Ludobójstwo nacjonalistów ukraińskich na Polakach na Lubelszczyźnie w latach 1939-1947

STANISŁAW JASTRZĘBSKI

LUDOBÓJSTW O

NACJONALISTÓW UKRAIŃSKICH N A POLAKACH

NA LU B ELSZCZY ŹN IE W L A T A C H 1939-1947

N O R I T O M

STANISŁAW JASTRZĘBSKI

LUDOBÓJSTW O

N A CJO N A LISTÓ W U K RA IŃ SK ICH N A PO LA K A CH

N A L U B ELSZ C ZY ŹN IE W L A T A C H 1939-1947

WYDAWNICTWO „NORTOM’

WROCŁAW

© Copyright by Stanisław Jastrzębski

© Copyright by W ydawnictwo Nortom 2007 W szelkie prawa zastrzeżone

Ali rights reserved

Książki W ydawnictwa NORTOM można zamawiać:

ul. Sanocka 15/17, 53-304 W rocław tel./fax (071) 3677688, teł. 7846817

www.nortom.pl em ail:nortom@ nortom.pl

R edaktor techniczny Jan A. Drajczyk

ISBN 978-83-89684-04-2

Wstęp

Tragiczne losy Polaków na ziemi lubelskiej w czasie drugiej wojny światowej, a rów nież po jej zakończeniu, znane są społeczeństw u polskie­

mu w kraju i za granicą na ogół tylko w pew nym , ograniczonym zakresie.

O bejm uje on przede w szystkim zbrodnie i represje niem ieckie oraz w m niejszym stopniu - zbrodnie rosyjskie i aparatu represji epoki PRL, do­

tyczące głów nie polskiego podziem ia i współpracującej z n ią ludności. N a­

tom iast wiedza o holokauście Polaków w wykonaniu ukraińskim je st - po­

za rodzinam i ofiar - znikom a i skromna.

O praco w ania dotyczące ludobójstw a U kraińców w obec Polaków w okresie drugiej w ojny światowej są w ogóle nieliczne i opierają się na nie­

kom pletnych danych. Są też bardzo często zafałszow ane przez nacjonali­

stów ukraińskich i niedouczonych polskich historyków. Szczególnie nie­

liczne są opracow ania wydarzeń na ziemi lubelskiej. A przecież rzezie lud­

ności polskiej dokonyw ane były nie tylko na W ołyniu i w M ałopolsce W schodniej, ale rów nież na Lubelszczyźnie, głów nie zaś w pow iatach hru­

bieszow skim , biłgorajskim i tom aszowskim . W ydarzenia te, przerażające rozmiaram i i sposobam i popełnienia zbrodni, m iały znam iona czystki et­

nicznej. Były zaplanow ane, koordynow ane i dokonane przez O rganizację Ukraińskich N acjonalistów (OUN)* i tzw. U kraińską P ow stańczą Arm ię (UPA)*'\ przy czynnym poparciu większości społeczeństw a ukraińskiego na tych terenach, w tym znacznej części duchow ieństw a greckokatolickie­

go, podburzającego swoich wiernych przeciw Polakom .

Książka ma charakter dokum entu pośw iadczającego ludobójstw o doko­

nane przez nacjonalistów ukaraińskich na ziem i lubelskiej w latach 1939- -1947. Stanowi ona jednocześnie hołd złożony ofiarom barbarzyńskich ludobójców spod znaku OUN-UPA.

Praca oparta jest na miarodajnych źródłach i relacjach naocznych świad­

ków, którzy najczęściej tylko cudem ocaleli z pogromów i znali okrucieństwa banderowców z autopsji. W szerokim zakresie wykorzystałem m ateriały ar­

chiwalne, które dotąd jeszcze znajdują się w Archiwum byłej Głównej K om i­

sji Badania Zbrodni Przeciw Narodowi Polskiemu. Korzystałem też z czaso­

pisma „Na Rubieży”, wydawanego przez Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów z siedzibą we W rocławiu. Ważnym źródłem informacji były także księgi parafialne i napisy nagrobkowe.

OUN - O rganizacja Ukraińskich Nacjonalistów, powołana w 1929 roku na na­

cjonalistycznym kongresie w Wiedniu. Była zrzeszeniem politycznym na w zór partii hitlerowskiej. Od początku swego powstania dążyła do utworzenia państwa ukraiń­

skiego na ziemiach W schodniej Małopolski.

" UPA - tzw. Ukraińska Powstańcza Armia, skrajnie nacjonalistyczna, faszy­

stowska organizacja wojskowo-terrorystyczna, założona w 1940 roku na Polesiu przez T. Borowcia. W spółpracowała z Niem cami, w 1943 roku podporządkowana OUN.

K orzystałem w yłącznie z dokum entów zw eryfikow anych. Krytycznie przyglądałem się wszystkim dostępnym źródłom , porów nyw ałem relacje i w spom nienia osób dotyczące tych samych zdarzeń i faktów, konfrontow a­

łem je z dokum entam i ju ż publikowanym i. Usiłow ałem zrekonstruow ać fakty dotyczące w yniszczania Polaków na tej ziem i, oddzielić to, co nie­

pewne. Dlatego, na przykład, nie uw zględniłem egzekucji i m orderstw, co do których istniały jakiekolw iek wątpliwości odnośnie do oprawców, a więc zbrodni popełnionych przez nie ustalony oddział, niem iecki czy ukraiński.

Pracę tę ograniczyłem do wątku ludobójstwa wobec ludności polskiej przez UPA, oddziały SS „G alizien”*, policję ukraińską i inne form acje faszy­

stów ukraińskich, współpracujące z N iem cam i w wojew ództwie lubelskim w latach 1939-1944, a także przez niezrzeszonych U kraińców biorących udział w egzekucjach i pacyfikacjach polskiej ludności.

* Ukraińska Dywizja SS „Galizien” („Hałyczyna”), ukr. SS Strilećka dywizja Ha- lyczyna, kolaboracyjna formacja, utworzona w marcu-kwietniu 1943 r. przez władze niemieckie i nacjonalistów ukraińskich, z inicjatywy tych drugich. Nabór do niej byl ochotniczy. W 1943 roku liczyła około 1! tysięcy ludzi. Przeznaczona była do wspo­

magania armii niemieckiej, do tłumienia ruchu partyzanckiego oraz likwidacji po­

wstań. Po przeszkoleniu w Niemczech oraz pod Dębicą, dywizja w drugiej połowie lip- ca 1944 roku wzięła udział w bitwie pod Brodami, w której straciła około 7 tysięcy spo­

śród 11 tysięcy żołnierzy. Wielu ocalałych przeszło do UPA. Nim jednak dywizja zna­

lazła się na froncie, „wsławiła” się niechlubnie, razem z UPA. ludobójstwem, mordu­

jąc cywilną polską ludność w wielu wsiach w województwie tarnopolskim. Dr W. Po- liszczuk podaje, że: „Z 1 na 2 lutego 1944 r. we wsi Boronów, gmina Annopol, na pol­

skich Kresach, oddziały SS „Galizien” przy użyciu broni pancernej całkowicie znisz­

czyły wieś, liczącą 280 gospodarstw, a bezbronną ludność wymordowały. Wiele osób poniosło śmierć w płonących zabudowaniach. Liczne grupy ludzi, nie wyłączając ko­

biet, starców i dzieci, spędzono do jednego budynku, który następnie podpalono. Łącz­

ną liczbę zam ordowanych obliczono na 300 osób” .

Zbrodnia w Boronowie nie je st jedyną dokonaną przez ukraińskich ochotników z SS na Polakach. Dywizja ta brała udział w wielu akcjach ludobójczo-pacyfika- cyjnych przeciwko ludności polskiej, m.in. w lutym 1944 r. członkowie SS „Galizien"

wymordowali około 1000 Polaków we wsi Huta Pieniacka, też na polskich Kresach.

Ofiary palono żywcem w zamkniętych stodołach, strzelano do uciekających. Wieś cał­

kowicie zniszczono - obecnie już nie istnieje. W Chodaczkowie Wielkim zam ordow a­

no 862 osoby. W marcu 1944 r. w Podkamieniu koło Brodów zam ordow ano 800 Po­

laków, w Siem ianów ce koło Lwowa - około 30, a ponadto wiele osób w Wicyniu w pow. złoczowskim i w innych miejscowościach.

We wrześniu 1944 r. Ukraińcy z tej dywizji brali udział w tłum ieniu słowackiego powstania narodowego, a w 1945 r. przerzuceni zostali do Słowenii. Tam też dywizję przekształcono w Dywizję Ukraińskiej Armii Narodowej. Resztki dywizji wycofały się razem z wojskami niemieckimi. 10 maja 1945 r. zostały one rozbrojone i interno­

wane przez wojska amerykańskie. W krótkim czasie zbrodniarze ukraińscy w liczbie około 2 tysięcy osiedlili się w Anglii i Kanadzie. W ten sposób udało im się uniknąć odpowiedzialności karnej. (OKBZ/zNP w Krakowie, S. 4/92/u-S. 1 98/U-OKBZpNP we W rocławiu, S. 20/98/U Archiwum GKBZpNP, Kartoteka: 202/ III, ł. 121, s. 225, 202/1II, t. 132, s. 740, 203/XV, t. 14, s. 38, 39.)

