M iasto Janów Lubelski liczyło w 1921 roku 6426 osób, w tym 3725 Po
laków, 753 Żydów i 3 Rusinów, a w 1939 roku m iało 7075 mieszkańców.
M iejscow ość położona je st nad rzeką Białą, na granicy W yżyny Lubel
skiej i Kotliny Sandom ierskiej. Centrum m iasta znajduje się u podnóża kra
wędzi wyżyny, ponad łąkam i szerokiej doliny Białej.
W czasie okupacji hitlerow skiej zginęło około 50% ludności. M asowe
były w ysiedlenia z m iasta i powiatu. Zabudow ania m iejskie uległy znisz
czeniu w około 90%.
Rejon ten był terenem ożywionej działalności partyzantki, zwłaszcza AK i BCh.
W latach 1941-1944 władze policyjne rozstrzelały w kilku egzekucjach ponad 300 Polaków.
W ykaz m iejscow ości z powiatu Janów Lubelski, w którym m iały m iej
sce grabieże, palenia i m ordy ludności polskiej dokonane przez faszystów ukraińskich spod znaku OUN-UPA w latach 1939-1944.
AND RZEJÓ W , gm ina Kawęczyn, później G odziszów Wieś polska, zam ieszkała przez 753 osoby.
Dnia 26 m aja 1941 roku N iem cy przy w spółudziale nacjonalistów ukra
ińskich rozstrzelali 14 osób, w tym 10 m iejscow ych polskich chłopów i 4 Żydów.
Ustalono następujące nazwiska: Anna Blacha (lat 50), W incenty Blacha (lat 70), Jan Boś (lat 24), Stanisław Kuziera (lat 22), Edward Lenard (lat 22), Jan M yszka (lat 20), Franciszek Widz (lat 30), W ładysław Widz (lat 19)'.
Of. 14 P
BORÓW , gm ina Kosin, wcześniej Janów Lubelski, obecnie Kraśnik Wieś polska, licząca 830 Polaków i 16 Żydów, składała się z około 280 gospodarstw, z których ocalało tylko jedno. W szystkie zostały najpierw do
szczętnie ograbione, a następnie spalone przez nacjonalistów ukraińskich.
W czasie od 1 do 2 lutego 1944 roku hitlerow cy w spólnie z U kraińca
mi przeprow adzili pacyfikację kilku m iejscowości, w tym rów nież wsi Bo
rów. W godzinach porannych około 3 tys. żołnierzy niem ieckich i SS 'Gali- zien' wkr oczyło do wsi. Po przeprow adzeniu rewizji w dom ach, ludność cy
w ilną w ypędzono na pole, gdzie w szystkich pojm anych rozstrzelali, a zabu
dow ania spalono. W wielu przypadkach chorych i rannych zostaw iali w do
m ach, po czym ich żyw cem spalili. Była to okropna rzeź. Ocaleli tylko ci, którzy w porę uciekli i dobrze się ukryli. O praw cy m ordow ali wszystkich bez różnicy wieku i płci. Rozpoznano 229 ofiar. Tego dnia zam ordowano 241 osób. Nie ustalono nazw isk 12 osób. Identyfikacja ich była niem ożliwa ze w zględu na całkow ite spalenie zwłok. Cała w ioska zniknęła z pow ierzch
ni ziem i. Ci co uratow ali się z pogrom u, zginęli potem w M ajdanku, część poległa w w alkach partyzanckich lub rozproszyła się po świecie. N a m iej
scu spalonej wsi w idnieje tylko zbiorow a m ogiła jej m ieszkańców.
