Powszechne świadectwa udziałowe

Kolejnym własnościowym papierem wartościowym są powszechne świadec­ twa udziałowe. Świadectwa udziałowe powstały z mocy ustawy o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych i ich prywatyzacji. „Świadectwo udziałowe jest papierem wartościowym na okaziciela w rozumieniu art. 2, pkt. 1 ustawy

praw o o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych. Świadectwo udziałowe reprezentuje praw a udziałowe [...]” (art. 29, ust. 1 tejże ustawy). Świadectwo nie m a wartości nominalnej. Reprezentuje ono pewną jednakow ą liczbę akcji każdego z Narodow ych Funduszy Inwestycyjnych (po jednej akcji każdego N F I) oraz praw o po­ siadacza świadectwa do kwot pieniężnych, otrzym anych przez skarb państw a w związku z wykonyw aniem praw z akcji funduszy, przychodam i ze sprzedaży akcji, wpływami z likwidacji oraz odsetkam i od tych kw ot49. Świadectwo udziałowe jest instrumentem rynku kapitałowego, który występuje w postaci m aterialnej. P on ad to o b ró t tymi świadectwami nie podlega obligatoryjnem u pośrednictwu biur m aklerskich i m oże być prow adzony bez ograniczeń na wszystkich segmentach rynku kapitałow ego. Świadectwo udziałowe jest specyficznym papierem wartościowym , skonstruow anym wyłącznie na potrzeby Program u Powszechnej Prywatyzacji. Po zakończeniu procesu wymiany świadectw udziałowych na akcje funduszy, który trw ał do 31 grudnia 1998 r., utraciły one swą ważność.

44 G . D o m a ń sk i, J. Fiszer, K om entarz do ustaw y o narodowych fu n d u sza ch inw estycyjnych

4.2. Papiery dłużne

Instrumentami rynku kapitałowego mającymi charakter dłużnych papierów wartościowych są obligacje. Zgodnie z literą praw a (ustaw a o obligacjach z 29 czerwca 1995 r.), obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykupu obligacji). Oznacza to, że środki pozyskane poprzez emisję obligacji nie stają się własnością emitenta, a jedynie zostają „użyczone” na pewien określony okres w celu ich produktyw nego w ykorzystania. K apitałobiorca zobowiązuje się do terminowego oddania należności (poprzez wykup obligacji) wraz z przysługującymi odsetkam i (zwykle są one płatne przez cały czas ważności obligacji w ustalonych odstępach czasu). Obligacje są nabywane przez inwestorów preferujących stały, określony dochód oraz bezpieczeństwo lokat.

W Polsce warunki emisji obligacji określone są przez trzy różne akty prawne: ustaw ę o obligacjach z 29 czerwca 1995 r., praw o bankow e z 31 stycznia 1989 r. oraz ustawy budżetowe obowiązujące w kolejnych latach.

Pierwsze polskie obligacje pojawiły się już pod koniec XVIII w. Rozwój rynku obligacji został przerwany przez drugą wojnę światową. Po wojnie przez długi czas nie były one emitowane (z wyjątkiem dwóch serii obligacji państwowych). W roku 1987 na rynku pojawiły się pierwsze obligacje przedsiębiorstw (emitowane przez m .in. Fabrykę Sam ochodów Ciężarowych Star, bielskie FSM )50, którym i handlow ano na lokalnych ąuasi-giełdach. Obligacje te spełniały funkcję swoistych „talonów ” na poszukiwane do bra produkow ane przez emitujące je zakłady. Ich oprocentow anie było bowiem symboliczne, lecz fakt nabycia dawał pierwszeństwo przy zakupie deficytowych towarów.

27 września 1988 r. została uchwalona ustawa o obligacjach51, która określała warunki emisji i wykupu obligacji (nie podlegały jej obligacje skarbu państw a, NBP i innych banków). Ustaw a, zaprojektow ana jeszcze w okresie gospodarki centralnie sterowanej, nie spełniała jednak wymogów narzucanych przez rozwijający się rynek kapitałowy. Efektem prac zmierza­ jących do przystosowania praw a do potrzeb zmieniającej się rzeczywistości stało się uchwalenie nowej ustawy o obligacjach w roku 199552. U staw a ta określa zasady emisji, zbywania, nabywania i wykupu obligacji. Jej przepisy nie m ają zastosow ania do obligacji emitowanych przez skarb państw a,

50 T . M aciejow ski, P o lski ry n ek obligacji, „ P e n e tra to r. W iad o m o ści G o s p o d a rc z e ” 1995, n r 7, s. 21.

51 D z .U . 1988, n r 34, poz. 254.

N arodow y Bank Polski oraz inne banki. D ają natom iast praw o em itow ania obligacji podm iotom prowadzącym działalność gospodarczą, które posiadają osobowość praw ną oraz gminom.