Zgrom adzone relacje świadków, jako dowody, w łączyłem do pracy bez m erytorycznych zm ian, aby stanowiły dokum entację faktograficzną dla obecnych i przyszłych pokoleń, potw ierdzającą przerażającą praw dę o tam-

■ tych dniach. Przy zbieraniu tych relacji natknąłem się, niestety, na duże przeszkody, gdyż uczestnicy niektórych wydarzeń ju ż w iele zapom nieli, bądź jeszcze naw et teraz nie chcieli udostępnić inform acji. Znacznie więcej odeszło ju ż na w ieczny odpoczynek.

Zastosow ane m etody zbierania i weryfikacji m ateriałów w cale nie świadczą, że w opracow aniu nie ma braków i luk. Zapew ne są i będą zgła­

szane przez żyjących świadków i ich rodziny. Niem niej zaprezentow ane do­

kum enty w pełni pośw iadczają, że tak zw ana UPA, przy udzrale SKW, Ochotniczej Ukraińskiej Dywizji Grenadierów, D ywizji SS „G alizien” i in­

nych zbrodniczych grup, dokonała ludobójstw a także we wschodniej Lu- belszczyźnie, o czym się do tej pory praw ie nie m ówiło i pisało.

Przed przystąpieniem do relacjonow ania ludobójstw a ukraińskich na­

cjonalistów w czasie II wojny światowej warto cofnąć się do 1929 roku.

W ówczas to, w W iedniu odbył się I Kongres U kraińskich Nacjonalistów.

Podjęte na nim uchw ały pozostają w ścisłym zw iązku z ludobójstw em Po­

laków 2. Na kongresie tym pow ołano do życia faszystow sko-nacjonalistycz- ną O rganizację U kraińskich N acjonalistów (OUN), od sam ego początku bardzo bliską faszyzm owi w łoskiem u i niem ieckiem u. W jej skład weszła, istniejąca ju ż od 1920 roku, U kraińska O rganizacja W ojskowa (UWO)*.

W obu tych organizacjach - U W O i OUN - i poprzez nie, rozw ijał się ukra­

iński nacjonalizm . Inspirow ał go Dm ytro Doncow. Ten nacjonalista ukraiń­

ski wydał w 1926 roku książkę pt. N acjonalizm , która w znacznym stopniu przyczyniła się do skrystalizow ania ideologii nacjonalistów.

W swoich program ach obydw a zbrodnicze, jak się w krótce okazało, ugrupowania zakładały likw idację państw a polskiego, zniew olenie i znisz­

czenie fizyczne społeczności polskiej jak o narodu, budow ę państw a ukraiń­

skiego na odw iecznych polskich Kresach Południow o-W schodnich, z gra­

nicą zachodnią sięgającą za San i Bug, aż po Kraków, i oczyw iście bez Po­

laków. Zgodnie z założeniam i, mieli oni być zlikw idow ani przez w ym ordo­

wanie. Była to zatem zaplanowana, zorganizow ana i realizow ana w czasie drugiej wojny światowej, wszelkim i dostępnym i środkam i rzeź bezbronnej ludności polskiej. Ludobójstw o to - ja k pisał W iktor Poliszczuk w G orzkiej p r a w d z ie zostało zaprogram ow ane ju ż w 1929 roku przez kierow nictw o OUN i sprow adzało się do nienawiści i zaprzeczenia zasadom elem entarnej

* UWO - Ukraińska Wojskowa Organizacja, założona w październiku 1920 r. na terenie Czechosłow acji. Zajm ow ała się dywersją, sabotażem oraz przygotow ywaniem zamachów na polskich-działaczy politycznych (m.in. na J. Piłsudskiego w 1921 i S.

Wojciechowskiego w 1924), współpracowała z ruchami faszystowskimi w Europie.

Działalnością UW O kierowali m.in. J. Konowalec i A. M elnyk. Finansowana była przez Niemców. W 1929 r. weszła w skład Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów.

etyki. Przyczyna ludobójstw a leży zatem w ideologii nacjonalizm u ukraiń­

skiego. Zgodnie z nią preparowano więc hasła w rodzaju: „N ie zaw aham się dokonać największej zbrodni, kiedy tego w ym agać będzie dobro spraw y”,

„Trzeba krwi - dajm y m orze krwi. Trzeba terroru - uczyńm y go piekiel­

nym ”, „Nie wstydźm y się mordów, grabieży i podpaleń”, „W walce nie ma etyki” . Przyjęcie takich wytycznych pozw alało, by m ąż Ukrainiec zabijał sw oją żonę Polkę, m atkę Polkę lub ich córki.

Za teren przyszłej niepodległej Ukrainy nacjonaliści ukraińscy uznaw a­

li każdy skrawek ziem i, na którym mieszkali kiedyś lub obecnie m ieszkają Ukraińcy, naw et pojedyńczy. Przez ekspansję, granice tego państwa m iały się rozszerzyć kosztem najbliższych sąsiadów 3.

Plany te w prow adzano w czyn ju ż w okresie m iędzyw ojennym , kiedy jeszcze nie było UPA. W ykorzystując dużą polską tolerancję i brak skonkre­

tyzowanej polityki narodow ościow ej polskich władz, nacjonaliści ukraińscy legalnie się organizow ali, rozwijali działalność terrorystyczną i w spółpraco­

wali z Niem cam i. W spółpraca ta w pełni ujawniła się dopiero podczas w oj­

ny obronnej Polski w 1939 roku. Dowodam i realizacji program ów przed wybuchem wojny są fakty zam ordow ania przez U kraińców posła na Sejm RP Tadeusza Hołówki (1931), m inistra spraw w ew nętrznych Bronisława Pierackiego (1934), którzy pragnęli współpracy ukraińsko-polskiej, a także wielu innych.

W pełnym zakresie program y te przyjęła II Konferencja OUN, która od­

była się w kwietniu 1942 roku pod kierow nictwem M ykoły Ł ebedia „Ruba- na” . Zrealizow ano je, wym ordow ując na W ołyniu i w M ałopolsce W schod­

niej około 500 tysięcy cyw ilnej, bezbronnej ludności polskiej i żydow skiej.

O czyw iście liczba ta jest szacunkowa. Autorzy zajm ujący się tym tem atem przytaczają różne liczby ofiar ludobójstw a ukraińskiego. Lwowski historyk B. Iwasiuta w 1954 roku obliczył, że UPA i inni nacjonaliści ukraińscy za­

mordowali około 685 tysięcy byłych obywateli II RP, Polaków i Żydów. In­

ni historycy, np. M. W. W arwocow i O. Dobrecowa, liczbę tę podwyższyli do 800 tysięcy4, a R. Torzecki pisał, że ofiar tylko narodowości polskiej by­

ło 100 tysięcy5.

Znaw ca tego tem atu i autorytet w tej dziedzinie dr W. Poliszczuk po­

tw ierdza, iż na podstaw ie dotychczasow ych ustaleń m ożna przyjąć, że „na W ołyniu z rąk OUN-UPA i innych nacjonalistów ukraińskich śm ierć ponio­

sło 70 tysięcy Polaków, a w dawnej Galicji - około 50 tysięcy. O gółem na polskich Kresach II RP w latach 1942-1946 zginęło co najm niej 120 tysię­

cy polskiej ludności cywilnej oraz około 50 tysięcy U kraińców ” .

Do podanych liczb należy dodać ofiary z 1939 roku oraz z 1947 roku na Lubelśzczyźnie, a także zam ordowanych Żydów, byłych obyw ateli Polski.

N ie bez podstaw prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk podczas wizyty w W arszawie w 1992 roku powiedział m.in: „U kraińscy szowiniści zabili na

Kresach W schodnich około pół m iliona Polaków: to w rzód na ciele ukraiń­

skiego narodu, w yrzut naszego sum ienia w zględem narodu polskiego”6.

W zbrodniach nacjonalistów ukraińskich, oprócz OUN-UPA brały udział bataliony ukraińskie „N achtigall”, „R olland”*, SKW, ukraińska 14 D yw izja SS „G alizien”, której żołnierze zasłynęli niesłychaną brutalno­

ścią w wielu m iejscow ościach, a także w tłum ieniu Powstania W arszaw­

skiego. Ponadto m ordów dokonywali zwykli chłopi ukraińscy o poglądach nacjonalistycznych, nigdzie nie zrzeszeni. Zbrodnicze działania w szystkich tych organizacji i osób nie zrzeszonych są całkow icie zgodne z definicją lu­

dobójstwa przyjętą przez Zgrom adzenie Ogólne O N Z w grudniu 1948 ro­

ku7. Definicja ta, z niewielkim i zm ianami, została pow tórzona później w dokum entach statutu M iędzynarodow ego Trybunału Karnego. Takie też stanow isko zajął polski Sąd N ajw yższy w swej uchw ale z dnia 3 kwietnia 1946 roku w spraw ie K. 1147/50, orzekając, że „UPA stanow iła organizację przestępczą” . U stalenie to podzielili rów nież ukraińscy kom batanci, biorą­

cy udział w warszaw skiej Konferencji K om batantów Białorusi, Polski, R o­

sji i Ukrainy w dniach 19-20 lutego 1993 roku.

