postać maćka chełmickiego, stworzona na planie filmu, została powo-łana do życia w powszechnie znanym kształcie przez pamięć społeczną widzów. bohater Popiołu i diamentu zaistniał dzięki ścisłemu związkowi pomiędzy dziełem filmowym a jego odbiorcami. była to jedna z najważ-niejszych cech nurtu, który narodził się w polskim kinie po przełomie politycznym w październiku 1956 roku. polska Szkoła Filmowa – pisał Jerzy Wójcik w Labiryncie światła – „nie oznacza dla mnie obecności na ekranie pewnych dokonań estetycznych, innego sposobu inscenizacji czy reżyserii. owszem, znaleźliśmy sposób, formę, dosyć zróżnicowaną, ale najważniejsze było mówienie o problemach, o tym co ludzie myśleli, co chcieli wypowiedzieć”115.
dla zrozumienia sposobu odbioru Popiołu i diamentu i specyfiki po-strzegania przez widzów postaci głównego bohatera niezbędne staje
się przypomnienie socjologicznych pojęć pamięci zbiorowej, pamięci urzędowej i pamięci społecznej. zostaną one przywołane w znaczeniu nadanym im przez barbarę Szacką.
pamięć zbiorowa jest to „świadomość trwania w czasie danej zbio-rowości, a także zespół wyobrażeń o jej przeszłości, których znajo-mość uważana jest za warunek pełnego w niej uczestnictwa i które są w najrozmaitszy sposób upamiętniane, oraz formy tego upamięt-niania”116. pamięć zbiorowa ma charakter dynamiczny. Jest terenem stałych spotkań i starć. mieszają się w niej obrazy przeszłości pocho-dzące z odmiennych perspektyw i formowane z różnych elementów.
najbliższa pamięć jest konstruowana z pamięci jednostek o własnych przeżyciach, pamięci określonej zbiorowości wynikającej z „wspól-nych, osobistych doświadczeń wielu jednostek” i zbiorowo uzgodnio-nego symboliczuzgodnio-nego języka ich przekazu, a także oficjalnie przekazy-wanego obrazu przeszłości i oficjalnych obchodów upamiętniających jej ważne wydarzenia117.
dla odbioru Popiołu i diamentu duże znaczenie ma fakt, że obraz przeszłości widziany z perspektywy zbiorowości może być różny, a na-wet sprzeczny z obrazem rysowanym z perspektywy urzędowej. nie-oficjalna pamięć zbiorowa, która istnieje bez pieczęci urzędowej jest określana mianem „pamięci społecznej”118.
Jest to rodzaj „żywej historii”119 krążącej w społecznym obiegu i obecnej w umysłach ludzi. to przeżywana w codziennym życiu i na-sycona emocjami „prawda serca”120. pamięć społeczna ma charakter
„pamięci funkcyjnej” istniejącej na co dzień w świadomości członków danej grupy i pełniącej ważną rolę w kształtowaniu obowiązujących te osoby wartości i tradycji121.
„legitymizacyjna moc przeszłości powoduje – pisze barbara Szac-ka – że w Szac-każdym społeczeństwie toczy się i toczyć musi, aczkolwiek
■ 89 ■ POPIół I DIAMENT a pamięć zbioroWa
z różną intensywnością i różnym stopniem jawności, spór o kształt pamięci przeszłości. o to, co ma być pamiętane, a także jak. W ustro-jach niedemokratycznych, w których dominacja państwa jest wyraź-na i dolegliwa oraz prowokuje opór, pamięć przeszłości staje się te-renem walki o legitymizację i delegitymizację ustroju. odrzucane są obrazy przeszłości oficjalnie propagowane i umacniające roszczenia władzy do prawomocności oraz tworzone obrazy alternatywne rosz-czenia te podważające. pamięć urzędowa i pamięć społeczna różnią się znacząco”122.
