Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej i jego umocowanie do wydania Dekretu o

Pierwszym dokumentem traktującym o ogólnopolskiej potrzebie badania zbrodni niemieckich w latach 1939-1945, jest protokół z posiedzenia Prezydium Krajowej Rady Narodowej. Moc prawna wspomnianego dokumentu, jest jednak zdecydowanie dyskusyjna. Przede wszystkim zwrócić należy uwagę, że Krajowa Rada Narodowa, była początkowo tylko ciałem politycznym Polskiej Partii Robotniczej o charakterze parlamentu, decydującym o wewnętrznych sprawach ugrupowania. Jednakże silne poparcie udzielone partii przez Józefa Stalina, dyktatora światowego mocarstwa, powodowało, że członkowie partii, uzurpowali sobie prawo do reprezentowania całej ludności na terenie Polski.

Krajowa Rada Narodowa, powstała w noc sylwestrową 1943/1944 r. i równocześnie powołane zostało prezydium KRN, które w 1945 r. zatwierdziło powstanie Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. W prezydium zasiadali wszyscy najważniejsi działacze komunistyczni tacy jak Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski czy Władysław Gomułka i to oni de facto nadawali kształt zmianom, jakie zachodziły w odradzającej się Polsce. Pomimo, że KRN, funkcjonować miała jak parlament, decyzje o kształcie aktów prawnych zapadały w gronie kilkunastu osób prezydium. Prawdziwy parlament, ale już jednoizbowy, w odróżnieniu, od dwuizbowego systemu przedwojennego, wyłoniony został dopiero w wyniku wyborów powszechnych w 1947 r.

Krajowa Rada Narodowa, postrzegała siebie, jako faktyczną reprezentację polityczną narodu polskiego, upoważnioną do kierowania jego losami do czasu wyzwolenia Polski spod

okupacji⁹⁶.Próbą legitymizacji władzy, stało się odwoływanie do „woli narodu”, która stać

miała ponad poszczególnymi aktami prawnymi, w tym także podnad konstytucją. Zabiegiem

deprecjonującym obowiązujący w Polsce system prawny, było podkreślanie

43 niedemokratyczności rządów po zamachu majowym, które przez działaczy komunistycznych, nazywane były faszystowskimi.

W teksie Manifestu wskazano:  Krajowa Rada Narodowa, powołana przez walczący

naród, jest jedynym legalnym źródłem władzy w Polsce. Emigracyjny „rząd“ w Londynie i jego delegatura w Kraju jest władzą samozwańczą, władzą nielegalną, opiera się na bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 roku. „Rząd“ ten hamował walkę z okupantem hitlerowskim, swą awanturniczą polityką pchał Polskę ku nowej katastrofie⁹⁷.

Mimo deklarowanej w Manifeście „woli narodu”, społeczne poparcie dla ruchu komunistycznego, a także dla samej PPR, nie było zbyt wysokie, a rzeczywiste wyniki wyborów z roku 1947 r. wskazywały, że pierwszą siłą polityczną w powojennej Polsce było

chłopskie Polskie Stronnictwo Ludowe⁹⁸.

Stosunkowo niskie poparcie dla ruchu komunistyczne w ogóle, wynikało w znaczniej mierze, przez utożsamianie go z władzami Związku Radzieckiego, który z kolei postrzegany był, jako najważniejszy wróg nowo odrodzonej ojczyny. Wciąż żywa zapewne pamięć o wojnie polsko-bolszewickiej z lat 1919-1921, a do tego zajęcie wschodnich obszarów II Rzeczypospolitej przez ZSRR we wrześniu 1939 r., przyczyniały się do krytycznego i pełnego niechęci spojrzenia polskich obywateli, na organizacje komunistyczne. Istotną rolę w kształtowaniu powszechnej antykomunistycznej postawy, odegrał także Kościół katolicki, który głosem swych hierarchów, jak i szeregowych kapłanów, jednoznacznie negatywnie nastawiony był do jakichkolwiek ruchów lewicowych.