K ontynuację założeń nacjonalistów ukraińskich podjął podczas okupa­

cji niem ieckiej Ukraiński Centralny Kom itet, pow ołany za zgodą N iem ców w Krakow ie 15 października 1939 roku. Został zorganizow any i działał na zasadach obow iązujących w faszystowskim niem ieckim państw ie, propagu­

jąc kult wodza, jednoosobow e kierow nictw o i oczyw iście nienaw iść do in­

nych narodów. O ddziały tego kom itetu istniały także m.in. w Białej Podla­

skiej. R adzym inie i Lublinie. Sw oją działalnością objął prawie w szystkie dziedziny ukraińskiego życia politycznego i społecznego, łącznie z pow oła­

niem zbrodniczej organizacji pod nazw ą U kraińska Pow stańcza Armia (UPA).

G łów nym zadaniem kom itetu była ścisła w spółpraca ukraińsko-nie- m iecka w zakresie potrzeb wojennych, a ponadto w dziedzinie eksploatacji

’ Bataliony „N achtigall” i „Rolland”, zwane także „Drużynami Ukraińskich Na­

cjonalistów ”, były specjalnymi oddziałami złożonymi ze skrajnych szowinistów ukra­

ińskich. Batalion „N achtigall” wchodził w skład niemieckiej dywizji „B randenburg”, przeznaczonej do działań dywersyjnych. Pierwsze jej pododdziały zorganizowano w 1938 roku. Batalionem tym dowodził porucznik Abwehry Albrecht Herzner; do­

wódcą ukraińskiego batalionu był Roman Szuchewycz, ps. „Tur”, a ze strony niem iec­

kiej nadzór polityczny sprawował pracownik A bwehry Teodor Oberlander. Oddział ten wszedł do akcji z chw ilą wybuchu wojny pomiędzy Niem cami a Związkiem Ra­

dzieckim w 1941 roku, a 4 lipca 1941 r. batalion „Nachtigall” uczestniczył w m aso­

wej eksterminacji inteligencji polskiej we Lwowie. Zginęło w ówczas 36 przedstaw i­

cieli nauki i kultury Lwowa, głównie pracowników Uniwersytetu im. Jana Kazim ie­

rza oraz Politechniki Lwowskiej. Pod koniec 1941 r. oba bataliony zostały przekształ­

cone w 201 policyjny Batalion Schutzmannschaft i w ysłane na Białoruś w celu tropie­

nia i zwalczania partyzantów. (Patrz E. Prus: Taras Czuprynka hetman UPA i wielki inkwizytor OUN. W rocław 1998.)

terenu, ściągania kontyngentów, wywożenia Polaków do N iem iec na robo­

ty itp. Ukraińcy brali aktywny udział po stronie Niem iec hitlerowskich w walce o tzw. now ą Europę. Ich działacze byli posłusznym narzędziem okupanta niem ieckiego. Na usługach Hitlera pozostaw ali zarów no zwykli, prości ludzie, ja k i główni przyw ódcy nacjonalistów ukraińskich: M elnyk, Bandera i inni, w raz z kierow anym i przez nich organizacjam i. O kupant nie­

miecki w ykorzystał U kraińców do służby we własnych form acjach w ojsko­

wych, policyjnych i w ielu innych. Jarosław W. Gdański w książce pt. Zapo­

m niani żołnierze Hitlera podaje, że w 54 batalionach ukraińskich służyło Niem com okoto 310 tysięcy Ukraińców8.

Po różnych zdarzeniach w ew nątrz OUN, sam ozw ańczym przyw ódcą tej faszystow sko-nacjonalistycznej partii został Stepan Bandera*. Na jeg o po­

lecenie Jarosław Stecko 30 czerwca 1941 roku utw orzył „derżaw ne praw- linnie”, czyli „rząd” OUN i proklam ow ał odnow ienie „ukraińskiej państw o­

w ości”, co spotkało się z aprobatą m etropolity Szeptyckiego9. Z chw ilą w y­

buchu wojny N iem iec ze Zw iązkiem Radzieckim w 1941 roku oddziały OUN przystąpiły do otwartej akcji. D ecyzja o pow ołaniu państw a ukraiń­

skiego została szeroko rozpropagow ana na plakatach w całej M ałopolsce W schodniej. W odezw ie do U kraińców prowid OUN w zyw ał do budow y

„U kraińskiego Sam ostijnego Państw a” . „W stępujcie w szeregi Ukraińskiej Arm ii R ew olucyjnej, w szeregi OUN-UPA, bo tylko OUN pow iedzie was po słusznej drodze (...). N arodzie, wiedz: M oskwa, Polska Węgry, żydostw o - to twoi wrogow ie. Niszcz ich. Twoim przyw ódcą je st Przyw ódca U kraiń­

skich N acjonalistów Stepan B andera” 10.

W ydarzenia te wywołały duże zdziw ienie i osłupienie nie tylko Pola­

ków, ale także sam ych Niemców. Ci bowiem nigdy nie planow ali pow oły­

w ania na okupow anym terenie jakichko lw iek organów politycznych Stepan Bandera - twórca zbrodniczej formacji tzw. UPA, głów ny przywódca Organizacji Nacjonalistów (OUN). Po dojściu do władzy Hitlera zw iązany był z wy­

wiadem niemieckim . W okresie międzywojennym na terenie Polski brał udział w za­

machu na ministra B. Pierackiego w 1934 r., został przez władze polskie aresztowany i skazany w procesie w 1936 r. na karę śmierci, zam ienioną na dożyw otnie więzienie.

Podczas okupacji niemieckiej rozwinął ożyw ioną działalność polityczną na terenie tzw. G eneralnego Gubernatorstwa, pełniąc m.in. służbę w batalionie „N achtigall” ja ­ ko w yższy oficer ukraiński. Batalion ten 4 lipca 1941 uczestniczył w wymordowaniu we Lwowie uczonych i pisarzy polskich. Po wojnie pozostał w N iem czech, gdzie ukrywał się pod nazw iskiem Stefan Popiel. 15 października 1959 r. został zam ordo­

wany przez agenta sow ieckiego kontrwywiadu. Jego osoba stała się synonimem zbrodni, zła, rabunku i wszystkiego co najgorsze w człowieku. Jak pisze Edward Prus,

„z osobą tą kojarzą się łzy, dotąd nie wyschłe, groby zapadłe, nie zagojone rany fi­

zyczne i psychiczne, łuny w Bieszczadach, wołyńskie »czerwone noce«, ziemia pło­

nąca pośród burzanów i wreszcie droga donikąd” (E. Prus: Herosi spod znaku tryzu­

ba. Konowulec - Bandera - Szuchewycz, Warszawa 1985, s. 115; patrz też E. Prus:

Stepan Bandera (1909-1959) symbol zbrodni i okrucieństwa. W rocław 2004).

z udziałem U kraińców, które reprezentow ałyby ukraińskie interesy. 6 lipca 1941 roku Hitler podjął decyzję o rozpędzeniu „rządu S tecki” i przyw ołał banderow ców do porządku. Zabroniono im sam ow oln ego aresztow ania i są­

dzenia P olaków oraz zażądano opuszczenia L w ow a przez w szystkich, któ­

rzy m ieli coś w sp óln ego z aktem utworzenia sam ozw ańczej w ła d zy ukraiń­

skiej. P oniew aż banderow cy nie podporządkowali się tem u zaleceniu, N iem c y aresztow ali Jarosława Steckę i niektórych je g o „m inistrów ”, a tak­

że Stepana Banderę, M ałopolskę W schodnią zaś w c ie lili do G eneralnego Gubernatorstwa w postaci dystryktu „G alizien” .

Od czerw ca 1941 roku na W ołyniu działała, pod d ow ód ztw em atamana Tarasa B ulby-B orow ca, partyzantka petlurowska o n azw ie Ukraińska P o­

w stańcza A rm ia UPA. Podlegała ona ukraińskiem u rządow i uchodźczem u, na czele którego stał Andrij Liw yćkyj jako prezydent i c z o ło w y ataman Ukraińskiej Narodnej Republiki. UPA B ulby w spółpracow ała z m elnykow - cami, którzy na W ołyniu także stw orzyli sw oje oddziały zbrojne. Te oddzia­

ły, jak i partyzantkę bulbow ską, banderow cy część czło n k ó w w c ie lili do swojej UPA, a w ięk szo ść zlikw idow ali.

G łów nym spraw cą tej zbrodni był M ykoła Ł ebedź „Ruban” prowidnyk O U N w zastępstw ie Bandery. G łów nym kom endantem UPA został Rom an S zu ch ew ycz „Taras Czuprynka”, on też w sw oim pierw szym rozkazie „ope­

racyjnym ” p o leca ł kontynuow anie dzieła „czystki etnicznej” w zg lęd em Po­

laków, rozp oczętego rozkazem urzędującego prowidnyka O U N M yk oły Łe- bedzia „M aksym a Rubana”.

Po rozprawieniu się latem 1943 roku, z m elnykow cam i i bulbow cam i, ruch banderowski przyjął nazwę: Ukraińska Pow stańcza Arm ia (UPA).

M iała ona jednak charakter krym inalny a nie militarny. S w oją działalność rozpoczęła pod koniec 1943 roku i funkcjonow ała kilka lat po jej zak oń cze­

niu. N ie była zatem żadnym zbrojnym ram ieniem rządu ukraińskiego, któ­

ry nie istniał, le c z sam ozw ańczym tworem u żyw ającym terminu „UPA”

p rzyw łaszczon ego od bulbow ców .

