narkotyków i narkomanii
VI. Prawna dopuszczalność poszczególnych programów redukcji szkód związanych
z używaniem narkotyków w świetle polskiego
ustawodawstwa
Wymiana igieł i strzykawek prowadzona jest w Polsce od wczesnych lat 90. XX w. Jej prawna dopuszczalność, aż do nowelizacji z 2000 r., nie budziła żadnych wątpli-wości. Dopiero nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 2000 r. rozszerzyła zakres kryminalizacji art. 45 o takie zachowania, jak ułatwianie lub umożliwia-nie użycia narkotyku, które umożliwia-nie miały na celu osiągnięcia korzyści majątkowej czy osobistej. Pojawiło się wówczas pytanie, czy wymiana sprzętu iniekcyjnego wypełnia znamiona nowego przestępstwa z art. 45 ustawy. Ponadto, w drodze tej samej nowelizacji, skreślono ust. 4 art. 48 ustawy mówiący o niepodleganiu karze sprawców przestęp-stwa posiadania niewielkich ilości narkotyków na własny użytek. Zwiększenie restrykcyjności prawa dotyczącego narkotyków zrodziło klimat nieprzyjazny dla programów wymiany igieł i strzykawek. Wątpliwości co do legalności tej formy redukcji szkód ostatecznie rozwiała (na korzyść redukcji szkód) kolejna nowelizacja ustawy, dokonana we wrześniu 2001 r., polegająca na tym, że do art. 1 ust. 2 ustawy dodano pkt 6, w myśl którego przeciwdziałanie narkomanii objęło także ograniczanie szkód zdrowotnych spowodowanych używaniem środków odurzających lub substancji psychotropowych. W ustawie z 2005 r. w art.
58 przestępstwo ułatwiania lub umożliwiania użycia nar-kotyku zostało sformułowane w identyczny sposób. Nowa ustawa zawiera także odniesienie do redukcji szkód, ro-zumiejąc pod tym pojęciem ograniczanie szkód nie tylko zdrowotnych, ale także społecznych. Artykuł 2 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 2005 r. stanowi bowiem, że „przeciwdziałanie narkomanii realizuje się przez
odpo-PROBLEMATYKA REDUKCJI SZKÓD W POLSKIM USTAWODAWSTWIE DOTYCZĄCYM NARKOMANII 129 wiednie kształtowanie polityki społecznej, gospodarczej,
oświatowo-wychowawczej i zdrowotnej, a w szczególności (…) ograniczanie szkód zdrowotnych i społecznych (…)”.
Nowością wprowadzoną przez ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii z 2005 r. jest ustawowe zdefi niowanie poję-cia ograniczania szkód zdrowotnych i społecznych, które zgodnie z art. 4 pkt 12 należy rozumieć jako „działania ukierunkowane na zmniejszenie problemów zdrowotnych i społecznych wynikających z używania w celach innych niż medyczne środków odurzających lub substancji psy-chotropowych albo środków zastępczych”.
W Polsce nie oferuje się uzależnionym pomieszczeń higienicznych, w których w sterylnych warunkach mogli-by dokonać iniekcji. Aktualny stan prawny (także ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z 2005 r. nic w tym za-kresie nie zmieniała) nie sprzyja tej formie pomocy. Kry-minalizacja ułatwiania lub umożliwiania użycia środków odurzających wprost wyklucza możliwość organizowania takich pomieszczeń, natomiast penalizacja posiadania nawet najmniejszych ilości narkotyków i egzekwowanie tego prze-pisu przez organy ścigania z góry zdaje się skazywać takie programy na niepowodzenie (żaden narkoman nie odważy się przyjść do pokoju higienicznego, przed którym może zostać złapany przez policję). Wydaje się, że racji bytu dla tej formy redukcji szkód należy szukać najpierw w ramach eksperymentu medycznego realizowanego na podstawie ustawy o zawodzie lekarza z 1996 r. (DzU z 1997 r., nr 28, poz. 152 z późn. zm.), a następnie, de lege ferenda, w wy-raźnym prawnym dopuszczeniu tej formy redukcji szkód.
