ibidem. 388 Ibidem, k. 14. 389 Ibidem.

390 AAN IHN, sygn. 9, k. 14.

119 O Instytucie Pamięci Narodowej w tym okresie pisała nawet prasa: W kilku pokojach

gmachu Prezydium Rady Ministrów mieści się Instytut Historyczny Pamięci Narodowej. Niewielu ludzi wie jak trudna i poważna praca jest tu prowadzona. Wchodzimy do niedużego pokoju archiwalnego. Na półkach i regałach ułożone są książki, komplety periodyków, gazet

różne kartki itp.³⁹²Wspomniano też o zasobie dokumentów zebranych przez IPN: Archiwum

zawiera 432 tytuły gazet z okresu konspiracji i Powstania. Broszur konspiracyjnych jest około 160, poza tym są plakaty, odezwy oraz ulotki zarówno konspiracyjne jak i powstańcze. Zachowało się też bardzo dużo zarządzeń władz wojskowych i cywilnych z okresu Powstania. Przed nami leżą zbutwiałe nadpalone rozkazy dowództw powstańczych. Ocalała zaledwie część, która przedstawia już teraz wielką wartość dokumentu historycznego³⁹³.

Prawdopodobnie w tym czasie IPN otrzymał wsparcie z budżetu państwa, na realizację idei dyrektora Stanisława Płoskiego o powołaniu Instytutu Historii Najnowszej,

który miał być jednostką badawczą, niezależną od ideologicznych nacisków³⁹⁴.

W projekcie zmian Stanisława Płoskiego, mających dokonać się w IPN przeczytać można, że: Instytut Historii Najnowszej jest samodzielną placówką naukowo – badawczą oraz, że podlega Prezesowi Rady Ministrów. Budżet Instytutu Historii Najnowszej stanowi

jeden z działów budżetu Prezydium Rady Ministrów³⁹⁵. Stanisław Płoski wyraźnie chciał zatem odciąć się od partyjnej propagandy, odejść od nieco patetycznej nazwy, pozostając jednocześnie blisko najwyższych struktur państwowych, celem ewentualnej szybkiej realizacji wnoszonych postulatów.

Wśród zadań Instytutu Historii Najnowszej według projektu Stanisława Płoskiego znalazły się: prowadzenie badań naukowych na historią Polski XIX i XX w. ze szczególnym uwzględnieniem ruchów społecznych oraz dziejów okupacji niemieckiej w Polsce. Opiniowanie dla potrzeb rządu instytucji państwowych oraz organizacji społecznych spraw

będących przedmiotem badań Instytutu³⁹⁶. Ponadto wskazano, że IHN prowadzi samodzielne

badania naukowe oraz działalność dokumentacyjną, gromadzi, opracowuje i zabezpiecza materiały źródłowe, prowadzi i kompletuje księgozbiór, prowadzi bibliografię polską retrospektywną i bieżącą oraz bibliografię obcą w wyborze, a także organizuje posiedzenie i konferencje, prowadzi działalność wydawniczą. Ponadto IHN współpracować miało z

392 Gdzie się mieści i jak pracuje Instytut Historyczny Pamięci Narodowej, „Express Wieczorny”,

Warszawa 31 lipca 1947 r.

393 Ibidem.

394 T. P. Rutkowski, Nauki Historyczne w Polsce 1944-1970, zagadnienia polityczne i organizacyjne, Warszawa 2007, s. 67.

395 AAN IHN, sygn. 1, k. 5.

120

Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich³⁹⁷.Ostatnie z zadań realizowane było do

końca działalności IHN, a później także od 1984 r., czyli od momentu, gdy powołano nowy twór - Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytut Pamięci Narodowej.

Projekt Stanisława Płoskiego początkowo zyskał akceptację władz państwowych i został zatwierdzony dekretem przez prezydium Rady Ministrów z dnia 27 lipca 1948 r.: Na

podstawie art. 4 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej³⁹⁸ i Ustawy z dnia 22 lutego 1947 r. o upoważnieniu Rządu do wydawania dekretów z mocą ustawy³⁹⁹.

Od początku swojego istnienia IPN, a później IHN blisko współpracował z Główną Komisją Badani Zbrodni Niemieckich w Polsce. Ułatwiało to objęcie posady sekretarza prezydium Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce przez dyrektora Instytutu Pamięci Narodowej. Pełniący tę funkcję Janusz Kornacki, został też członkiem komitetu redakcyjnego Biuletynu Głównej Komisji. Dyrektor IPN brał też udział w kształtowaniu się samej Komisji i jej oddziałów. To on dnia 5 lipca 1945 r. w Warszawie przyjmował delegację z Poznania, która zadeklarowała gotowość podjęcia działań zmierzających do powołania oddziału w stolicy Wielkopolski.

