M iasto Biłgoraj, siedziba urzędu powiatowego, w 1939 roku liczyło 9 tys. m ieszkańców, w tym 3915 Polaków, 5010 Żydów i 85 Ukraińców.
Biłgoraj i jeg o okolice leżą w kotlinie rozciągającej się na północ od rzeki Tanwi i Sanu, m iędzy C zarną i B iałą Ładą.
Powiat biłgorajski w 1939 roku liczył 116 900 m ieszkańców, w tym Po
laków 78%, R usinów 14% i Żydów 8%. Do pow iatu należało 105 grom ad wiejskich, w tym 5 osad. Powiat zajm ow ał obszar 1720 km 2.
W czasie II wojny światowej Biłgoraj był rejonem nasilonych działań w ojennych, terenem zbrodni hitlerow skich i ludobójstw a nacjonalistów ukraińskich. Już we w rześniu 1939 roku m iasto zostało w większej części
spalone. W skutek pożaru i działań w ojennych zniszczeniu uległy 442 bu
dynki m ieszkalne i 438 gospodarczych. Panow ał na tych terenach bez
w zględny reżim policyjny, atm osfera zagrożenia i represji. O kolice B iłgora
ja, o olbrzym im kom pleksie leśnym z Puszczą Solską i Lasami Janow skim i, stanow iły dogodny teren działań Arm ii Krajowej i B atalionów Chłopskich.
W czerw cu i lipcu 1944 roku N iem cy zorganizowali w Biłgoraju obóz przesiedleńczy, przez który przeszło około 20 tys. osób. M iasto zajęte zosta
ło przez wojska sow ieckie 27 lipca 1944 roku1.
W II połow ie czerw ca 1943 roku oddziały policji ukraińskiej i żandar
merii niem ieckiej rozpoczęły pacyfikację całego pow iatu biłgorajskiego.
Z wielu gm in wysiedlono niemal całkow icie ludność polską. W powiecie tym były to następujące m iejscowości: Aleksandrów, Pram pol, Kocudza, Korytków, Gobraj. M ieszkańców wywożono do obozu przejściow ego w Za
m ościu, gdzie przeprow adzano segregację na zdolnych i niezdolnych do pracy. M ężczyzn i kobiety bez dzieci w ysyłano na roboty do Rzeszy, a oso
by z dziećm i do kolonii w Zamościu. Niezdolni do pracy mogli się udać do
kądkolw iek poza pow iaty zam ojski i biłgorajski. Cały dobytek, łącznie z in
w entarzem żyw ym , wysiedlani m usieli pozostaw ić. Na m iejsce w yw iezio
nych Polaków, N iem cy przyw ozili U kraińców z powiatów: hrubieszow skie
go, tom aszow skiego, lubelskiego oraz zza Buga. Do 15 lipca 1943 roku w ram ach akcji wysiedleńczej Niem cy w yprow adzili z pow iatu biłgoraj
skiego ponad 45 tys. osób narodowości polskiej2.
Z sam ego m iasta wysiedlono 2730 osób (843 m ężczyzn, 1041 kobiet i 846 dzieci). W czasie tego wysiedlania zabito 21 osób.
O drębną kartę zbrodni nacjonalistów ukraińskich stanow i ludobójstw o ludności polskiej.
W ojciech Sulewski pisze, że w B iłgoraju ju ż w 1939 roku działał silny ośrodek OUN. K ierow ał nim niejaki Stefan D arm ochw ał - prezes m iejsco
wej spółdzielni ukraińskiej, w czasie okupacji niem ieckiej kom endant tam tejszej policji ukraińskiej. Oddział tej policji, przy w spółudziale UPA i żoł
nierzy z dywizji SS 'Galizien', uczestniczył w terrorze antypolskim , m ordu
ją c polskich m ieszkańców w sposób bestialski w całym pow iecie. W ielu Po
laków po dziś dzień nosi bolesną pam ięć o tych w ydarzeniach3.
W ybuch w ojny niem iecko-sow ieckiej w 1941 roku i oddanie w iększo
ści władzy w ręce nacjonalistów ukraińskich, którzy ściśle w spółpracow ali z policją ukraińską i gestapo, ułatw iało aresztow ania wielu Polaków i w y
syłania polskiej m łodzieży na przym usow e roboty do Niem iec.
W okresie działań wojennych (1939-1944) w m ieście tym życie straci
ło około 23 tys. osób, w tym praw ie 13 tys. Żydów. M iasto uległo zniszcze
niu w 80%.