Zatem wskazywanie przez KRN, na „wolę narodu”, we wprowadzaniu w Polsce nowego systemu politycznego i gospodarczego, uznać należy jedynie za wybieg propagandowy, który jednak, przy pomocy wielu organizacji, a przede wszystkim Armii Czerwonej, wcielony został w życie. Polska Partia Robotnicza kładąc podwaliny pod nowy ustrój, odcinała się jednocześnie od emigracyjnego rządu w Londynie, działającego na mocy konstytucji kwietniowej z 1935 r. W związku z faktem, że przyjęcie ustawy zasadniczej, w Polsce, która od przewrotu majowego z 1926 r. nie była już państwem w pełni demokratycznym, odbyło się z pogwałceniem przepisów konstytucji z 1921 r., komuniści twierdzili, że rząd w Londynie nie posiada legitymacji do sprawowania władzy w Polsce.

97

Pełny tekst Manifestu Lipcowego znajduje się w wielu publikacjach naukowych, w tym szczególnie wnikliwie opisujących historię polityczną Polski lat czterdziestych takich jak: D. Baliszewskim A. Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 1944–1956, Warszawa 1999 r., T. Żenczykowski, Polska

lubelska, Warszawa 1990 r.

98 M. Szumiło, Roman Zambrowski 1909-1977, Warszawa 2014, s. 203, Cz. Osękowski: Wybory do

44 Nieprawidłowości, formalne i prawne przy uchwalaniu konstytucji z 1935 r., dały komunistom paliwo, które wykorzystane zostało do propagandy mówiącej o faszystowskiej

konstytucji kwietniowej. Politycy komunistyczni oparli swą władzę na nieobowiązującej, acz

sporządzonej w dobie demokracji, konstytucji marcowej z 1921 r., podważając jednocześnie legitymację do sprawowania władzy przez rząd londyński, wybrany na podstawie konstytucji kwietniowej z 1935 r. Działania dawnych władz II Rzeczypospolitej, powołanych na podstawie „faszystowskiej” konstytucji określano, mianem bezprawnych i sprzecznych z wolą narodu. Zatem KRN, opierała się na ustaleniach konstytucji, która w Polsce, od 1935 r. już nie obowiązywała i odbierała tym samym prawo do rządów w Polsce spadkobiercom władzy sanacyjnej, sprawującej swój mandat na podstawie uznanej przez komunistów za nieobowiązującą konstytucję kwietniową.

Pozycja Polskiej Partii Robotniczej stała się zdecydowanie silniejsza w 1944 r., kiedy to wojska Armii Czerwonej wkroczyły na tereny dawnej RP i udzieliły poparcia Krajowej

Radzie Narodowej. Dnia 21 lipca 1944 r. w Moskwie⁹⁹ powstał Polski Komitet Wyzwolenia

Narodowego (PKWN), który był organem wykonawczym Krajowej Rady Narodowej, a więc właściwie rządem, choć nazwy tej, ze względów politycznych, nie używano. Dzień później także w stolicy ZSRR wydano Manifest PKWN, który był zarazem programem dla Polski, jak i deklaracją ścisłej współpracy ze Związkiem Radzieckim. Jednakże wobec dysproporcji obu sprzymierzonych krajów, ich odmiennej sytuacji gospodarczej i militarnej, ale także dzięki ogromnym apetytom politycznym Józefa Stalina, dokonywała się wasalizacja Polski względem potężnego sąsiada. Związek Radziecki prowadzący na terenie przedwojennej Polski działania wojenne, dnia 26 lipca 1944 r., wskazał, że dzieje się to na obszarze suwerennego Państwa Polskiego. Stalin zatem nie kwestionował istnienia kraju po wojnie, jednak za przedstawicieli Polski, uznał całkowicie zależne od siebie PKWN, pomijając jednocześnie rząd londyński. W ten sposób dokonywało się wypychanie legalnych polskich władz ich dotychczasowego miejsca i instalowanie rządu w pełni uzależnionego od Związku Radzieckiego. Uległość PKWN wobec potężnego sąsiada, potwierdzona została m.in. zgodą, by przestępstwa dokonywane na żołnierzach Armii Czerwonej przez polskich obywateli, zaliczane były po jurysdykcję Związku Radzieckiego. W praktyce oznaczało to otwartą drogę do stawiania przed sądami radzieckimi, polskich obywateli dokonujących przestępstw na terenie Rzeczypospolitej. PKWN, mimo początkowych planów przekazania władzy w terenie

99

Propaganda czasów PRL wskazywała, że manifest ogłoszony został w Chełmie Lubelskim. We współczesnej historiografii wskazuje się jednak, że miejscem ogłoszenia, a także druku Manifestu Lipcowego, była Moskwa. Patrz. T. Żenczykowski, Polska lubelska, Warszawa 1990, s. 19.