Obok głó w n y ch zadań zw iązanych z likw idacją ludności polskiej na Kresach P ołudniow o-W schodnich, UPA od chw ili sw ojego pow stania zaj­

m ow ała się także w yłapyw aniem i m ordow aniem ukryw ających się Żydów, R om ów , zb ieg ły ch je ń c ó w w ojennych polskich i rosyjskich. Ponadto zaj­

m ow ała się rozbojem , paleniem i rabunkiem m ienia osób fizy czn y ch i praw­

nych. Ten program działania UPA zdobył uznanie n ajw yższych czynników cerkiew nych i znalazł u nich poparcie. C erkiew greckokatolicka, na której czele stał m etropolita Szeptycki, oddała R zeszy niem ałe usługi. W łaśnie m etropolita Szeptycki skierow ał do duchow ieństw a list pasterski, w którym naw oływ ał do przestrzegania zarządzeń w ładz n iem ieck ich w sprawie kon­

tyngentów oraz z e z w o lił na pracę w n ied zielę i św ięta w cza sie akcji odda­

w ania kontyngentów.

UPA była w spierana przez Abw ehrę i N K W D przeciw ko A K przy lik w i­

dacji ludności polskiej na Kresach W schodnich. K om endantem głównym tego tworu, został R. Szuchew ycz „C zuprynka” . O ddziały jej zasilali m or­

dercy 7. dywizji SS „G alizien”. Główne działania nakierow ane były na ode­

rwanie od Polski części jej obecnego obszaru i zbudow anie na nim „pań­

stwa OUN-UPA” . OUN zastosow ała strategię usunięcia z tych terenów lud­

ności polskiej przez jej wym ordow anie, aby w ten sposób nie dopuścić do pozostaw ienia tych terenów przy P olsce11. R ezolucja O U N z grudnia 1942 roku, sygnow ana przez M ykołę Łebedzia „M aksym a Rubana” , zakładała fi­

zyczne zgładzenie w szystkich Polaków, niezależnie od w ieku i płci oraz spalenie lub zagrabienie ich dobytku12.

W latach 1944-1945 bandy UPA starały się terrorem całkow icie podpo­

rządkow ać m iejscow ą ludność ukraińską i łem kow ską oraz włączyć j ą do działań przeciw ko Polakom.

O pisując przypadek UPA, nie sposób pom inąć jej form acji zwanej SB (Służba B ezpieczeństw a OUN), która odegrała haniebną rolę w dziejach na­

cjonalizm u ukraińskiego. Organizatorem i jej szefem był niejaki Mykola A rsenycz 'M ychajło”* Jednostki SB organizow ane były na w zór gestapo.

Prawie wszyscy jej kom endanci byli absolwentam i niem ieckiej szkoły poli­

cyjnej w Zakopanem . Jednostki te tworzone były przy każdym oddziale UPA. Na ich czele stał zastępca dow ódcy do spraw rozpoznania i bezpie­

czeństwa. Do zakresu działania tych wyjątkowo zbrodniczych grup należa­

ło m iędzy innymi:

- likw idow anie wraz z rodzinam i wszystkich uchylających się od służ­

by w UPA, rekw irow anie ich m ajątku i palenie zabudow ań,

- ochrona sztabów i oddziałów UPA przed działalnością obcych agen­

tów,

- likw idow anie wszystkich „w rogów ” UPA i OUN, którymi byli: Pola­

cy, Czesi, Żydzi, Rosjanie, oficerow ie i żołnierze W ojska Polskiego, funk­

cjonariusze milicji oraz osoby spośród miejscowej ludności pozytyw nie na­

stawione do w ładzy polskiej i radzieckiej,

- zatrzym yw anie i rozstrzeliw anie wszystkich jeń ców - żołnierzy i ofi­

cerów armii sow ieckiej, którzy uciekli z obozów jenieckich,

- pilnow anie ludności rejonu, aby w wyznaczonym term inie dostarcza­

ła artykuły spożyw cze dla UPA, stosowanie represji fizycznych (rozstrzeli­

wanie. chłosta) w obec sabotujących dostawy,

- ujaw nianie i rozpraw a z osobam i, które oczekują nadejścia armii so­

wieckiej,

1 Mykola A rsenycz „M ychajło”, urodzony w 1910 r. we wsi Berezów, woj. stani­

sławowskie, członek Ukraińskiej Wojskowej Organizacji: kilkakrotnie aresztowany przez władze polskie za przynależność do tej organizacji i jej zbrodniczą działalność, a także za rozboje. Członek głównego prowodu OUN i członek Służby Bezpieczeń­

stwa OUN w latach 1941-1947. Zabity 23 sierpnia 1947 r. przez sowieckie wojska w e­

wnętrzne. Wyjątkowy satrapa i ludobójca.

- likw idow anie określonych osób, zgodnie z poleceniem kierow nictwa U P A ".

Jednostki SB odegrały niechlubną rolę w dziejach nacjonalizm u ukraiń­

skiego. Jej funkcjonariusze dokonali licznych zbrodni na ludności polskiej, rosyjskiej i czeskiej, a także na Ukraińcach. M ordercy z SB stosowali nie­

ludzkie, sadystyczne m etody: palenie żywcem , cięcie piłą, odrąbyw anie sie­

kierą części ciała. Przy ofiarach często zostaw iano kartki z napisem „Taka śmierć spotka każdego, kto szkodzi ukraińskiej rewolucji narodow ej” .

Podobny charakter m iały tzw. SKW (Sam oobronni K uszczowi Widdi- ly). Były to oddziały (form acje) param ilitarne, które w spom agały UPA w działaniach przeciw ko ludności polskiej, zw łaszcza w jej m ordowaniu i rabowaniu mienia. W dzień byli ludźmi, a w nocy zam ieniali się w bestie.

Po wykonaniu zleconego zadania rozchodzili się do domów, udając znów spokojnych obywateli. Ponadto do obowiązków tych form acji należało do­

starczanie żyw ności, odzieży, grom adzenie ich zapasów, przejm ow anie opieki nad chorym i i rannymi członkam i UPA, a także zajm ow anie się w y­

wiadem i donosicielstw em na P olaków 14.

W początkow ym okresie po zorganizowaniu, oddziały UPA były nie tyl­

ko tolerow ane przez Niemców, ale także otrzym yw ały od nich znaczącą po­

moc m aterialną, ta k ą ja k w yposażenie, broń, am unicję i ży w n o ść15.

W październiku 1942 roku do oddziałów UPA przyłączyło się ponad 4 tysiące policjantów ukraińskich z bronią, am unicją i dużym dośw iadcze­

niem w m ordow aniu ludności żydow skiej. Od w iosny 1943 roku UPA roz­

poczęła na m asow ą skalę mordy ludności polskiej. Nad Polakami Wołynia i M ałopolski W schodniej zaw isła groźba zagłady.

C złonkow ie UPA pochodzili w większości ze wsi. Wielu z nich było analfabetam i, nie potrafiącym i ani czytać, ani pisać. Stanowili elem ent pry­

mitywny i całkow icie zdegenerowany, a przy tym nadgorliwy, pozbawiony cienia ludzkich uczuć.

Z ukrainizow any Żyd R. Torzecki pisze, że na przełom ie 1943 i 1944 roku UPA m iała podobno liczyć około 40 tysięcy członków , jed n ak jest to liczba szacunkow a i zaw yżona. A utorzy zajm ujący się tym tem atem róż­

nie ją o ce n ia ją16.

Dr W. Poliszczuk, tak pisze o tej zbiorowości: „UPA nigdy nie była żad­

ną zbrojną silą jakiegoś państwa i dlatego też trudno ją nazw ać arm ią” . D a­

lej wywodzi, że „członkow ie tej bandy zachowywali się jak bandyci i słusz­

nie nazywa się ich politycznym bandytyzm em ” 17.

Inny ukraiński autor, Jarosław Hałan, pisał, że „w atahy upow ców w ej­

dą do historii krym inalistyki jako bandyci” . Podobny pogląd reprezentuje także ukraiński historyk z Kijowa, W. Czerednyczenko.

Na uwagę zasługuje też fakt, że przez cały okres okupacji niem ieckiej UPA nie w alczyła z hitlerowcami. Tłumiła natom iast z całą bezw zględno­

ścią polski ruch oporu, a czasem, w zależności od miejscowej sytuacji do­

chodziło do spięć pom iędzy UPA a partyzantką rosyjską. Ukraińcy, łącznie z UPA, prowadzili z Niem cam i pertraktacje i w szelkiego rodzaju układy.

W sporadycznych przypadkach, podczas napadów banderow ców na w oj­

skowe bądź cyw ilne obiekty w celu rabowania żyw ności, broni czy też am u­

nicji, dochodziło do wym iany ognia. Nie znalazłem żadnych dokum entów potw ierdzających zaatakow anie N iem ców przez upowców.