Spodziewane pozytywne rezultaty takiego eksperymentu byłyby mocnym argumentem dla stosowanych zabiegów legislacyjnych.
Legalność leczenia substytucyjnego wynika z art. 15 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Ten zapis usank-cjonował praktykę istniejącą już od kilku lat w niektó-rych ośrodkach polskich. Jednak uregulowanie leczenia substytucyjnego rodzi kilka praktycznych problemów.
Przede wszystkim ustawa w art. 15 zezwala na prowadze-nie leczenia tylko publicznym zakładom opieki zdrowot-nej, tymczasem w związku z postępującą prywatyzacją służby zdrowia są w Polsce duże miasta, w których takich zakładów po prostu nie ma. Ponadto rozporządzenie Mini-stra Zdrowia w sprawie leczenia substytucyjnego, wydane w drodze delegacji ustawowej, zbyt szczegółowo reguluje zasady naboru do leczenia, prowadzenia leczenia i wyklu-czania pacjentów z leczenia, nie dając w tym zakresie kie-rownikom programów swobody decydowania. Wyklucza to indywidualne podejście do konkretnych pacjentów, ich potrzeb i sytuacji życiowej. Jednak największym problemem jest niewielka liczba programów leczenia substytucyjne-go w Polsce, obejmująca swym oddziaływaniem zaledwie nieco ponad 700 osób w skali całego kraju. Nowa ustawa z 2005 r. rozszerzyła możliwość prowadzenia leczenia sub-stytucyjnego na niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, co w dobie prywatyzacji służby zdrowia wydaje się być rozsądnym rozwiązaniem.
Podawanie uzależnionym heroiny pod nadzorem lekarza jest zaawansowaną formą redukcji szkód realizowaną w kilku krajach. Ta forma pomocy oferowana jest tym pacjentom, dla których leczenie substytucyjne okazało się nieskuteczne.
W Polsce obecny stan prawny wyklucza możliwość prowa-dzenia tej formy redukcji szkód. Przede wszystkim heroina, zgodnie z klasyfi kacją konwencji ONZ, jest środkiem odurzają-cym nie mająodurzają-cym żadnego zastosowania medycznego, nie jest więc środkiem farmaceutycznym dopuszczonym do obrotu.
Ponadto podawanie jej przez lekarzy pacjentom bez dokonania zmian legislacyjnych wypełniałoby znamiona przestępstwa udzielania narkotyku. Dlatego wydaje się, że ewentualnej le-galności prowadzenia tej formy redukcji szkód szukać należy na gruncie kontratypu eksperymentu medycznego.
Testowanie składu narkotyków syntetycznych (ecstasy) w dyskotekach prowadzone jest w kilku krajach. Jest to szczególna forma redukcji szkód, ponieważ w jej przypad-ku rzadko mamy do czynienia z osobami uzależnionymi, nie będącymi w stanie regulować swojego popytu na narkotyki.
Z tego powodu argumenty, powołujące się na to, że redukcja szkód jest pomocą uzależnionym, którzy, jeśli nie otrzy-mają pomocy, będą „skazani” na negatywne konsekwencje zdrowotne (jak to jest w odniesieniu do innych programów redukcji szkód), w przypadku testowania narkotyków wy-pada raczej słabo. Testowanie składu tabletek pociąga za sobą wypełnienie znamion przestępstwa posiadania narko-tyków (zarówno przez użytkownika, jak i przejściowego, krótkotrwałego posiadania przez osobę testującą), a także ułatwiania lub umożliwiania użycia narkotyku. W związku z tym ten rodzaj pomocy użytkownikom narkotyków nie będzie możliwy bez ustawowego jednoznacznego określenia statusu programów redukcji szkód.
Do zminimalizowania szkód zdrowotnych zmierzają także szeroko zakrojone działania edukacyjno-informacyj-ne. Ich przedmiotem są zagrożenia związane z używaniem narkotyków oraz rzetelna informacja na temat sposobów ich ograniczania. Ich status prawny nie budzi wątpliwo-ści, są to akcje nie tylko legalne w świetle obecnego stanu prawnego, ale także społecznie akceptowane i powszechnie uznawane za pożyteczne.