45 radom narodowym, będącym w systemie radzieckim odpowiednikiem samorządów, jednakże w odróżnieniu od tych ostatnich, w pełni podporządkowanych władzy centralnej, wycofał się z tego pomysłu, uznając, że sytuacje wykorzystać mogą osoby związane z rządem londyńskim. Mimo, że rady narodowe formalnie istniały, faktycznie władzę w terenie sprawowały, powołane na mocy dekretu PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 r., jednoosobowe organy administracji rządowej, m.in. starostowie i wojewodowie.

Jednym z najważniejszych uprawnień PKWN było wydawanie dekretów, czyli aktów normatywnych władzy wykonawczej, mających moc ustawy. W przypadku ustroju tzw. „Polski Lubelskiej” dekret musiał być - przed ogłoszeniem - zatwierdzony przez prezydium KRN, w którym zasiadało ścisłe kierownictwo Polskiej Partii Robotniczej.

W dniu 11 września 1944 r. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła ustawę, której słowa wskazywały na mandat do rządzenia otrzymany od polskiego suwerena: My członkowie

Krajowej Rady Narodowej, zgromadzeni na uwolnionej Ziemi Polskiej pomni obowiązku wobec Narodu, z którego woli zjednoczyliśmy się do czynu i walki wierni zasadom Manifestu

Lipcowego¹⁰⁰, postanawiamy Powołanie Rad Narodowych¹⁰¹ […]. Oprócz wyżej

wspomnianych, ustawa z dnia 11 września 1944 r. sankcjonowała istnienie KRN, w której skład wchodzili członkowie rad narodowych. Przewodniczący KRN, pełnił funkcję odpowiadającą zadaniom i uprawnieniom marszałka Sejmu. Pewnym wybiegiem ze strony komunistów, było uznanie, że stanowisko prezydenta RP jest opróżnione (gdyż prezydent przebywał w Londynie), mimo, iż na uchodźctwie sprawował je Władysław Raczkiewicz. W związku z powyższym, zadania głowy państwa przejął przewodniczący Krajowej Rady Narodowej, który wbrew monteskiuszowskiemu trójpodziałowi władzy, połączył w swym ręku zarówno funkcje prezydenta, jak i marszałka quasi parlamentu. KRN na terenach wyzwolonych spod okupacji hitlerowskiej na zachód od Bugu, sprawowała całość władzy ustawodawczej i wykonawczej, m.in. uchwalając ustawy, przyjmując budżet czy reprezentując Polskę w sprawach międzynarodowych.

Ten quasi parlament, mający za zadanie wprowadzenie w wyzwalanej Polsce władzy na model radziecki, wydawał zgodnie z przyznanymi sobie kompetencjami ustawy, z której

jedna powołała Tymczasowy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej¹⁰², w miejsce PKWN. Prezesem

Rady Ministrów nowo powołanej Rady Ministrów, został związany z przedwojenny ruchem socjalistycznym Edward Osóbka-Morawski. Tak czas tworzenia rządu tymczasowego

100 Manifest PKWN z 22 lipca 1944 r.

101

Dz. U. 1944 nr 5 poz. 22.

102 Ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1944 nr 19 poz. 9.

46 wspomina ówczesny I sekretarz KC PPR Władysław Gomułka: Zarówno koncepcja

powołania rządu tymczasowego, jak i przygotowania do jego utworzenia kierownictwo naszej partii uzgadniało się ze Stalinem. W tym czasie utrzymywana była pewna dwutorowość w kontaktach ze Stalinem. Oprócz rozmów z trójosobową zazwyczaj delegacją Biura Politycznego KC PPR, noszących charakter partyjny, Stalin przyjmował oficjalnie, po linii państwowej przedstawicieli KRN i PKWN w osobach B. Bieruta, E. Osóbki – Morawskiego i M. Żymierskiego. Decydujące postanowienia zapadały jednakże na spotkaniach partyjnych ze Stalinem, które zazwyczaj poprzedzały jego spotkania z delegacją noszącą charakter państwowy¹⁰³.