Współpraca Głównej Komisji i Instytutu Pamięci Narodowej (od 1948 r. Instytutu Historii Najnowszej), oprócz dyspozycji zawartych w dekretach powołujących obie jednostki, znalazła też potwierdzenie w sprawozdaniu Instytutu z lat 1945-1950. W punkcie III wymieniono na pierwszym miejscu współpracę z Komisją, wskazując, że Instytut wziął udział w przygotowaniu materiałów dowodowych w procesie przeciwko głównym zbrodniarzom wojennym przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. Ponadto opracowano dla Komisji szereg zagadnień jak np. „SS-Schützen-Division Galizien, Sonderdinenst, Schutzmannschaft Batalion 202, organizacja SS czy rola Hilfspolizei w Generalnej Guberni. Współpracowano także w przygotowaniu wystawy pt. „Zbrodnie

niemieckie”, na którą Instytut przygotował szereg eksponatów⁴⁰⁰.

Główna Komisja przy pomocy sądów grodzkich, opracowywała ankiety, pomocne przy ściganiu zbrodniarzy niemieckich. Kierownicy jednostek mieli za zadanie zbieranie informacji dotyczących zabójstw, masowych egzekucji czy funkcjonowania gett, które po opracowaniu trafiły do Instytutu Pamięci Narodowej. Jak szacował Czesław Pilichowski, do

397 Ibidem.

398

Dz. U. 1947, Nr 18, poz. 71.

399 Dz. U. 1947, Nr 20, poz. 79.

121 października 1945 r., 80% sądów grodzkich przesłało wypełnione ankiety do Instytutu

Pamięci Narodowej⁴⁰¹.

Jeszcze podczas prowadzenia procesów ekstradycyjnych, działalności

Międzynarodowego Trybunału Wojskowego i Najwyższego Trybunału Narodowego ukształtował się model współpracy, w którym to Główna Komisja zwracała się, w razie potrzeby do IPN o przeprowadzenie kwerendy archiwalnej bądź udostępnienia dokumentów czy opracowań. W drugą stronę po uzyskaniu materiałów z alianckich stref okupacyjnych Niemiec, Główna Komisja przekazywała je zespołowi naukowców z Instytutu Pamięci Narodowej.

Niestety, praca niezależnej dość instytucji, która skupiała wielu pasjonatów i społeczników nie trwała zbyt długo. Tym samym wzajemna współpraca, do której obowiązane zostały obie strony, po koniec lat czterdziestych, przerwana została na kilkadziesiąt lat, ze względu na wygaszanie prac Instytutu. Zmiany w kierownictwie partyjnym, nasilająca się stalinizacja, w wielu dziedzinach życia społecznego i naukowego nie mogły odbić się bez echa na funkcjonowaniu IHN. Trafną syntezę ograniczania roli Instytutu, a później jego rozwiązanie przestawił Rafał Stobiecki, który uznał, że istnienie tak niezależnej instytucji było władzom komunistycznym nie na rękę z dwóch powodów. Jednym z nich była walka z prawicowo-nacjonalistycznym odchyleniem, którego ofiarą padł m.in. Władysław Gomułka. Drugim natomiast, które wydaje się znacznie ważniejszym, nasilenie stalinizacji

także polskiego życia naukowego⁴⁰².

W notatce przeznaczonej dla KC PPR dotyczącej IHN pisano: Najważniejszym

mankamentem Instytutu jest jego jednostronność polityczna. Reprezentuje on w najlepszym razie formalnie RPPS z dalekim wachlarzem na prawo. Z materialistycznym pojmowaniem dziejów, z marksizmem Instytut nie ma nic wspólnego⁴⁰³. W ten sposób, zakończenie prac

Instytutu Historii Najnowszej, zbiegło się z wygaszaniem działalności oddziałów Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, w tym oddziału w Poznaniu.

401 Cz. Pilichowski, Trybunał Norymberski i zasady norymberskie, a sprawa ścigania i karania

hitlerowskich zbrodniarzy wojennych w latach 1945-1971, Warszawa 1971 r., s. 8.

402

R. Stobiecki, Historycy polscy wobec wyzwań XX w., Poznań 2014, s. 101.

403 Notatka w sprawie Instytutu Pamięci Narodowej, z 13.12.1948 r. podpisana przez M. Turlejską,

122

2.3 Działalność Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w