Wykaz niektórych m iejscow ości pow iatu biłgorajskiego, w których m iały m iejsce grabież, zniszczenia, spalenia i ludobójcze m ordy Polaków dokonyw ane przez ukraińskich nacjonalistów i UPA aż do 1947 roku.
ALEK SA N D RÓ W , siedziba gminy
G m ina A leksandrów liczyła 7 gromad: Długi Kąt, G órecko Kościelne z Tarnowolą, G órecko Stare z M ajdanem K asztelańskim , H am ernia, osada Józefów z P ard y só w k ą i Stanisławów.
W latach 1939-1944 okupanci hitlerow scy z pom ocą bardzo aktywnej policji ukraińskiej zam ordow ali w A leksandrow ie około 290 osób narodo
wości polskiej. D otychczas ustalono 110 ofiar. 43 osoby były ranne, 822 aresztow ano oraz 434 w yw ieziono do N iem iec na roboty przym usow e. Tak
że przy udziale nacjonalistów ukraińskich N iem cy przeprow adzili 5 w ięk
szych pacyfikacji. W ykaz strat, opracow any przez gm inę, zaw arty w aktach sprawy Sonnenberga podaje, że w gm inie A leksandrów w latach 1942-1943 N iem cy z udziałem U kraińców zam ordow ali 444 osoby.
W trakcie pierw szej pacyfikacji 27 stycznia 1940 roku, dokonanej przez oddział SS, żandarm erii i policji ukraińskiej, został zabity m ieszkaniec wsi o nazw isku Franciszek Kukiełka.
Dnia 14 m arca 1940 roku ci sami oraz inni napastnicy z udziałem poli
cji ukraińskiej przybyli ponow nie do wsi, zatrzym ali i zabrali ze sobą 3 oso
by, po których w szelki ślad zaginął.
K olejny napad N iem ców wspólnie z U kraińcam i w sile około 1000 osób, dokonany został 7 lutego 1942 roku. W czasie łapanki we wsi zatrzy
mano w szystkich m ężczyzn w w ieku od 12 do 60 lat. Po zam ordow aniu na m iejscu Jana Błażyńskiego i Stanisława A dam ow icza oraz spaleniu 4 go
spodarstw, pozostałe osoby zostały zwolnione.
D użą pacyfikację N iem cy przeprow adzili 7 sierpnia 1942 roku. W szyst
kich m ieszkańców, łącznie z Żydam i, spędzono na plac na końcu wsi. Po za
m ordow aniu 11 Polaków, których wcześniej torturow ano i 36 Żydów oraz obrabow aniu m ieszkańców z bardziej w artościow ych rzeczy, rzekom o w drodze łaski dystryktu Lublin, dalszą pacyfikację w strzym ano, a resztę ludności zw olniono do domów.
N apastnicy zaatakow ali w ioskę 10 lutego 1943 roku. N ajazdu dokonali policjanci ukraińscy, w ojsko i gestapo z Biłgoraja, Zam ościa i Lublina w si
le około 500 osób. Po zakw aterow aniu, następnego dnia skoro świt, napast
nicy otoczyli ca łą wieś, zatrzym ując wszystkich m ężczyzn od lat 14. Po za
m ordow aniu 5 z nich, pozostałych wywieziono do obozu w Zam ościu. Po 9 tygodniach praw ie w szystkich zatrzym anych zw olniono.
Kolejnego napadu na w ioską okupanci dokonali 23 lutego 1943 roku.
W czasie rewizji dom ów napastnicy zastrzelili Stanisław a Szabata, a jego żonę A nastazję, a córkę Stanisław ą w ywieźli do obozu w Zam ościu, bez p o dania jakiejkolw iek przyczyny. Osoby te nigdy stam tąd nie powróciły.
Następny napad m iał m iejsce 25 czerw ca 1943 roku. Tego dnia zatrzy
mano w szystkich m ieszkańców wsi, bez względu na w iek i płeć. Do ucie
kających lub ukryw ających się strzelano i zabijano na m iejscu. W szystkich pojm anych odstaw iono do stacji kolejowej Długi Kąt, skąd pociągam i w y
wieziono ich do obozów w Zw ierzyńcu i Zam ościu lub bezpośrednio do M ajdanka. Na m iejscu w A leksandrow ie pozostaw iono około 5 m łodych i ładnych dziew cząt rzekom o do zaopiekow ania się inw entarzem żywym.