Oto ustalone ofiary: Alfred Andryjak, Stanisław A ndrzejew ski, M aria Bęc, Stefania Bęc, Bronisław a Bierut, Helena Bierut, Jan Bierut, Jó ze f Bie
rut, Maria Bierut, druga Maria Bierut, Stanisław a Bierut, A gnieszka Bla- chow ska, Stanisław a Błachowska, A leksander Błachowski, Feliks Bła- chow ski, A nna Błażejew ska, Janina B łażejewska, K arolina Błażejewska,
Stanisława Błażejew ska, Bogusława Burak, C zesław Burak, Janina Burak, Julian Burak, Leokadia Burak, A niela Capuła, Jó ze f Capuła, Stanisław a Da- blewska, A lfred Delekta, B ogusław a Delekta, B ronisław Delekta, Emilia Delekta, Franciszek Delekta, drugi Franciszek Delekta, Elelena D elekta, Jan Delekta, dragi Jan Delekta, Janina Delekta, Jó ze f D elekta, Józefa Delekta, Katarzyna Delekta, M aria Delekta, Stanisława Delekta, W alenty Delekta, Wanda Delekta, W iesław Delekta, Jan Drwal, Zdzisław Drwal, Ignacy Fli- sek, Maria Flisek, R ozalia Flisek, Franciszka G azarkiew icz, W ładysław Ga- zarkiewicz, Jó ze f Gąsior, Bronisława Gil, Edward Gil, M ieczysław Gil, Sta
nisław Gil, Z ygm unt Gil, Janina Gontarz, Piotr Grabiec, D anuta Grot, Irena Grot, Jan Grot, Leszek Grot, M odesta Grot, Stanisław a Grot, G ubem at, Jan Gugała, A gnieszka Jasińska, Bronisław a Jasińska, Janina Jasińska, Krysty
na Jasińska, Bogusław Jasiński, Stanisław Jasiński, W ładysław Jasiński, Lucyna Jaśkiew icz, W ładysław Jaśkiew icz, Felicja Jaworska, W alenty Je
dliński, Janina Kamecka, Zdzisław Kamecki, Teofil Kam iński, M aria Ko- pieniak, Stanisław Kopieniak, K arolina Kosińska, Jan Kosiński, M ieczy
sław K osiński, Stanisław Kosiński, W iktor Kosiński, Balbina Kowal, Felik
sa Kowal, Ferdynand Kowal, Jan Kowal, Jó ze f Kowal, Łukasz Kowal, R o
zalia Kowal, Kowalski, M ieczysław Kowalski, Bogusław K ozłow ski, A lek
sander Ksiądz, Bolesław Ksiądz, Danuta Ksiądz, H elena Ksiądz, Irena Ksiądz, M aria Ksiądz, draga M aria Ksiądz, Paweł Ksiądz, Piotr Ksiądz, He
lena Kwapińska, Stanisław Kwaśniak, Jan Kwiatek, Jó ze f K uczw ara, M aria K uczwara, Stanisław Kuczwara, A niela Kuśmierz, A gata Lepka, R ozalia Lipinoga, Stanisław Lipinoga, Stanisław Lisica, A nna Łopian, B arbara Ł o pian, Feliks Łopian, Franciszka Łopian, druga Franciszka Łopian, Stanisła
wa Łopian, M aria Łubek, Stanisław M azurek, Franciszek M azurkiew icz, Teofila M azurkiew icz, Karolina M iałkowska, M aria M iałkow ska, Rozalia Mochol, Jan M ordylak, W ładysław M ordylak, Zdzisław M ozgawa, Woj
ciech Nataniewski, M aria N ow acka, Andrzej N ow acki, Adam Nowak, Sabi
na Nowak, Tadeusz Nowak, Bolesław Oczak, Stanisław Oczak, M aria Olen- der, Andrzej Olszów ka, Antoni Olszówka, W incenty Olszta, Karol Ośka, Danuta Pac, Zdzisław Pac, W acław Paluch, A leksandra Partyka, D anuta Partyka, Jan Partyka, drugi Jan Partyka, Maria Partyka, W alenty Partyka, Anna Pęzioł, Kazim ierz Pęzioł, Franciszka Peter, Jan Pietraszek, Tadeusz Praczyński, Feliks Rogoziński, Tadeusz Rogoziński, Franciszka Sękala, H e
lena Sękala, Karolina Sękala, Stanisław Sękala, M aria Skomra, Wanda Skomra, Stanisław Skorupa, Stanisław Skulim owski, Antonina Sołtysiak, Stanisław Szym ański, A nna Szymula, M arcin Szym ula, R ozalia Szymula, K atarzyna Scipień, G enow efa Śliwa, Stanisław Śliwa, M aria Tomala, B ole