W odniesieniu do wydarzeń, rozgrywających się w Popiele i diamen-cie i okresu, w którym film miał premierę i zdobył największą popu-larność istotne będzie przywołanie zaproponowanego przez roberta trabę podziału pięćdziesięciolecia po zakończeniu drugiej wojny świa-towej na trzy okresy. lata 1944/45 – 1949 charakteryzuje bezpośred-nia bliskość okresu wojny przynosząca bardzo silne społeczne zaanga-żowanie emocjonalne. W tym czasie dyskusja na temat obrazu wojny nie jest jeszcze zmonopolizowana przez państwo. lata pięćdziesiąte do siedemdziesiątych to okres pamięci urzędowej i „zalegalizowanej”, określanej przez potrzeby legitymizacyjne władzy socjalistycznej. po roku 1980 rozpoczyna się okres „reanimacji pamięci”123.
pamięć urzędową po 1949 roku charakteryzuje mówienie o „zwy-cięstwie ludowej ojczyzny”, pomijanie okupacji sowieckiej wschodniej części polski, milczenie na temat zsyłek oraz losu polskich jeńców wo-jennych. eliminowane były wszystkie informacje sprzeczne z wizerun-kiem związku radzieckiego jako wielkiego przyjaciela polski i zasługu-jącego na wdzięczność wyzwoliciela. pomijano rolę polskich żołnierzy we wrześniu 1939 roku i podkreślano rolę ludowego Wojska polskiego.
przedstawiając ruch oporu w polsce zwracano uwagę na działania armii ludowej i Gwardii ludowej124. zasługi armii Krajowej były
dys-kredytowane. W okresie stalinowskim żołnierze aK, obecni w „żywej historii” jako walczący o niepodległość bohaterowie, byli więzieni i skazywani na śmierć. pomiędzy propagandowym obrazem historii a pamięcią społeczną istniała przepaść. „białe plamy” w pamięci urzę-dowej były uzupełniane za pośrednictwem przekazu rodzinnego.
pojawienie się Popiołu i diamentu w kinach było dla widzów wyda-rzeniem i przeżyciem nie tylko artystycznym, ale także w dużej mierze społecznym i patriotycznym. „Widzowie zobaczyli na ekranie aK-owca, który jest – jak to się wtedy klasyfikowało – bohaterem pozytywnym.
ta pozycja zarezerwowana była dotąd wyłącznie dla dzielnych komu-nistów. Widzowie wreszcie zobaczyli chłopaka, z którym chętnie się identyfikowali, który pasował do ich – nieco pewnie już wyidealizowa-nych – wspomnień, ucieleśniał tęsknotę za niepodległym państwem i dawał cień satysfakcji za doznane upokorzenia”125.
W filmie znalazły odzwierciedlenie zarówno pamięć urzędowa jak i pamięć społeczna. przedstawicielem tej pierwszej jest postać sekretarza komitetu wojewódzkiego ppr Szczuki. reprezentantem pamięci społecznej jest maciek chełmicki. Kluczowe sceny w Popiele i diamencie są rodzajem filmowej figury dwuznacznej i w zależności od tego, który rodzaj pamięci reprezentowali widzowie mogły być odmiennie interpretowane126. dla towarzyszy partyjnych decydują-cych o dopuszczeniu filmu do rozpowszechniania zabójstwo Szczuki było morderstwem dokonanym przez „zaplutego karła reakcji”, któ-ry w pełni zasłużył na śmierć na śmietnisku będącym metafoktó-rycz- metaforycz-nym śmietnikiem historii. dla widzów współtworzących wspólnotę, którą łączyła pamięć społeczna zastrzelenie Szczuki przez maćka było symbolicznym aktem delegitymizacji władzy komunistycznej, a śmierć bohatera filmu aktem najwyższej ofiary i towarzyszącego jej poniżenia.
■ 91 ■ POPIół I DIAMENT a pamięć zbioroWa