W tym m iejscu nie można pom inąć oczyw istego faktu, że rów nież so­

w ieckie oddziały partyzanckie przez cały okres okupacji niem ieckiej nie walczyły z UPA, a w ręcz przeciw nie, w spom agały j ą i prow adziły z przed­

staw icielam i OUN-UPA pertraktacje18. Podobnie w tym okresie zgrupow a­

nie Sidora K ow paka nie prow adziło działań zbrojnych przeciw ko nacjona­

listom ukraińskim , lecz wspom agało ich w różnych sytuacjach19.

Warto przypom nieć, że właśnie tylko Niem cy, przy udziale Abwehry, Gestapo i innych służb, przyczynili się do pow stania i działania takich zbrodniczych form acji, ja k w spom niane ju ż UPA, bataliony „N achtigall”,

„R olland” czy dyw izja SS „G alizien” . Zaopatryw ali je w broń i am unicję, korzystali z ich usług i informacji wszelkiego rodzaju. N iejednokrotnie po­

dejm owali także wspólnie z Ukraińcam i akcje przeciw ko ludności polskiej, Armii Krajowej i B atalionom Chłopskim. D ow odzenie przez obecnych n a­

cjonalistów ukraińskich, że Ukraińcy prowadzili w alkę z okupantem nie­

m ieckim , je st oczyw istym absurdem.

N iem cy celow o rozbudzali szowinizm narodow ościow y w śród ludności ukraińskiej. W ykorzystywali do tego przede w szystkim inteligencję ukraiń­

ską, łącznie z duchow ieństw em . W ielu duchow nych greckokatolickich nie tylko sym patyzow ało z Niem cam i, ale często też w spierało zbrodniczą UPA. To popi wykorzystywali religię i wiarę ludności ruskiej, ukraińskiej czy łem kow skiej do m ordowania Polaków. W w ielu cerkw iach greckokato­

lickich w ygłaszali polakożercze kazania, w których naw oływ ali do m ordo­

w ania ludności polskiej: „W yrzynajcie polskie kąkole z ukraińskiej pszeni­

cy ”. W łaściw ie całe duchow ieństw o ukraińskie w prow incjonalnych cer­

kwiach - praw ie wszyscy bez jakiejkolw iek żenady w zyw ali Ukraińców do w stępow ania w szeregi UPA i głosili, że przy tw orzeniu wolnej Ukrainy nie jest grzechem zabicie Polaka. A prosty lud w te brednie uwierzył. Popi byli duchow ym i przywódcam i ludobójców z UPA. W swoim postępow aniu nie kierowali się ani sum ieniem , ani wiarą. Cerkw ie i plebanie często służyły za przechow alnie broni, am unicji i innych narzędzi do m ordow ania ludzi.

Andrzej Szeptycki (1865-1944) był postacią tragiczną. Do końca życia pozostał nacjonalistą ukraińskim. Trudno uw ierzyć, że był rodzonym bra­

tem polskiego generała Stanisława Szeptyckiego i w nukiem Aleksandra Fredry. W 1941 roku w itał arm ię niem iecką, w kraczającą do Lw ow a słow a­

mi: „N iezw yciężoną arm ię niem iecką w itam y jak o w yzw olicielkę (...) utworzonej w ładzy [banderowskiej - S J . j ” gw arantujem y bezw zględne po­

słuszeństwo*.

O m aw iając ukraińskie ludobójstwo Polaków na Lubelszczyźnie nie m ożna nie wspom nieć o m asowym wysiedlaniu ludności polskiej z tej zie­

mi przez N iem ców przy czynnej pom ocy policji ukraińskiej, tzw. Ukraini- sche Hilfs-Polizei.

Projekt w ysiedlania Polaków z Lubelszczyzny opracow any został przez Niem ca, dow ódcę SS i policji, SS-brigadefuhrera Odillo G lobocnika. Wy­

siedlaniem zajm ow ały się różne oddziały: SS, gestapo, W ehrm acht, Sonder- dienst, wym ienieni ju ż U kraińcy w służbie niem ieckiej, policja niem iecka, a rów nież osiedlani tu N iem cy20.

Z okręgu lubelskiego ekspansja niem czyzny m iała pójść jeszcze dalej w kierunku południow ym i północnym . W ysiedleńców zam ierzano poddać szczegółowej segregacji: dzieci do lat dziesięciu m iały być w ysyłane do specjalnych „obozów w ychow aw czych”, osoby starsze (ponad 60 lat) do specjalnych wsi, natom iast resztę planow ano posegregow ać na cztery gru­

py. Osoby zakw alifikow ane do dwóch pierw szych, ze względu na posiada­

nie cech nordyckich, m iano przekazać do dalszych badań, zaliczone do gru­

py trzeciej - wysłać do pracy w Rzeszy lub na wschód, a grupę czw artą - do obozów koncentracyjnych. W ten sposób zam ierzano południowo- w schodnie pow iaty w ojew ództw a lubelskiego: zam ojski, biłgorajski, tom a­

szowski i hrubieszow ski przem ienić w kraj niem iecki.

Do w ysiedlania Zam ojszczyzny okupant niem iecki przystąpił ju ż w li­

stopadzie 1941 roku, ale w ów czas nie posiadało ono jeszcze charakteru m a­

sowego. Na w ielką skalę akcję w ysiedleńczą rozpoczęto 27 listopada 1942 r. Trwała do m arca 1943 r. Rozwijała się nierów nom iernie, ulegała za­

ham owaniu lub ożyw ieniu zależnie od koniunktury polityczno-strategicznej okupanta. A kcją objęto dziesiątki wsi i tysiące chłopskich rodzin. Podczas niej Niemcy dopuszczali się straszliwych okrucieństw w obec m ieszkańców w ysiedlanych wsi. C zęść ich wym ordowano na m iejscu, a część w obozach koncentracyjnych, do których zostali wywiezieni.

Bez jakiegokolw iek uprzedzenia, najczęściej pod osłoną nocy, w y­

rwawszy ze snu dzieci, starców i kobiety z niem ow lętam i, w ciągu jednej godziny zabierano w szystkich polskich m ieszkańców. Pozw alano im wziąć ze sobą tyfko bagaż nie przekraczający 30 kg. Staw iających opór i ukryw a­

jących się przed wysiedlaniem N iem cy rozstrzeliwali ńa m iejscu. Pojm a­

nych w yw ożono, a niekiedy pędzono na piechotę do obozów przejściow ych w Zam ościu i Zw ierzyńcu, a stamtąd do niem ieckich obozów koncentracyj­

nych: O św ięcim ia-B rzezinki (A uschw itz-Birkenau), M ajdanka, Sztutowa (Stutthoff) i R ogoźnicy (Gross-Rosen). W szystkie te obozy m iały na tere­

nach polskich około 160 różnych podobozów.

Jedną z najbardziej wstrząsających zbrodni była eksterm inacja polskich dzieci w czasie wysiedlania, o różnym przebiegu i zasięgu. N ajczęściej de-

ł E. Prus: Patriaracha galicyjski. Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim me­

tropolicie grekokatolickim (1865-1944). W rocław 1999, s. 200.

portowano dzieci w głąb kraju w wagonach towarowych, bez opału i je d z e ­ nia, co powodowało m asowe zgony. Dokum enty niem ieckie wskazują, że w iększość dzieci wywożono do Niemiec w celach germ anizacyjnych. Z oko­

ło 30 tysięcy wysiedlonych dzieci, z życiem uszło zaledwie 4500. Wiele z nich zginęło w obozach koncentracyjnych w Oświęcim iu i w innych21.

W okresie wysiedlania udało się Niem com, przy pom ocy policji ukraiń­

skiej, w ypędzić z 247 grom ad (inne źródło podaje 297 grom ad) około 110 tysięcy osób, pozbaw iając je całego m ajątku, w ypracow anego przez wiele lat. W ysiedlenia były zbrodnią pospolitą, a to z uwagi na nieludzkie w arun­

ki transportu do m iejsca przeznaczenia oraz warunki panujące w obozach przejściow ych i koncentracyjnych, do których ludność została przew iezio­

na. Dotychczas ustalono, że w czasie pacyfikacji i obław, SS-owcy i policja ukraińska zabili na terenie Zam ojszczyzny łącznie 938 osób, z czego w po­

wiecie biłgorajskim - 525, hrubieszowskim - 177, tom aszow skim - 119 i zam ojskim 117, w tym wiele kobiet i dzieci.

Akcja w ysiedleńcza wywołała w tym rejonie pow ażne zagrożenie. Ty­

siące osób zbiegło z dobytkiem i dziećmi do lasu. N astąpiła też pełna m o­

bilizacja podziem ia. Wieś zam ojska na terror okupanta odpow iedziała czyn­

ną sam oobroną. Powstawały oddziały partyzanckie, które rozpoczęły walkę z okupantem w obronie Zamojszczyzny. M iejsce po w ysiedlonych polskich chłopach mieli zająć volksdeutsche z Chorwacji, Bośni i Besarabii oraz Ukraińcy. Na skutek zbrojnych działań oddziałów AK i BCh, a także pogor­

szenia się sytuacji N iem iec na froncie wschodnim , pod koniec m arca 1943 roku akcja przesiedleńcza na Zam ojszczyźnie została wstrzym ana.

Bliższe szczegóły na ten tem at w książkach: Cz. M adajczyka: G eneral­

n a G u b e r n ia w planach hitlerowskich. Studia22 oraz J. G um kow skiego i K.