Emisja obligacji może nastąpić zarów no w trybie publicznym (publiczna subskrypcja), jak i prywatnym (private placement - propozycja nabycia skierow ana do grupy nie większej niż 300 osób). U staw a przewiduje również konieczność (z określonymi wyjątkami) zawarcia przez em itenta, przed rozpoczęciem emisji obligacji, umowy z bankiem o reprezentację obligatariuszy wobec emitenta. Ten punkt wywołuje pewne kontrow ersje - wskazuje się bowiem na możliwość wystąpienia konfliktu interesów. Bank z jednej strony m a reprezentować dłużnika, a z drugiej wierzycieli53.

Jak wspom niano, nowe regulacje prawne stw arzają możliwość pozyskania kapitału za pośrednictwem rynku kapitałow ego nie tylko przedsiębiorstwom , ale także gminom. W krajach zachodnich obligacje m unicypalne (lokalne) są bardzo ważnym (wraz z podatkam i) źródłem pozyskiwania środków finansowych do miejskich budżetów.

Jednak w Polsce znacznie dynamiczniej rozwijał się (i nadal rozwija) subrynek obligacji skarbow ych (duże znaczenie m iał w tym w ypadku obowiązujący do 1996 r. system ulg podatkow ych przysługujących osobom nabywającym obligacje skarbowe). Obligacje te emitowane są na podstawie ustawy budżetowej na kolejne lata oraz szczegółowych rozporządzeń m inistra finansów w sprawie emisji obligacji państwowych. D o specyfiki wewnętrznego długu publicznego, zawartego w wyemitowanych w Polsce od roku 1989 skarbowych papierach wartościowych, należy to, że m ożna wyróżnić dwa rodzaje emisji54:

- emisje „klasyczne”, polegające na pozyskiwaniu środków na finansowanie rocznego niedoboru budżetu państw a, spłaty zobowiązań długoterm inowych i pokrycie ujemnego salda finansowania zagranicznego;

- emisje będące form ą regulacji istniejących zobowiązań budżetu państw a lub zaciągania nowych zobowiązań; nie przynoszą one środków do budżetu państw a, kreują tzw. instrum enty bierne.

Obligacje skarbowe oferowane są do sprzedaży na rynku pierwotnym w dwojaki sposób55:

53 „ R aim o n d o Eggink z IN G B ank W arsaw tw ierdzi, że zapis ten [o roli b a n k u -re p re ze n ta n ta - d o p . M .J.] „jest b a rd z o k ręp u jący i m oże zn acząco p o d n ieść k o szty em isji. P o z a tym b an k i b ęd ą niech ętn ie p o d ejm ow ały tę rolę - interesy e m iten ta i o b lig atariu szy m o g ą być sprzeczne, a ban k będzie stał po m ięd zy n im i". M . L ubieniecki, S k o k ja ko ścio w y, „Ż ycie G o s p o d a rc z e ” 1995, n r 23.

54 P. D ziew ulski, A. S uszyńska, Skarbow e pap iery wartościowe ja k o instrum ent p o lity k i

długu publicznego - stan obecny oraz kie ru n k i rozwoju, „ B an k i K re d y t” 1995, n r 5, s. 5.

55 M . W iśnicka-H ińcza, Instrum enty ryn k u kapitałow ego - obligacje, „ P ra w o P rzed sięb io rcy ” 1995, n r 16, s. 25.

- w ram ach przetargów , przeznaczonych wyłącznie d la inw estorów instytucjonalnych (banków i innych instytucji finansowych), które organi­ zowane są w ciągu 14 dni poprzedzających tydzień, w którym rozpoczyna się sprzedaż przez agenta emisji obligacji serii o danym term inie wykupu;

- przez agenta emisji; agent emisji (w przypadku obligacji skarbowych jest to Bank Polska K asa Opieki SA) zobowiązuje się w umowie zawartej z ministrem finansów do sprzedaży, obsługi oraz wykupu obligacji za środki przekazane z budżetu państwa.

Obligacje obecnie funkcjonujące w obrocie publicznym przyjm ują postać zdem aterializowaną, jednak obligacje pochodzące z pierwszych emisji obli- gatariusze otrzymywali jeszcze w postaci m aterialnego dokum entu.

W tym podrozdziale zostały zaprezentowane papiery wartościowe, które w roku 1996 występowały na polskim rynku kapitałow ym . N a zmianę ilościową i jakościow ą podaży tych papierów wpływało wiele czynników, jednak jednym z najważniejszych była bez wątpienia prywatyzacja gospodarki. Większość akcji znajdujących się na rynku giełdowym została wyem itowana przez spółki sprywatyzowane drogą kapitałow ą; uruchom ienie Program u Powszechnej Prywatyzacji przyczyniło się do pow stania regulowanego rynku pozagiełdowego (choć spółki uczestniczące w PPP wykazują znacznie mniejsze zainteresowanie umieszczaniem swoich akcji na tym rynku niż oczekiwano).