Faktycznie w szystkie były gwałcone lub podstępnie uw odzone za obietnicę wolności.
W dniach 4 i 5 lipca 1943 roku dokonano dodatkowej pacyfikacji i w y
siedlenia Polaków, którzy w yszli z ukrycia. Z atrzym anych w yw ieziono do obozów koncentracyjnych, a ich gospodarstw a spalono. 5 osób schw yta
nych po tym term inie zostało zabitych na m iejscu. Z 7000 m ieszkańców gm iny w ysiedlono 5155, a 253 zabito4.
Jak podaje J. Fajkow ski w publikacji Wieś w ogniu. Eksterm inacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerow skiej, 9 lipca 1943 roku do A leksandro
wa przybyło około 300 rodzin ukraińskich, które osiedlono na polskich go
spodarstw ach. Ukraińcy utw orzyli własny posterunek policji w sile 160 osób, złożony z U kraińców i Niemców. W stęp do wsi był Polakom zabro
niony pod karą śm ierci. O siedleńcy ukraińscy rozpoczęli gospodarow anie we wsi od w yw ożenia co w artościow szych rzeczy w sw oje rodzinne strony, a po dokonaniu grabieży sami wyjechali w dniu 1 listopada 1943 roku do swoich m iejscow ości. Zlikw idow any został także posterunek policji ukraiń
skiej. Rodziny polskie zaczęły wracać do wsi. W ładze pow iatow e zezw oli
ły im na ponow ne zamieszkanie.
W okresie od 22 czerw ca 1944 roku N iem cy w raz z po licją ukraińską przeprow adzili jeszcze w A leksandrow ie w iele akcji terrorystycznych.
O strzeliw ali okoliczne lasy, dokonyw ali zabójstw i grabieży. K ażdego schw ytanego m ordow ano na miejscu. Dużo osób w yw ieziono do obozu w M ajdanku. W dniu 22 czerw ca 1944 roku do A leksandrow a wkroczył 500-osobow y oddział K ałm uków pod dow ództw em Niem ców, dokonując całkow itego zniszczenia wsi. Palili, grabili, gw ałcili złapane kobiety bez w zględu na wiek, m ordow ali każdego napotkanego Polaka. D w ie matki, które stanęły w obronie swych córek, zostały na m iejscu zastrzelone5.
A oto w ykaz osób zam ordow anych w A leksandrow ie w latach 1940- 1944: Stanisław A dam ow icz (lat 40), Stanisław B anach (lat 38), K azim ierz Bielak (lat 22), Piotr B ielak (lat 35), Edward Bil (lat 19), Jan Bil (lat 48), Jan Bil (lat 41), A ndrzej Borowiec (lat 32), B ronisław B orow iec (lat 19), Jó
z e f B udzyński (lat 35), Jó ze f Bulicz (lat 55), Franciszek B urdzań (lat 36), Antoni B zdziuch (lat 55), Antoni Bzdziuch (lat 32), Franciszek Bzdziuch (lat 35), Franciszek B zdziuch (lat 37), Jan B zdziuch (lat 60), Jan Bzdziuch (lat 34), Jan B zdziuch (lat 17), Leon Bzdziuch (lat 15), M ichał B zdziuch (lat 53), Piotr B zdziuch (lat 54), Stanisław B zdziuch (lat 29), Stanisław B zdziuch (lat 32), Tadeusz B zdziuch (lat 11), W acław B zdziuch (lat 17), Jan C zerniak (lat 40), M aria Czerw onka (lat 44), Paw eł Drozdziel (lat 37), Szczepan D ziw ura (lat 24), Jan G ontarz (lat 36), M ichał G ontarz (lat 30), W ładysław G rom ek (lat 21), Jan H arasiuk (lat 23), W ładysław H arasiuk (lat
22), Jan Kanaan (lat 43), M ichał Kam an (lat 50), Jan K om ada (lat 44), Jó zef Kom ada (lat 35), Jan K oń (lat 20), Andrzej Kręt (lat 50), Franciszek K ukieł