Leszczyńskiego: O kupacja hitlerowska w Polsce11,.

Jednak znacznie tragiczniejsza od wysiedleń okazała się akcja ludobój­

stwa Polaków podjęta przez nacjonalistów ukraińskich. Jak podają liczne dokum enty i bogate piśm iennictwo, koszm ar bestialskich zbrodni dokony­

wanych na niewinnej i bezbronnej ludności polskiej rozpoczął się w w oje­

w ództw ie lubelskim jeszcze w 1939 roku. Badania zbrodni popełnionych przez UPA w ciąż trw ają i z różnych względów nie zostały jeszcze zakoń­

czone. Do tej pory nie ustalono ostatecznej liczby ofiar ukraińskiego ludo­

bójstwa.

Do 1939 roku w pływ y nacjonalistów ukraińskich na terenie Lubelsz­

czyzny były znikom e. Nie notowano też rażących nieporozum ień narodo­

wościowych czy religijnych. Polacy i Rusini, gdyż takimi wówczas byli, a także Żydzi, C yganie i niewielkie grupki innych narodow ości, żyli tu zgodnie, w wielu przypadkach się przyjaźnili, a naw et zaw ierali m iędzy so­

bą zw iązki małżeńskie. M ieszkańcy żyli w gąszczu spraw w yznaniow ych, narodow ościow ych, a także społecznych i ekonom icznych - istny tygiel.

Nic pow odow ało to jednak większych konfliktów. Sytuacja zm ieniła się po

wybuchu wojny niem iecko-polskiej w 1939 roku. Polacy czuli narastającą wobec nich atm osferę wrogości ze strony Ukraińców. Ta w rogość przerw a­

ła dotychczasow y ustabilizow any tryb współżycia m iędzy m ieszkającym i tu narodow ościam i. D otychczasow e wzajem ne więzi Polaków i Rusinów po­

woli zaczęły się rozluźniać i zastępow ane były nienaw iścią.

W praw dzie wojna w 1939 roku trwała bardzo krótko, ale pociągnęła za sobą śm ierć około 5 tysięcy polskich obywateli, zam ordow anych przez Ukraińców. W śród ofiar z tego okresu znalazło się sporo rolników z wielu m iejscow ości, polskich uciekinierów przed N iem cam i, a także żołnierzy, oficerów Wojska Polskiego i policjantów. Przy aktywnej w spółpracy NKW D z ukraińskim i nacjonalistam i dokonano rów nież licznych areszto­

wań oraz zsyłek do łagrów w głębi ZSRR.

Już podczas kam panii wrześniowej w 1939 roku zaczął się w zm acniać zbrodniczy ruch nacjonalistów ukraińskich. Były to jed nak dopiero począt­

ki działania grup, które w tym czasie zaczęły się organizow ać, wzrastać liczebnie i uaktywniać. W iększe ich akcje odnotow ano w ów czas w pow ia­

tach: biłgorajskim , chełm skim , hrubieszowskim i tom aszow skim . U kraiń­

skie organizacje coraz śmielej dem onstrowały sw oją siłę. Dla swoich dzia­

łań otrzym yw ały błogosław ieństw o od duchow nych greckokatolickich, któ­

rzy jednocześnie niejednokrotnie w wielu bandach piastowali kierow nicze stanowiska. Po wkroczeniu N iem ców na te tereny, ścisła w spółpraca ukra­

ińskich nacjonalistów, a zw łaszcza policji ukraińskiej, z adm inistracją niemiecl<ą.i gestapo, w pow ażnym stopniu ułatwiła aresztow ania, m order­

stwa, wywózki w ielu Polaków do obozów zagłady i na roboty przym usow e do Niemiec. Nacjonaliści ukraińscy, pozostający na służbie hitlerowców, swoimi działaniam i w obec cywilnej polskiej ludności zapisali tragiczną kar­

tę w dziejach obu narodów.

Na pozostałym obszarze Lubelszczyzny, zam ieszkałym z rzadka przez ludność ukraińską, nie mieli oni większych wpływów. Dość silny ośrodek U kraińców m ieścił się w Biłgoraju. K ierow ał nim nacjonalista ukraiński 0 nazwisku Stefan Darm ocha, prezes miejscowej spółdzielni ukraińskiej.

Podczas okupacji niem ieckiej spraw ow ał funkcję kom endanta policji ukra­

ińskiej, która w późnieszym okresie bardzo ściśle w spółdziałała z UPA i dy­

wizją SS „G alizien” , uczestnicząc w ludobójstw ie Polaków na Chełm sz- czyźnie. Jak podaje świadek tych czasów Bronisław Lenartowicz, spraw ca­

mi mordów ludności polskiej byli przede w szystkim członkow ie terrory­

stycznego ugrupow ania OUN, przew ażnie Rusini, zwani dziś Ukraińcam i.

Ziem ię Lubelską Sowieci zajęli po 17 września 1939 roku. W wielu m iejscowościach Ukraińcy i Żydzi urządzili w kraczającym oddziałom so­

wieckim gorące powitanie z kwiatami. Żołnierzy przyjm owano chlebem 1 solą. Do powstających samozwańczych „kom itetów rew olucyjnych” i na­

prędce organizowanej milicji, zwanej „czerwonymi opaskam i”, przystępo­

wało wielu młodych, a także starsze osoby pochodzenia ruskiego i żydow ­

skiego. Fakt ten potwierdza naw et piewca ukraińskiego nacjonalizm u R. To- rzecki24.

Już we wrześniu tego sam ego roku zaczęły się pierw sze m ordy i rabun­

ki. Uzbrojeni w karabiny członkow ie tych kom itetów dopuszczali się wielu gw ałtów na żołnierzach W ojska Polskiego, funkcjonariuszach policji, pol­

skich urzędnikach i innych osobach należących do polskich patriotycznych organizacji. H istoria sprawiła, że po niecałych dwu latach ci sami Żydzi, którzy szykanow ali Polaków, znaleźli się w raz z nimi po stronie ofiar. Całe szczęście, że tym razem okupacja sowiecka na tych terenach nie trw ała dłu­

go, gdyż w zw iązku z ustaleniem linii dem arkacyjnej pom iędzy ZSRR a N iem cam i 8 października tego sam ego roku Sowieci w ycofali się, a Lu­

belszczyznę zajęli N iem cy25.

Po wkroczeniu okupanta niem ieckiego prawie natychm iast dla Polaków zaczęła się nowa gehenna: sow iecką zastąpiła niem iecko-ukraińska. Rozpo­

częło się szykanow anie Polaków, tym razem ju ż bez udziału Żydów. U kra­

ińcy nic ukrywali swej radości z pow odu wejścia Niemców. Liczyli na obie­

caną im „W ielką U krainę” od Lublina do M orza Czarnego. Do głosu doszli ukraińscy nacjonaliści spod znaku OUN, którzy oficjalnie deklarowali w spółpracę z nowym okupantem .

Po ustabilizow aniu się władzy niem ieckiej, U kraińcy nie mogli ju ż bez­

karnie zabijać Polaków. Pow stały jednak dla nich inne m ożliwości: gnębie­

nie, a naw et niszczenie Polaków. Ukraińcy, jak o sprzym ierzeńcy Niemców, mieli w iększą sw obodę działania od Polaków. W ich rękach znajdow ała się lokalna władza, w spółdziałająca z OUN. Ukraińcy mieli sw oją policję i in­

ne form acje policyjne a naw et m ilitarne, łącznie z w ojskow ą jedn ostką SS

„G alizien”.

Polacy stanow ili ludność drugiej kategorii. W spom niana policja ukraiń­

ska w służbie niem ieckiej daw ała się porządnie we znaki ludności polskiej jako aparat niem ieckich represji. Jej posterunki ulokow ano na terenach w schodnich (głów nie w powiatach hrubieszow skim i chełm skim ), naw et we wsiach o znikom ej liczbie Ukraińców. Dano jej stosunkow o szerokie kom ­ petencje i zachęcano do zdecydow anych antypolskich działań. A dm inistra­

cja ukraińska ustalała zw iększone kontyngenty dla polskich rolników i róż­

norakie dodatkow e św iadczenia na rzecz Niemców. Ukraińcy starali się być najw ierniejszym sojusznikiem hitlerowskiej Rzeszy. Na każdym kroku pod­

kreślali swą lojalność w obec okupanta niem ieckiego i pragnienie konstruk­

tywnej z nim współpracy. Taką też deklarację złożyła oficjalnie gubernato- wi Frankowi delegacja nacjonalistów ukraińskich 19 kw ietnia 1940 roku na Wawelu w Krakow ie26.

W ram ach tej w spółpracy Ukraińcy ochotniczo zgłaszali się do służby we w szystkich prawie form acjach m ilitarnych i politycznych, nie w yłącza­

ją c W ehrmachtu. U czestniczyli również w najbardziej ludobójczych pacyfi­

kacjach. a także w pogrom ach Żydów.

W zamian za tę służalczość, w ładze hitlerow skie nadały U kraińcom sta­

tus grupy uprzyw ilejow anej i popierały w iele ich inicjatyw i poczynań m.in.

zorganizow anie szkolnictw a z ukraińskim językiem nauczania oraz przyj­

mowanie U kraińców na w yższe uczelnie w N iem czech i Pradze Czeskiej.