sław Tryka, Irena Tryka, Janina Wargala, A leksander W ieczorek, Franciszek W ieczorek, M aria W ieczorek, Stefania W ieczorek, Stefania W ilewska, A n
tonina W ilkosz, Franciszek Wilkosz, Ignacy W ilkosz, K rystyna Wilkosz, M aria W ilkosz, B albina Wojewoda, Jó ze f W ojewoda, drugi Jó ze f W ojewo
da, K arolina Wojewoda, M ichał W ojewoda, M aria W ojewoda, H elena Woj
taszek, Paw eł W ojtaszek, Stefan Wojtaszek, W iktoria W ojtaszek, Stanisław Wotysiak, W oźniak, Franciszka Woźniak, M aria W oźniak, W ójcik, Anna W ójcik, B arbara W ójcik, Bronisław W ójcik, Feliksa W ójcik, Janina W ój
cik, K atarzyna W ójcik, M aria W ójcik, Paweł W ójcik, drugi Paweł W ójcik, M aria Zeburska, Stefan Zeburski, Antoni Zbizek, Franciszek Zbizek, H ele
na Zbizek, Józefa Zbizek, Kazim ierz Zbizek, M ichał Zbizek, Jan Zegzuła, Tadeusz Zuchow icz.
W strząsający obraz pacyfikowanej wsi Borów odtw arza jed en ze św iad
ków - Jan Nowacki, co ujęto w protokole z przesłuchania, „D nia 2 lutego 1944 roku N iem cy otoczyli wieś Borów i przeprow adzali akcję pacyfikacyj- ną. W tym dniu było święto. Każdy z nas poszedł więc do kościoła. Około godziny 11.00 artyleria zaczęła ostrzeliwać budynki. D ano nam znać, że N iem cy otaczają wieś. M łodzież zaczęła się kryć, gdzie kto mógł. Ja w i
dząc, że wieś się pali, w ynosiłem z m ieszkania, co się dało. Później pobie
gliśm y z bratem w stronę cm entarza, gdzie grom adziły się kobiety z dzieć
mi. W krótce przyszła kom pania Niemców, wzięli nas z cm entarza do pobli
skiego m ieszkania. W drodze kom endant oddziału kazał mi się wykręcić ty
łem, chcąc do m nie strzelić z tyłu. Ponieważ nie chciałem tego uczynić, za
częliśm y się szarpać na drodze. Ranił m nie z krótkiej broni w praw e ramię.
R zuciłem się do ucieczki, a on wciąż strzelał z broni m aszynow ej i ranił m nie w lewe ramię. Zaciął mu się jednak karabin i zdążyłem uciec. W tym czasie kobiety rozbiegły się, a m ojego brata zastrzelili. Później długo leczy
łem się u doktora, który mówił, że kule były zatrute. Jeszcze w tym sam ym roku rany się otw orzyły i wyszło 8 kaw ałków kości. W ieś B orów Niem cy spalili prawie doszczętnie, zostało tylko pięć m ieszkań. Z ginęło około 250 ludzi. N iem cy strzelali do każdego, kogo spotkali. Trupy układali na stos oblew ali benzyną i palili. W ymordowali głównie kobiety z m ałym i dziećmi i starców. N azw isk N iem ców nie znam. W akcji brali udział żandarm i, woj
sko i gestapo. Wieś Borów była otoczona ze w szystkich stron. P rzyczyną pacyfikacji m iała być podobno partyzantka, która ukryw ała się w pobliskich lasach2 [Dok. nr 14].
Of. 241 P
M O M O TY DOLN E, gm ina M om oty Górne, wcześniej H uta Krzeszow - ska, pow iat biłgorajski
W okresie drugiej w ojny światowej wieś poniosła ogrom ne straty w lu
dziach i zasobach m aterialnych. W latach m iędzyw ojennych ta polska m iej
scowość liczyła 291 m ieszkańców.
Już 29 listopada 1939 roku z inspiracji U kraińców żołnierze W ehrm ach
tu i funkcjonariusze gestapo rozstrzelali 19 m ężczyzn oskarżonych o prze
chow yw anie broni palnej, co oczyw iście nie było prawdą.