ka, Michał K usiak (lat 23), Antoni Lokaj (lat 19), Franciszek Lokaj (lat 44), Jó zef M aciocha (lat 50), Franciszek M argol (lat 35), Jó z e f M arkow icz (lat 60), A niela M azur (lat 26), Stefania M azur (lat 18), Jan M azurek (lat 26), Szczepan M azurek (lat 45), Tadeusz M azurek (lat 31), Jó z e f M ichoński (lat 25), P iotr M iechow ski (lat 37), Jó ze f Nizio (lat 26), W ojciech N ow ak (lat 37), Jó ze f O koń (lat 36), Jan Ostasz (lat 19), M ichał O such (lat 41), Stani
sław O tkala (lat 22), Stefania Pastuszek (lat 18), K atarzyna Pintal (lat 38), M agdalena Pisklak (lat 24), M ichał Pokryw ka (lat 47), Jan Potocki (lat 22), Wojciech Przytuła (lat 32), A gnieszka Psiuk (lat 63), Jan Psiuk (lat 42), dru
gi Jan Psiuk (lat 42), Jó ze f Psiuk (lat 32), drugi Jó z e f Psiuk (lat 32), M ichał Psiuk (lat 70), M ichał Psiuk (lat 52), Stanisław Psiuk (lat 29), Stanisław Psiuk (lat 27), Jan Rataj (lat 19), Józef Rataj (lat 22), A ndrzej Saw eczka (lat 58), M aria Saw eczka (lat 52), Andrzej Solak (lat 82), Andrzej Solak (lat 60), M ichał Solak (lat (62), Jan Surm acz (lat 56), K atarzyna Surm acz (lat 50), Szczepan Surm acz (lat 21), A nastazja Szabat (lat 58), Jó z e f Szabat (lat 34), Stanisław Szabat (lat 63), Stanisław Szabat (lat 20), A nna Szkałuba (lat 43), Antoni Szupor (lat 31), Janina Szw acha (lat 18), Jó z e f Szw acha (lat 55), Jó
z e f Szw acha (lat 15), K atarzyna Szw acha (lat 50), M ikołaj Szw acha (lat 52), Szczepan Szw acha (lat 24), Tomasz Szw acha (lat 55), M ikołaj Szydełko (lat 57), R om an Szydełko (lat 19), Stanisław Świstek (lat 30), Stanisław Tracz (lat 43), S tanisław 'T orba (lat 32), M ichał W atrak (lat 45), Jan W rębak (lat 50), K atarzyna Z ygm unt (lat 50), M ichał Zagm unt (lat 32), Stanisław Z yg
m unt (lat 55)6.
Of. 253 P
BO R O W IEC, gm ina Łukow a
W 1921 roku wieś liczyła 304 Polaków i 27 Żydów.
Dnia 12 grudnia 1944 roku UPA uprow adziła ze wsi jej m ieszkańca o nazw isku W ładysław Borow iec, którego za w ioską zam ordow ano7.
Of. 1 P
BU K O W IN A , gm ina Biszcza
W 1921 roku we wsi m ieszkało 1495 Polaków i 119 Rusinów.
Dnia 1 lipca 1943 roku SS i policja ukraińska zam ordow ali ponad 11 osób narodow ości polskiej. Zwłoki zostały zakopane na polu, później eks
hum ow ano je i pochow ano na m iejscow ym cm entarzu8.
Inne źródło (H itlerow ski terror na wsi polskiej 1939-1945. Zestaw ienie większych akcji represyjnych. Oprać. Cz. M adajczyka) podaje, że tego dnia zginęło 15 osób (str. 76).
Policja ukraińska ponow nie napadła na wieś 24 sierpnia 1943 roku. Tym razem zatrzym ano, po czym na m iejscu zastrzelono 6 Polaków. Zwłoki po
chow ane zostały na tam tejszym cm entarzu9.
Kolejnego napadu policja ukraińska dokonała na w ieś 6 stycznia 1944 roku. B ez jakiegokolw iek pow odu pojm ano 3 osoby, w tym jed n ą kobietę, które natychm iast zastrzelono10.
N astępny atak policji ukraińskiej na wieś m iał m iejsce 4 lipca 1944 ro
ku. Napastnicy zatrzym ali 4 m ieszkańców wsi, w tym 1 kobietę, również m ordując ich od ra z u 11.
Of. 24 P
DĄBRÓW K A, gm ina Potok Górny
W 1921 roku wieś liczyła 1109 Polaków i 433 Rusinów.