Zezw olono im na w ydaw anie we Lwowie w łasnego pism a „N asze dni” oraz dzienników „Lw iw śki W isti” i „Krakiwśki W isti” . Zorganizow ano także opiekę społeczną dla ludności ukraińskiej. N atom iast chłopi polscy byli w y­

syłani do obozów koncentracyjnych, gdy nie mogli w yw iązać się z kontyn­

gentów nałożonych przez ukraińskich wójtów. Ludność ukraińska traktow a­

na była znacznie lepiej i łagodniej, nawet przy w ybieraniu ludzi do pracy przymusow ej w Rzeszy. Z resztą trudno sobie w yobrazić, aby m ogło być inaczej, skoro cała adm inistracja spoczywała w rękach U kraińców 27.

N acjonaliści ukraińscy ze swej strony dem onstracyjnie daw ali wyraz swej sym patii do Niem ców. W depeszach do Hitlera prosili o utworzenie ukraińskiej armii. Pow ołany w Krakow ie Ukraiński C entralny K om itet de­

klarował jak najdalej idącą w spółpracę w walce z ZSRR.

Dla okupanta niem ieckiego U kraińcy stanowili nację przydatną do li­

kwidowania najpierw Żydów, a potem ludności polskiej. D latego też N iem ­ cy początkow o popierali praw ie wszystkie poczynania nacjonalistów ukra­

ińskich. Znaczna część U kraińców ufała niem ieckim obietnicom i nie po­

dejm ow ała żadnego oporu. Nieco później sytuacja ta uległa nieznacznej zm ianie na niekorzyść Ukraińców. N iem cy bowiem nie zam ierzali pow aż­

nie traktow ać ich postulatów, tak w zakresie pow ołania arm ii ukraińskiej, jak też państw a ukraińskiego, o które nacjonaliści ukraińscy zabiegali.

Z drugiej strony N iem cy nie zam ierzali rezygnow ać z w ykorzystania ich do sw oich zbrodniczych celów.

W ybuch w ojny niem iecko-sow ieckiej w czerw cu 1941 roku w zbudził nadzieje wśród Polaków, ale i w iele obaw. N iem ców obaw iano się tak samo jak Sowietów. N atom iast większość U kraińców uw ierzyła od pierw szej chwili, że N iem cy b ędą ich jeszcze potrzebowali i stw orzą im „W ielką U krainę” . Od chw ili rozpoczęcia wojny niem iecko-sow ieckiej następow ały radykalne zm iany w stosunkach m iędzy Polakam i a Ukraińcam i. Zauw ażal­

ny był zdecydow any w zrost wrogości w odnoszeniu się tych ostatnich do Polaków.

Już w 1942 roku w wielu m iejscow ościach zam ieszkałych częściow o przez U kraińców pojaw iły się hasła typu: sm ert Łacham (śm ierć Polakom ).

Liczba zw olenników antypolskich działań w zrastała z dnia na dzień. Z aczę­

ły także pojaw iać się wieści o pojedynczych m ordach Polaków. D okonyw a­

li ich nacjonaliści Ukraińscy. Stworzyło to atm osferę ciągłego strachu i tro­

ski o przeżycie. Położenie Polaków na tych terenach staw ało się groźne i bardzo niepokojące.

Po likwidacji ludności polskiej na Wołyniu, a następnie na całym obsza­

rze w ojew ództw : stanisław ow skiego, tarnopolskiego, lw ow skiego i pole­

skiego, stanowiącej elem enty eksterminacji składające się na całość dram a­

tu polskiej ludności na polskich Kresach, przyszła kolej na ludobójstw o Po­

laków w w ojew ództw ie lubelskim. N acjonaliści ukraińscy rozpoczęli m or­

dowanie na szerszą skalę. Zadanie to podjęła i realizow ała UPA przy współ­

udziale ukraińskiej policji.

W ładze niem ieckie początkowo tolerow ały m ordy Polaków. Dopiero gdy w kraju zapanow ała anarchia, w tedy - chociaż w niew ielkim stopniu i nie w szędzie - N iem cy zastosow ali represje w obec bandytów ukraińskich.

Na skutek ucieczki ze wsi do miast ludności polskiej zm niejszyły się zna­

cząco dostaw y kontyngentów żyw nościow ych, co odbiło się zw łaszcza na zaopatrzeniu arm ii na froncie.

W wielu m iejscow ościach zaczęto przydzielać polskim placów kom sa­

m oobrony zezw olenia na broń.

Na początku 1943 roku polskie podziem ne siły zbrojne na tych terenach jeszcze nie istniały, a grupy sam oobrony nie były zdolne do przeciw działa­

nia napadom ludobójczych grup UPA, Wielu Polaków nadal sądziło, że bez­

w zględną uległością w obec nacjonalistów ukraińskich uchronią swoje ży ­ cie, bądź że uda im się skutecznie ukryć w schronach. Dalsze w ydarzenia pokazały, żc były to złudne nadzieje, a szanse przetrw ania bardzo nikłe.

Na w iosnę 1943 roku sotnie UPA i grupy organizatorów zaczęły z Wo­

łynia przybyw ać na ziem ię lubelską, aby przygotow ać wolny teren dla przy­

szłej „W ielkiej U krainy” . Przybyły jaw nie, najczęściej z policją ukraińską w służbie niem ieckiej i prawdopodobnie za w iedzą i zgodą w ładz niem iec­

kich. Bardzo szybko pokryły prawie całą Lubelszczyznę siecią ogniw OUN.

Posterunki policji ukraińskiej usadowiły się w takich m iejscow ościach, jak:

Aleksandrów, Bukowina, Dzików, Księżopol, Potok Górny, Tarnogród, Za- mch, Łukowa, a załogi ich liczyły po 20-30 uzbrojonych osób. W Lubelskie skierow ane zostały także dwa kurenie UPA - „O strożski” oraz „W owka” , pod dow ództw em Jahody-Czernyka. B azą band UPA stała się przede w szystkim południow o-w schodnia część powiatów hrubieszow skiego i to­

maszow skiego.

Cala ta działalność zm ierzała do udow odnienia i w ykazania w razie po­

trzeby. że obszar w ojew ództw a lubelskiego tzw. Zakierzonia*, w edług ter­

minologii nacjonalistów ukraińskich, stanowi „ukraińskie terytorium etno­

* N azwa „Zakierzonia” pochodzi od nazwiska brytyjskiego ministra spraw zagra­

nicznych lorda G eorge’a N. Curzona. W czasie wojny polsko-bolszew ickiej, 11 listo­

pada 1920 Curzon w ysunął propozycję wytyczenia linii dem arkacyjnej (zwanej potem

„linią Curzona”) według kryteriów etnicznych, za którą miały się wycofać wojska pol­

skie po podpisaniu rozejmu polsko-sowieckiego. Miała ona przebiegać następująco:

w części północnej w zdłuż Niem na, pozostawiając przy Polsce Białostoczyznę, w czę­

ści południowej dzieląc Galicję W schodnią przebiegała na wschód od Lwowa, do Kar­

pat. Koncepcja ta jednak zdezaktualizowała się po polskim zw ycięstw ie nad bolszew i­

kami. O statecznie granica polsko-sowiecka została ustalona w traktacie ryskim 18.03.1921.

graficzne” i jako takie pow inno w ejść w przyszłości w skład państwa ukra­

ińskiego.

A przecież w w ojew ództw ie lubelskim , na terytorium „Zakierzonii”

w okresie m iędzyw ojennym i je sz c z e w cześniej, ludność ukraińska nie sta­

nowiła w ięk szości. W edług „M ałego rocznika statystycznego”, w w oje­

w ództw ie lubelskim Polacy m ieli zdecydow aną przew agę - ponad 85,1%

(G U S 1939). Liczba ta n iew iele się zm ieniła w latach drugiej w ojny św ia­

towej. Ziem ia Lubelska od niepam iętnych czasów była c z ęścią składow ą Polski, a po w ojnie z N iem cam i w 1939 roku znajdowała się pod czasow ą okupacją niem iecką. Są to zatem odw ieczne ziem ie polskie, bez w zględu na to, czy w ładzę w P olsce powojennej przejąłby rząd w L ondynie, w Warsza­

w ie czy nawet ugrupowanie ukraińskie z centralą O U N -U PA - m ów i prof.

J. E. Wilczur. Po zawarciu um ow y granicznej z Sow ietam i w 1945 roku z ie ­ mia lubelska znow u w eszła w skład państwa polskiego.

W drugiej p ołow ie 1943 roku w powiatach hrubieszow skim , chełm skim i w łodaw skim upow cy rozrzucili ulotki w zyw ające w szystkich Polaków do natychm iastow ego opuszczenia tych ziem do dnia 10 w rześnia 1943 roku pod groźbą śmierci. „B ędziem y dążyć do tego - ośw iadczono w tych ulot­

kach by raz na zaw sze pozbyć się z naszych ziem wrogiej polskiej ludno­

ści, która przeszkadza nam w w alce przeciw ko b olszew ik om ”. W ulotce z 2 września 1943 roku zagrożono w ym ordow aniem w szystkich Polaków na tych terenach.