Oswobodzenie kraju z okupacji hitlerowskiej spowodowało wzrost aktywności polityków niezwiązanych z ruchem komunistycznym, którzy jednak wraz z członkami swych stronnictw, poddawani byli represjom ze strony rozrastającego się aparatu bezpieczeństwa. W sierpniu 1945 r. Stanisław Mikołajczyk powołał, jako partię opozycyjną Polskie Stronnictwo Ludowe, nawiązujące do chłopskiej formacji przedwojennej. Także Karol Popiel powrócił do kraju i tworzył od początku zręby Stronnictwa Demokratycznego, jednak otwarcie sekretariatów w Warszawie, Łodzi i Krakowie szybko spowodowało represję i

aresztowania¹⁰⁴. W roku 1945 władze komunistyczne rozpoczęły też rozprawę z opozycją

zbrojną, powołując do życia Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, którego celem nadrzędnym stało się zwalczanie partyzantki niepodległościowej i walka z opozycją.

W lutym 1945 r. odbyła się konferencja w krymskiej Jałcie, z udziałem przedstawicieli trzech mocarstw: prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta, premiera Zjednoczonego Królestwa Winstona Churchilla i dyktatora ZSRR Józefa Stalina. Był to już czas, kiedy Armia Radziecka zajęła całe terytorium przedwojennej Polski, co dało ostatniemu z wymienionych polityków, najsilniejszą kartę w politycznej rozgrywce. Rozdźwięk w obradach wielkiej trójki powodowało odmienne stanowisko Stalina, opowiadającego się za utrzymaniem rządu tymczasowego, oraz Roosevelta i Churchilla dążących do utworzenia nowego, bardziej demokratycznego rządu w Polsce. Kompromisem okazało się powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, w którego skład weszli, w znakomitej większości, członkowie dotychczasowego rządu tymczasowego, a także działacze z Polski i zagranicy, niezwiązani z

ruchem komunistycznym¹⁰⁵.

103

W. Gomułka, Pamiętniki, pod red. A. Werblana, Warszawa 1994 r., t. II, s. 502.

104 A. Andrusiewicz, Stronnictwo Pracy, 1937-1950, Warszawa 1988 r., s. 244.

47 Rząd w Londynie stanowczo zaprotestował przeciwko ustaleniom porozumień jałtańskich, gdyż zostały one zawarte bez udziału strony polskiej. Jednak wobec uznania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej za legalną władzę w Polsce, przez trzy największe mocarstwa, TRJN zdominowany przez komunistów uznawany był przez kolejne państwa. Rząd tymczasowy podał się do dymisji dnia 28 czerwca 1945 r., a prezydent KRN Bolesław Bierut powołał w jego miejsce, Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem pozostał Edward Osóbka-Morawski, a jego zastępcami zostali Władysław Gomułka i Stanisław Mikołajczyk. W ten sposób stworzono fasadę pluralizmu - premierem został socjalista (jednakże będący w zupełnej zależności od PPR), a wicepremierami komunista Gomułka i ludowiec w osobie Mikołajczyka. Paradoksalnie mimo funkcji wicepremiera, w opozycji był tylko ten ostatni, który nie miał żadnego wpływu na obsadę resortów siłowych. Te zdominowane zostały przez działaczy komunistycznych, także tych ze Związku Radzieckiego, czego przykładem jest osoba ministra obrony narodowej Konstantego Rokossowskiego. Rząd składał się więc z 6 członków PPR, 6 z Polskiej Partii Socjalistycznej, której część związała się z komunistami, 6 z PSL, 2 ze stronnictwa demokratycznego i jednego niezależnego. W związku z faktem, że część PPS w osobach Edwarda Osóbki-Morawskiego czy Józefa Cyrankiewicza, poparła komunistów i razem z nimi stworzyła rząd, faktyczną władzę w Polsce przejęli komuniści.

2.1.2 Uchwała prezydium KRN z dnia 28 lutego 1945 r. i regulamin Głównej