Dnia 12 m aja 1944 roku hitlerowcy, wspólnie z p olicją ukraińską w ra
mach akcji pacyfikacyjnej „Sturm w ind I” zam ordow ali 16 Polaków i spali
li 64 gospodarstw a.
N astępna pacyfikacja m iała m iejsce 17 czerw ca 1944 roku. Zginęło wówczas 15 osób i spalono w iele zagród.
Po zakończeniu akcji rozpoznane ofiary zostały zabrane i pochow ane na m iejscow ym cm entarzu. W iększość pom ordow anych leży jed n ak we w spól
nej m ogile na m iejscu zbrodni.
W sąsiedniej w iosce M om otach Górnych hitlerow cy z udziałem SS
„G alizien” w dniach 12 i 13 czerwca 1944 roku rów nież przeprow adzili pa
cyfikację, w czasie której zam ordow ano 19 osób i spalono ponad 29 gospo
darstw.
M ęczeństw o m ieszkańców upam iętnia pom nik z nazw iskam i.
Ustalono łącznie 76 ofiar z obu wiosek; Jan Barański (lat 45), Stefania Breś (lat 21), Jan D ycha (lat 48), Andrzej Flis (lat 24), Sebastian Flis (lat 57), W alenty Flis (lat 27), K azim ierz G rzybowski (lat 40), Ludw ik G rzy
bowski (lat 37), A dam H alista (lat 44), Jan Hargiło (lat 23), A ndrzej K aproń (lat 28), M arcin Kaproń (lat 20), A nastazja K iszka (lat 50), Edw ard Kiszka (lat 21), Jó ze f K iszka (lat 56), Kazim ierz Kiszka (lat 42), Jan Klukaczyński (lat 40), Jan M ałek (lat 62), Jó ze f M ałek (lat 60), M aria M ałek (lat 40), Wa
lenty M ałek (lat 45), A dam M arszycki (lat 25), Franciszek M azurek (lat 32), Jan M azur (lat 42), W ojciech M azur (lat 46), Jan M om ot (lat 50), drugi Jan M om ot (lat 19), Jan N alepa (lat 20), M ichał N alepa (lat 32), Piotr N alepa (lat 36), Stanisław N alepa (lat 27), Jó ze f Ostolski (lat 10), A ndrzej Pawlos (lat 32), Sebastian Pawlos (lat 50), W awrzyniec Pawlos (lat 55), Wojciech Pawlos (lat 55), M arian Piw ow arski (lat 20), M ichał Piw ow arski (lat 48), Adam Pow ęzka (lat 35), Jan Powęzka (lat 40), Jan Pow ęzka (lat 18), Jan Po- węzka (lat 35), Jó z e f Pow ęzka (lat 15), Ludw ik Pow ęzka (lat 30), Szym on Powęzka (lat 19), Szym on Powęzka (lat 23), W ojciech Pow ęzka (lat 44), drugi W ojciech Pow ęzka (lat 44), W ojciech Pow ęzka (lat 28), Jan Pow ęzka (lat 35), Jan Pydo (lat 3), W incenty Pydo (lat 5), A dam R ząd (lat 34), B ar
bara R ząd (lat 55), Franciszek R ząd (lat 27), Jan R ząd (lat 28), Paweł Rząd (lat 26), W ojciech R ząd (lat 55), Julian Siwy (lat 29), A ntonina Sokal (lat 60), G enow efa Sokal (lat 9), Franciszek Sokal (lat 34), M ieczysław Sokal (lat 12), Franciszek Sokal (łat 31), Franciszek Sokal (lat 40), Tomasz Sokal (lat 57), W alenty Sokal (lat 45), Ignacy Sowa (lat 23), A lbin Startek (lat 18), A ndrzej Startek (lat 36), A ntoni Startek (lat 34), A niela Z aw rotniak (lat 47), Edw ard Z aw rotniak (lat 18), Ignacy Zaw rotniak (lat 41), M aria Zaw rotniak (lat 40), Adam Z ięba (lat 43)3.
Of. 76 P
PIKULE, gm ina Biała
Była to m ała osada nad rzeką Białą, przy szlaku drogow ym wiodącym z Lublina do R zeszow a, zam ieszkała w yłącznie przez ludność polską (84 osoby).