Z początkiem 1944 roku ludobójcy z UPA rozpoczęli m asow e rzezie polskiej ludności. N ie przebierali w metodach i środkach. Ofiarą padły m.in.

m iejscow ości Tarnoszyn, Posadów i Podlodów w p o w iecie tom aszow skim oraz Ostrów i C hlew iska koło B ełżca28.

Ze szczeg ó ln ą zaciek łością napastnicy upow scy likw idow ali polskie od­

działy partyzanckie i polską sam oobronę. Oddział UPA M irosława O nysz- kew ycza „Oresta” w ym ordow ał oddział A K „Krakusy” oraz kilkunastu żo ł­

nierzy rosyjskich z oddziału partyzanckiego spadochroniarzy pom iędzy m iejscow ościam i D achny a Monastyrem. W yjątkowo bestialsko rozprawia­

li się później też z przedstawicielam i w ładzy polskiej, funkcjonariuszami m ilicji i żołnierzam i W ojska Polskiego.

R ugowanie Polaków z ich ojcow izny było jaw nym przestępstw em nie znajdującym ani historycznego, ani żadnego innego uzasadnienia. B yło zw ykłym bandytyzm em i ludobójstwem . Tylko ślepa i prym itywna niena­

w iść i chęć łupu kierowała nacjonalistów ukraińskich najpierw przeciw Ż y­

dom, a później przeciw Polakom i innym narodom.

W w ięk szy c h m iastach i w siach L u b elszczy zn y , zam ieszk an ych w znacznej w ięk szości przez ludność polską, nacjonaliści ukraińscy nie by­

li w stanie rozwinąć swojej zbrodniczej działalności na w ięk szą skalę.

D alekosiężnym celem UPA było usunięcie w szystkich Polaków nie tyl­

ko z terenów zabużańskich Wołynia i ziem południow o-w schodnich, ale tak­

że z daleko wysuniętej na zachód strefy po lewej stronie Bugu i Sanu (okre­

ślanych jako „Zakierzoński K raj”) oraz całego rejonu Bieszczad, po Krosno, W isłokę z południowej i wschodniej części Lubelszczyzny, z części Podla­

sia. Tereny te ludobójcy UPA uznawali za część składow ą „W ielkiej U kra­

iny”, do której zm ierzali je przyłączyć po wojnie. D oktor W. Poliszczuk określił to działanie i postępowanie UPA następująco: „UPA ogniem i m ie­

czem dom agała się przyłączenia Chełm szczyzny i Podlasia do sowieckiej Ukrainy. Tylko operacja „W isła” położyła kres tym dążeniom ”. Roszczenia terytorialne ukraińskich nacjonalistów obejm owały i nadal obejm ują nie tyl­

ko Polskę, ale także Rosję, Białoruś, M ołdawię, Słowację, Rumunię.

Zam iary U kraińców wynikały z uchw ał II W ielkiego K ongresu OUN, zorganizow anego przez Banderę w Krakowie w kwietniu 1941 roku. M ię­

dzy innymi czytam y tam: „Należy wszelkimi środkami w zm ocnić ukraiński charakter obszarów granicznych, aby je przyłączyć do państw a ukraińskie­

go i nie dopuścić do pozostaw ienia przy Polsce”. („L itopys”, t. VI, Toronto 1983, s. 42, tekst w jęz. niem ieckim ). Z dokum entów tego zjazdu widać, że OUN przejęła hasła ideologiczne od hitlerowców, a koncepcje hitlerowskie uznała za własne. Przyszłość swojego m chu wiązała bezw arunkow o z III R zeszą i kolaborow ała z nią do końca jej istnienia29.

Sytuacja na terenie w ojew ództw a lubelskiego pod koniec 1944 roku z dnia na dzień staw ała się coraz gorsza. Pow stała groźba całkow itego w y­

m ordowania przez UPA wszystkich m ieszkających tu Polaków. Płonęły pol­

skie wsie, ginęła polska ludność. W szyscy, których nie dosięgła upowska siekiera, opuszczali swoje zagrody i udawali się do m iejsc bardziej bez­

piecznych: do Hrubieszow a, Tomaszowa Lubelskiego, Z am ościa lub Kra- snegostawu. Pozostający w swych dom ach gorzko za to płacili. N apór od­

działów UPA był tak silny, że naw et polskie organizacje znalazły się w de­

fensywie.

Po zajęciu tych obszarów w 1944 roku przez A rm ię C zerw oną, przepro­

w adzono pow szechną m obilizację do Wojska Polskiego. -Kadrę dow ódczą Armii Krajowej w w iększości aresztowano. D otychczasow e struktury sa­

m oobronne, oparte w w iększości na konspiracyjnej AK, przestały istnieć.

Polskie wsie i osiedla stały się łatwym łupem bezkarnych band UPA.

U pow cy m ordowali w szystkich Polaków bez względu na w iek i płeć.

Używali do tego w szelkich dostępnych, prym ityw nych narzędzi: siekier, wideł, noży itp., a strzelali tylko do ratujących się ucieczką. Zabijali też Ż y­

dów i Cyganów, a naw et swoich ukraińskich rodaków, którzy ośm ielali się pom agać Polakom w znalezieniu schronienia. Takim ludobójstw em UPA zasłynęła w dziejach nie tylko narodu ukraińskiego, ale także narodów są­

siednich30.

Historia zna różne wojny, dzieje zapisały różne barbarzyństw a i zbrod­

nie, wojny globalne, obejm ujące całą kulę ziem ską, w ojny lokalne prow a­

dzone za pom ocą w szelkich dostępnych środków m aterialnych i m oralnych

(C zyngis-C han, wojny krzyżackie, H unnow ie i inne). W szystkie te wojny w porów naniu z m ordow aniem Polaków przez nacjonalistów ukraińskich w czasie II wojny światowej w ydają się niewinnym i igraszkami.

W spólną cechą zbrodniczych działań UPA był sadyzm i niesłychane okrucieństw o, znęcanie się nad m ordow anym człow iekiem . M etody tortur były przeróżne. Ich katalog je st przerażający. D oktor A leksander Korm an ustalił aż 3 6 2 m etody straszliw ych tortur stosow anych przez UPA3'.

Podobnych barbarzyńskich czynów nie dokonywali ani Niem cy, ani So­

wieci. B anderow cy znacznie prześcignęli w sposobach m ordow ania nie­

mieckich esesm anów i gestapowców, a naw et sow ieckich enkawudzistów.

Ludobójstw o w w ykonaniu niem ieckim i sowieckim było realizow ane przez specjalne zbrodnicze form acje m undurow e (gestapo, NKW D). H itle­

rowcy wywozili dzieci w głąb Niem iec i wynaradaw iali, Sowieci wywozili je z rodzicam i na Sybir, gdzie często um ierały z głodu i zim na, natom iast Ukraińcy m ordowali dzieci na oczach rodziców przez w rzucenie żyw ych do ognia lub uderzanie głów ką o drzewo, ścianę, futrynę drzwi, węgieł domu bądź przez topienie, nabijanie je na pale. Rozpruwali dzieciom brzuszki, ob­

cinali ofiarom języ ki, piersi kobietom, genitalia m ężczyznom , obcinali koń­

czyny, wieszali ofiarę głow ą do dołu nad rozpalonym ogniskiem , żyw e dzieci w rzucali do studni. Często robili to na oczach m dlejących matek, któ­

re m ordowali na końcu. „To było ludobójstw o na w ielką skalę” - ośw iad­

czył dziś prem ier rządu RP, wówczas poseł, Jarosław Kaczyński w swym wystąpieniu podczas debaty sejm owej 9 lipca 2003 roku. O prócz UPA i SS

„G alizien” zbrodnie ludobójstw a popełniali często chłopi ukraińscy zrze­

szeni w SKW, a także nie należący do żadnej organizacji.

Niestety, nie było to nic now ego w historii narodu ukraińskiego. Pola­

ków m ordow ano ju ż w XVII i XVIII wieku, kiedy hajdam ackie bandy (po­

wstanie C hm ielnickiego, K oliszczyzna i inne) rąbały ofiary siekieram i, żywcem w rzucały do studzien, wydłubyw ały oczy, w yrzynały języki, roz­

pruwały kobietom brzuchy itp. W zoram i dla nich, jeszcze w XX wieku, po­

zostaw ały średniow ieczne m asow e rzezie i indyw idualne bestialskie mordy, przy obojętności całego świata. Celem tej ludobójczej działalności było ter­

rorystyczne zastraszanie i chęć pozbycia się z zajm ow anych terenów 'niepo­

żądanej' obcej ludności. Mimo że z upływem czasu, pod rządam i Polski, Rosji, Austrii, Rumunii i ZSRR, w ykształciła się ukraińska klasa inteligenc­

ka, nie zdołała ona złagodzić im pulsyw nych zbrodniczych zachow ań, OUN i jego zbrojna form acja UPA przyjęły postaw ę skrajnie nacjonalistyczno- -szow inistyczną i podżegały naród do ludobójczych, zbrodniczych czynów, nadając im zorganizow any i m asow y charakter. Polacy z K resów W schod­

nich do dzisiaj noszą rany psychiczne i na w spom nienie tam tych wydarzeń dostają dreszczy.

M ordy i zbrodnie w iązały się z grabieżam i wszystkiego, co przedsta­

wiało jakąkolw iek wartość m aterialną. Niszczono także wszystko, co m ogło