Dnia 17 grudnia 1943 roku (inne źródło podaje 19 grudnia 1943) grupa żołnierzy niem ieckich, z udziałem U kraińców w służbie niem ieckiej, doko
nała pacyfikacji wsi, m ordując 9 osób narodowości polskiej. Po m asakrze zidentyfikow ano tylko 5 zabitych. Byli to: Bazyli C zekirda (lat 47), Maciej K onieczny (lat 50), Szczepan Konieczny (lat 30), Jó z e f K rzeszow iec (lat 38), W ojciech Socha (lat 25). Po m asakrze napastnicy spalili 34 gospodar
stwa i 8 osób zabrali ze sobą, a następnie przekazali do w ięz ie n ia12.
Of. 9 P
DŁU G I KĄT, gm ina M ajdan Sopocki
Wieś polska, w 1921 roku zam ieszkiw ało j ą 387 osób. Wieś podaw ana była w ielokrotnie represjom hitlerow skiego okupanta i nacjonalistów ukra
ińskich.
Dnia 20 grudnia 1942 roku nacjonaliści ukraińscy z N iem cam i dokona
li napadu na w ieś m ordując A ndrzeja Bila (lat 57), Jana B ila (lat 27), K aro
linę Bil (lat 57) i Stefanię Bil (lat 22).
K olejną akcję pacyfikacyjną hitlerow cy z udziałem U kraińców przepro
wadzili 4 lutego 1943 roku. W czasie tej akcji zginęli: Paweł C hodara (lat 11), Tomasz K m ieć (lat 22) i M arcin Szczygieł (lat 40).
Dnia 2 lipca 1943 roku żandarm eria i żołnierze ukraińscy z SS „Gali- zien” dokonali kolejnej pacyfikacji. W cześnie rano otoczyli wieś ze w szyst
kich stron. Do uciekających m ieszkańców otworzyli ogień z broni ręcznej i m aszynow ej, przystępując jednocześnie do łapanki m ężczyzn, bez w zglę
du na w iek i stan zdrowia. Zatrzym anych zaw ieziono do obozu w Z w ierzyń
cu. Po kilku dniach oddział ukraiński rozpoczął we wsi w ysiedlanie ludno
ści polskiej. W czasie tej akcji zostali zabici: A dam Hałas, Jan Litwin, M i
kołaj M argol, A dam M ielniczek, M arcin Podolak, R ozalia Podolak i ich dw uletnie dziecko.
Z atrzym anych w w iększości w yw ieziono na roboty do N iem iec, a oko
ło 200 osób niezdolnych do pracy (starszych w iekiem i niepełnoletnią m ło
dzież) skierow ano do pracy u indywidualnych rolników do pow iatu puław skiego.
Łącznie w czasie okupacji niem ieckiej we wsi zginęło co najm niej 29
osób, 52 aresztow ano, 156 wyw ieziono na roboty przym usow e do N iem iec, a 32 w ysiedlono13 [Dok. n r 2],
Of. 29 P
FIRLEJ, miasto, siedziba gm iny
Według spisu z 1921 roku m iasteczko liczyło 109 Polaków. Położone jest przy trasie kom unikacyjnej Lublin - Białystok.
Dnia 8 czerw ca 1944 roku miejscowy oddział SS i żandarm erii oraz po
licji ukraińskiej zastrzelili kobietę i 4 mężczyzn, jako podejrzanych o dzia
łalność polityczną. Zwłoki zastrzelonych zostały pochow ane na m iejscow ym cm entarzu. N azw iska zamordowanych są ustalone, ale źródło ich nie podaje.
Of. 5 P
FRAM POL, siedziba gm iny
W 1921 roku m iejscow ość liczyła 1902 Polaków, 816 Żydów i 2 innych narodowości. W 1943 roku Frampol liczył ju ż 6512 osób, w tym 4 Rusinów i 1 inny. Polaków było 6507.
Na terenie pow iatu w czasie działań wojny polsko-niem ieckiej w 1939 roku poległo około 600 żołnierzy i oficerów oraz straciło życie 300 m iesz
kańców. W sam ym Fram polu zginęło 12 m ieszkańców, a drugie tyle odnio
sło rany.
JĘD R ZEJÓ W K A , gm ina Goraj
Dnia 16 m aja 1944 roku UPA zam ordow ała m ieszkańca wsi Tomasza M arynicza (lat 46). Pochow ano go na cm entarzu w Lipsku, a 72 gospodar
stwa doszczętnie spalono.
Kolejnego napadu na wieś upowcy dokonali w dniu 20 m aja 1944 roku, m ordując Józefa Kossaka (lat 15) ze wsi Dębina. Pochow any został w Lip
sk u 14.