Dnia 3 października 1942 roku hitlerow cy z żandarm erią, policją ukra
ińską i SS-m anam i napadli na wieś. O toczyli ją, a następnie spalili 13 do
m ów m ieszkalnych i w szystkie zabudow ania gospodarcze. Bilans napadu był tragiczny. W ym ordow ano tej nocy 51 Polaków, w tym 19 dzieci. M or
dowano w szystkich bez względu na wiek i płeć.
A oto nazw iska zam ordow anych: Antoni C iupak (lat 52), C zesław a Ciu- pak (lat 18), Paweł C iupak (lat 64), Tadeusz Ciupak (lat 15), W ładysław C iupak (lat 21), M arianna Jonak (lat 52), H enryk Jonak (lat 4), Jadwiga Jo
nak (lat 15), Paweł Jonak (lat 50), W ładysław a Jonak (lat 11), Jan Karkut (lat 21), A gnieszka K ata (lat 60), Franciszek Kata (lat 64), Jó z e f K ata (lat 34), K rystyna K ata (lat 13), Leontyna Kata (lat 17), M arianna Kata (lat 54), W ładysław K ata (lat 34), Wojciech Kata (lat 56), Antonina M atysek (lat 28), G enow efa M atysek (lat 17), Jan M atysek (lat 67), Janina M atysek (lat 32), Jerzy M atysek (6 m iesięcy), Ludw ik M atysek (lat 31) drugi Ludw ik M aty
sek (lat 3), Natalia M atysek (lat 5), A gnieszka Pikula (la 60), A leksandra Pi- kula (1 rok), C zesław Pikula (lat 5), Edward Pikula (lat 26), Ignacy Pikula (lat 70), Julian Pikula (lat 30), K atarzyna Pikula (lat 7), Ludwik Pikula (lat 27), Rozalia Pikula (lat 59), Stanisław Pikula (lat 69), Stanisław a Pikula (lat 22), W ładysław a Pikula (lat 3), Zofia Pikula (lat 50), A ntoni Prężyna (lat 60), Franciszka Prężyna (lat 46), G enow efa Prężyna (lat 17), H ipolit Pręży
na (lat 15), Stanisław a Prężyna (lat 19), H elena Sow ińska (lat 43), Janina Sow ińska (lat 4), K azim iera Sowińska (lat 11), Stanisław a Sowińska (1 rok), C zesław Sowiński (lat 6), M ikołaj Sowiński (lat 39).
Zwłoki pom ordow anych zostały w grudniu 1945 roku ekshum ow ane i przeniesione na cm entarz rzym skokatolicki w Janow ie Lubelskim .
O przebiegu pacyfikacji tak zeznaje naoczny świadek A dam Pikula:
„D nia 3 października 1942 roku około godziny 15.00 przyjechali do wsi Pi- kule Niemcy. SS-mani otoczyli i podpalili wszystkie zabudowania. N astęp
nie wym ordowali 51 Polaków, w tym wiele kobiet i dzieci. Ja ocalałem tyl
ko dlatego, że byłem w lesie. Uratowali się również ci, którzy podczas akcji nie znajdow ali się w wiosce, inw entarz żywy, który nie został spalony, zra
bowali i zabrali Ukraińcy. Nie wiem dlaczego Niem cy spacyfikowali wieś.
Później m ówiono, że nasza m iejscowość sym patyzow ała z partyzantam i4.
Of. 51 P
UJŚCIE, gm ina Janów Lubelski, wcześniej R adecznica Wieś w yłącznie polska, liczyła 102 mieszkańców.
Dnia 13 czerw ca 1944 roku N iem cy wspólnie z nacjonalistam i ukraiń
skim i, pozostającym i w służbie niem ieckiej, dokonali pacyfikacji wsi.
W czasie tej akcji zabili 28 Polaków i spalili kilkanaście gospodarstw.