Of. 2 P
JÓZEFÓW , siedziba gm iny
M iasto założone zostało w 1725 roku na terenie wsi M ajdan Nieprzyc- ki przez Tom asza Józefa Zam ojskiego.
Dnia 26 lutego 1943 roku policja ukraińska zabrała z dom u K onrada Bartoszewskiego, po którym wszelki ślad zaginął. N ależy przyjąć, że został zamordowany.
W m iejscow ości tej w okresie od kw ietnia 1942 do czerw ca 1943 roku Niemcy przy udziale nacjonalistów ukraińskich rozstrzelali 3114 osób, w tym około 1114 Polaków i 2000 Żydów.
Zwłoki Polaków zostały pochow ane na m iejscow ym cm en tarzu15.
Of. 1114 P
ŁUKOW A, siedziba gminy
W 1921 roku wieś liczyła 3156 m ieszkańców, w tym 2977 Polaków, 41 R usinów i 174 Żydów.
D nia 6 lipca 1947 roku na polach należących do wsi Łukow a UPA za
m ordow ała m ężczyznę w średnim wieku, narodow ości p olskiej. O fiara m ia
ła w ydłubane oczy, rozpruty brzuch i oderżniętą głow ę16.
Of. 1 P
M A JD A N NOWY, gm ina Sól
W 1921 roku wieś zam ieszkiw ało 610 osób, w tym 441 Polaków, 104 R usinów i 5 Żydów.
Do gm iny tej należało 9 gromad. W szystkie w sie zostały w dniach od 26 czerw ca do 10 lipca 1943 roku częściow o w ysiedlone. O gółem w ysie
dlono 2589 osób.
D nia 25 czerw ca 1943 roku oddziały Gestapo w raz z po licją ukraińską dokonały pacyfikacji wsi. Po godzinnym ostrzale żołnierze niem ieccy i ukraińscy wkroczyli do wsi, dobijając rannych i zabijając 36 osób ucieka
jących w popłochu, bez różnicy płci i wieku. (Inne źródło podaje 5 ofiar - Alina Glińska: Z am ojszczyzna w okresie okupacji hitlerowskiej. R elacje wy
siedlonych i partyzantów . W arszawa 1968).
Po dw óch godzinach sprawcy kaźni odjechali, zostaw iając w płom ie
niach 58 gospodarstw, w tym 63 domy m ieszkalne, 61 stodół i 65 obór.
U stalono 28 następujących ofiar: K arolina A bram ek (lat 19), Antoni B ieńko (lat 60), Jan B licharz (lat 27), A nna Bździuch (lat 63), Jan Bździuch (lat 53), A gnieszka G ałęza (lat 58), K atarzyna Grabias (lat 15), Andrzej Kręt (lat 53), Antoni K ulasza (lat 41), Zofia K ulasza (lat 19), Helena Ł ęcka (lat 15), Stanisław Ł ubiarz (lat 2), Józef M aciocha (lat 59), Andrzej M róz (lat 53), Jan O czko (lat 18), Jan Okoń (lat 48), K atarzyna O koń (lat 68), M aria Paluch (lat 54), Jan R óg (lat 51), Jó ze f Sprysak (lat 51), K atarzyna Sprysak (lat 53), Jan Tatar (lat 48), Jó ze f Tatar (lat 68), Jó ze f Tyszko (lat 43) K ata
rzyna Tyszko (lat 38), M ichał Tyszko, Piotr Żerebiec (lat 18).
W dniu 2 lipca tego sam ego roku N iem cy w yw ieźli w szystkich p ozo
stałych przy życiu m ieszkańców do M ajdanka i na roboty do R zeszy 17 [Dok. nr 3],
Of. 36 P
M AJDA N SOPOCK I, siedziba gm iny
W 1921 roku we wsi m ieszkało 931 osób, w tym 896 Polaków, 35 R u
sinów i 18 Żydów.
Dnia 13 czerw ca 1942 roku żandarm eria niem iecka w spólnie z U kraiń
cami rozstrzelała 8 polskich m ieszkańców wsi. Byli to: Jan Buczek, Woj
ciech Buczek, Jan Byra, A ndrzej Góra, Jan Kowalik, G rzegorz Pardus, Franciszek Szurm acz, Wasyl Zub.
W styczniu 1944 roku tym razem oddział upow ców napadł na wieś, m ordując około 40 Polaków, a ich zagrody po obrabow aniu ze w szystkiego doszczętnie spalili. D otychczas nie ustalono nazw isk o fiar18.
Of. 8 P
M AJDA N STARY, gm ina Sól
W 1921 roku w ieś liczyła 711 m ieszkańców, w tym 625 Polaków, 86 Rusinów i 4 Żydów.
Dnia 2 lipca 1943 roku SS-mani przy udziale żołnierzy ukraińskiej dy
wizji SS „G alizien” przeprow adzili akcję pacyfikacyjno-w ysiedleńczą m ieszkańców wsi. Kolejno palili polskie zagrody, dom y m ieszkalne i zabu dowania gospodarcze. G dy zaczęła płonąć wieś, ludzie schronieni w swych dom ostw ach zaczęli je opuszczać. N apastnicy w yłapyw ali ich wtedy, w ią
zali sznurem i rozstrzeliw ali. Ustalono dotychczas, że tego dnia zam ordo
wano 68 osób, w tym 25 m ężczyzn, 28 kobiet i 15 dzieci, a 76 gospodarstw spalili. Śm ierć ponieśli: Edward B licharz (3 m iesiące), H enryk B licharz (lat 7), Jan B licharz (lat 46), drugi Jan Blicharz (lat 33), Jó ze f B licharz (lat 3), Julia Blicharz (lat 28), Stanisław Blicharz (lat 62), A ndrzej B usz (lat 21), Andrzej Cios (lat 66) partyzant, A nna Cios (lat 41), G enow efa Cios, H ele
na Cios, Jan Cios (lat 47), Jó ze f Cios (lat 60), M arianna Cios (lal 47), M a
rianna Cios (4 m iesiące), M ichał Cios (lat 79), M ichał Cios (lat 74), W aw
rzyniec Cios (lat 35), M agdalena Dziduch, W awrzyniec D ziduch (lat 62), Aniela Gettynger, W ładysław G ettynger (partyzant), Jan G rabias, Jó zef Grabias, M arianna G rabias, Franciszek K iełcz, M arianna Kita, A gnieszka Koszowna, M ikołaj Koszowny, Jan Koszowny, Stanisław Kowal, W łady
sław Kowal, A ntoni K utniew ski (lat 70), Andrzej M azurek (lat 57), Aniela Nieściór (lat 21), Antoni N ieściór (lat 50), Jan Nieściór, K atarzyna N ieściór (lat 48), A nastazja O bszańska (lat 44), A niela O bszańska (lat 5), Janina Ob- szańska (lat 10), Jan Obszański (lat 60), W ładysław O bszański (lat 9), Jó ze f Paluch, K arolina Paluch, R ozalia Pelc (lat 67), Jan R ym arz (lat 55), K ata
rzyna Rymarz (lat 51), M agdalena Sarzyńska (lat 53), Jó z e f Sarzyński (lat 55), Piotr Sarzyński (lat 6), Ewa Skubis (lat 50), A niela Skw arek (lat 30), Franciszek Skw arek (lat 8), A niela Skwarek (lat 39), Jan Skw arek (lat 65), Karolina Skw arek (lat 3), K atarzyna Skwarek (lat 44), M aria Skw arek (lat 54), Aniela Szczachur, Jan W olski19.
Z opisanej egzekucji szczęśliw ym zbiegiem okoliczności uratow ały się cztery osoby, a m ianow icie: K atarzyna Sarzyńska, A gnieszka Sarzyńska, M aria Skubis i M aria Zań.
A gnieszka Sarzyńska tak opisuje tam ten dzień: „W lipcu 1943 roku w godzinach rannych przyjechali do wsi M ajdan Stary N iem cy oraz SS-o- wcy ukraińscy i zaczęli palić po kolei domy, zaczynając od końca wsi.
W godzinach popołudniow ych zabrali m ężczyzn i kobiety w raz z dzieć
mi w liczbie około 50 osób, przy czym m ężczyzn pow iązali pow rozem za
szyję, odprow adzili ich kilkadziesiąt m etrów od nas i rozstrzelali z karabi
nów m aszynow ych. Egzekucji dokonywali żołnierze z SS-grupy ukraiń
skiej. K obiety i dzieci spędzili na łąkę, tam kazali nam uklęknąć i żołnierze ukraińscy i niem ieccy, którzy nas eskortow ali, oddali kilka salw z karabi
nów m aszynow ych do klęczących. Z kobiet uratow ały się zaledw ie 4, m ię
dzy innymi i ja. Byłam ranna w obie ręce i krzyż, druga kobieta w rękę, dziew czyna w obie ręce. Nam czterem udało się ujść cało, poniew aż nie ru
szałyśm y się i napastnicy sądzili, że jesteśm y zabite. Zginęło w tedy około 50 osób i spłonęła połow a wsi (76 gospodarstw )”.