Ustalono następujące nazwiska pom ordow anych: K azim ierz Derylak (lat 45), Janina Flis (lat 34), Jó ze f Flis (lat 21), Stanisław Flis (lat 26), A n drzej G arbacz (lat 28), Ludw ik G arbacz (lat 26), R om an G arbacz (lat 21),
Antoni Kiszka (lat 40), Jó ze f K iszka (lat 21), M arcin Kiszka (lat 45), Woj
ciech Kiszka (lat 45), A ndrzej M ałek (lat 24), W ojciech M ałek (lat 23), W ła
dysław M ałek (lat 22), Jó ze f Pawlos (lat 21), drugi Jó z e f Paw los (lat 55), K azim ierz Paw los (lat 36), Tomasz Pawlos (lat 60), A gnieszka Startek (lat 45), B ronisław Startek (lat 16), Jan Startek (lat 50), Jan Startek (lat 51), K a
tarzyna Startek (lat 7), Stefan Startek (lat 28), Stefania Startek (lat 23), Le
on Szczepaniak (lat 18), Jan Szewc (lat 38), Ignacy Szwedo (lat 50), Z w ło
ki ofiar pochow ane zostały na m iejscow ym cm entarzu5.
Of. 28 P
ZARAJEC - kolonia, wieś, gmina Potok Wielki, wcześniej M odliborzyce Wieś polska, liczyła 355 osób.
W maju 1944 roku banderow cy napadli na Zarajec. W szystkich m ęż
czyzn spędzili do stodoły i spalili j ą w raz z ludźmi. Liczby ofiar ani też n a
zw isk nie ustalono6.
Razem: Of. 410 P
D O K U M EN T nr 14
P ośw iadczenie świadka, księdza W ładysław a Stańczaka, byłego pro
boszcza wsi B orów za czasów okupacji niem ieckiej.
W dniu 2 lutego 1944 roku Niem cy z policją ukraińską otoczyli cały Borów z trzech stron. Około godziny 11.00 zaczęła się akcja. W ieś została spalona praw ie cała, pozostał kościół parafialny, m łyn i 5 domów. M iejsco
wość liczyła ponad 150 gospodarstw. Zginęło około 200 osób, w tym ksiądz proboszcz Stanisław Skielim owski, kierow nik szkoły Tadeusz Praczyński i w iele innych osób, przew ażnie starcy, dzieci i kobiety. Trudno mi określić ilu zostało uratow anych. M yślę, że około połow a ludności obecnej w ów czas w Borowie. O caleli ci, którzy uciekli i dobrze się ukryli. N azw isk osób do
konujących akcji nie udało mi się zdobyć.
N apastnicy w czasie akcji strzelali do w szystkich, których spotkali. Z a
bitych w rzucali do ognia, a naw et m ów iono, że zam ykali ludzi po dom ach i podpalali. Inw entarz z całej wsi zrabow ali N iem cy w spólnie z U kraińca
mi. K ościół z tabernakulum został zbeszczeszczony. Nie m a tutaj domu, z którego by ktoś nie zginął.
(-) Władysław Stańczak A G K B ZH w Polsce, 19
Protokół przesłuchania W ładysława Stańczaka w dniu 7.11.1946 PRZY PISY
1 AOKBZH w Lublinie, Ds 396/67, a także Z. M ańkowski: M iędzy Wisłą a Bu
giem 1939-1944. Studium o polityce okupanta i postawach społeczeństwa. Lublin 1982, s. 116.
2 A OKBZH w Lublinie, 944 i T. 4 a także AOKBZH w Lublinie, Ds 19/71 /Kr.
3 A GKBZH w Polsce 1086 z t. 5/ML k. 2 Zbrodnie hitlerowskie we wsi M omoty D olne, a także J. Fajkowski: Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie oku
pa cji hitlerowskiej. Warszawa 1972, s. 317-318.
4 A G KB ZH w Polsce, 17 z Ok, Pacyfikacja wsi P iknie a także J. Fajkowski: Wieś w ogniu... op. cit., s. 113-115; AOKBZH w Lublinie, Ds 182/67.
5 A O KB ZH w Lublinie, Ds 209/67, a także A GKBZH w Polsce 1086/z t. 5.
6 A OKBZH w Lublinie, Ds 6 4 /7 1/J i 181/67, a także J. Fajkowski: Wieś w ogniu...
op. cit., s. 112.