Po zakończonej akcji żołnierze ukraińscy zdem olow ali m iejscow y ko
ściół, dokonując profanacji oraz niszcząc naczynia liturgiczne i obrusy20 [Dok. nr 4],
Of. 68 P
PARDYSÓW KA , gm ina Józefów
W ieś polska, zam ieszkała przez 456 osób narodow ości polskiej
Podczas okupacji niem ieckiej, w czasie ostatniej wojny, wieś była czte
rokrotnie pacyfikow ana przez oddziały policyjno-w ojskow e. W tym okresie zostało zabitych 61 m ieszkańców, rannych było 12 osób, do obozów zesła
no 48, na roboty do N iem iec wysłano 25 osób i 15 rodzin wysiedlono. Spa
lono około 70 gospodarstw.
W lutym 1943 roku SS-mani wspólnie z policją ukraińską zamordowali 5 mieszkańców. Byli to: Anna Błaszkiewicz (lat 20), M aria B ieszczanik (lat 36), M aria N aklicka (lat 57), Jan Pikora (lat 37), Edw arda Szpinda (lat 20)21.
D rug ą pacyfik ację N iem cy z U kraińcam i przeprow adzili w dniu 29 m arca 1943 roku. Zginęły wówczas 33 osoby22.
Naoczni świadkowie, m ieszkańcy wsi - Franciszek Drozdziel i Jan Świst tak relacjonują: „W ojskowy oddział SS „G alizien” i policja ukraińska, w si
le około 600 osób przybyli sam ochodam i, wieś otoczyli i zatrzym ali w szyst
kie osoby narodowości polskiej, które doprowadzono do osady Józefów.
Tam rozstrzelano 17 pojmanych. Rannych dobijano. Następnie zrabowano mienie m ieszkańców, a wieś spalono. Do ludzi uciekających z pożaru strze
lano i zabijano na miejscu. R anną m ieszkankę o nazw isku M agdalena Kusia wrzucono żyw cem do palącego się domu. Resztę zatrzym anych wywieziono do obozu w Zam ościu, skąd część wysłano n a roboty do N iem iec”.
W czasie drugiej akcji pacyfikacyjnej zginęły następujące osoby: Jan B ieszczanik (lat 22), Tomasz B ieszczanik (lat 63), A ntoni B ździuch (lat 30), Jan B ździuch (lat 40), M aria C hodara (lat 25), Jan Ciećko (lat 40), Jó zef Droździel (lat 33), A ndrzej Futym a (lat 25), Teofila Futym a (lat 28), Anna G ontarz (lat 25), W awrzyniec Gontarz (lat 51), Bronisław a H aczykow ska (lat 16), M aria H aczykow ska (lat 17), Julian H aczykow ski (lat 27), M aria H urkała (lat 62), Jan Jam róz (la 51), Jan Kom an (lat 29), Jan K ozyra (lat 2), M arian Kozyra (lat 6), Stanisław Kozyra (lat 4), Franciszek K usiak (lat 21),
Jan K usiak (lat 26), Jó ze f K usiak (lat 28), M agdalena K usiak (lat 60), M i
chał K usiak (lat 22), W awrzyniec K usiak (lat 51), W ładysław K usiak (lat 17), W awrzyniec Lal (lat 46), Bronisław a M alec (lat 24), W ładysław P apier
nik (lat 21), Józefa N aklicka (lat 70), Edw ard Senderek (lat 34), Bronisława Zybura (lat 25).
Trzecia pacyfikacja została dokonana w dniach 22-26 czerw ca 1944 ro
ku. 22 czerw ca do wsi w kroczyły oddziały W ehrmachtu i SS „G alizien”, za
trzym ując w szystkich m ieszkańców. Po przesłuchaniu część osób w yw ie
ziono do obozu w Zw ierzyńcu, a stam tąd do M ajdanka, część zaś do pow ia
tu puław skiego. W czasie tej akcji zginęli: Jó ze f D ziuba (lat 49), Tomasz
tu puław skiego. W czasie tej akcji zginęli: Jó ze f D ziuba (lat 49), Tomasz