Wnioski
Niektóre formy redukcji szkód funkcjonują w Polsce od około 20 lat, jednak ich rozwój i pomyślną realizację hamują przeszkody wynikające m.in. z aktualnie obowią-zujących przepisów prawnych. Poniżej przedstawiono propozycje działań legislacyjnych, które przyczyniłyby się w istotny sposób do poprawy funkcjonowania systemu przeciwdziałania narkomanii w Polsce. Szczegółowe uza-sadnienia poszczególnych przytoczonych tutaj wniosków zawarte są w treści pracy. W celu poprawy skuteczności programów redukcji szkód oraz umożliwienia rozwoju nie-których jej form, dotychczas nie realizowanych w Polsce, celowe wydaje się podjęcie następujących działań:
130 JUSTYNA SOBEYKO Należy rozważyć możliwość powrotu do
rozwią-4.
zania sprzed nowelizacji z 2000 r., polegającego na kry-minalizacji, przy równoczesnej depenalizacji przypadków
„drobnego” posiadania narkotyków na własny użytek. Jak w treści opracowania wielokrotnie podnoszono, przywró-cenie zapisu o niekaralności sprawców przestępstwa posia-dania niewielkich ilości narkotyków na własny użytek ma kluczowe znaczenie dla powodzenia wszystkich programów redukcji szkód. Przy tym wskazane wydaje się też ustalenie tzw. wagowych granicznych wartości narkotyków, które decydowałyby o tym, jaka ilość narkotyków jest „znaczna”,
„niewielka” lub „zwykła”. Takie posunięcie ułatwiłoby do-konywanie kwalifi kacji prawnej czynu posiadania. Wartości wagowe można by określić w załączniku do ustawy zawie-rającym wykaz środków odurzających i substancji odurza-jących. Trzeba zaznaczyć, że problem stanie się szczególnie poważny, jeśli uda się wrócić do zapisu o depenalizacji posiadania niewielkich ilości narkotyków na własny użytek.
Kryteria decydujące o niekaralności sprawcy powinny być bowiem klarowne.
Duże trudności interpretacyjne powoduje brak prze-5.
pisów defi niujących pojęcie ograniczania szkód zdrowotnych spowodowanych używaniem środków odurzających lub substancji psychotropowych, powołane w art. 1 ust. 2 pkt 6 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 1997 r. Niczego w tym zakresie nie zmienia ogólna defi nicja ograniczania szkód zdrowotnych i społecznych z art. 4 pkt 12 ustawy z 2005 r. Zatem aktualność zachowuje postulat wprowadze-nia do ustawy zapisu określającego, jakie działawprowadze-nia należy rozumieć pod pojęciem ograniczania szkód zdrowotnych.
Dzięki takiemu rozwiązaniu nie byłoby żadnych wątpliwo-ści, że działania te mają charakter legalny. Dla rozwiania jakichkolwiek wątpliwości związanych z realizacją redukcji szkód konieczne byłoby również stworzenie kontratypu dla przestępstw z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii obejmującego wszystkie zachowania mające na celu ogra-niczanie szkód zdrowotnych związanych z używaniem narkotyków.
W myśl ustawy z 1997 r. krąg podmiotów uprawnio-6.
nych do prowadzenia leczenia substytucyjnego ograniczony był wyłącznie do publicznych zakładów opieki zdrowotnej.
Nowa ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z lipca 2005 r.
wyszła naprzeciw potrzebie poszerzenia możliwości prowa-dzenia leczenia substytucyjnego i zezwoliła na prowadzenie leczenia wszystkim zakładom opieki zdrowotnej (a więc publicznym i niepublicznym) pod warunkiem spełnienia określonych wymogów.
W wyniku przeprowadzonej analizy polskiego ustawo-dawstwa dotyczącego narkotyków i narkomanii nasuwają się też pewne propozycje, które nie mają wprawdzie bezpośred-niego znaczenia dla realizacji programów redukcji szkód, jednak których przyjęcie pozwoliłoby na pełniejszą reali-zację podejścia leczniczego do problemu narkomanii.
Wskazane jest określenie maksymalnego okresu, 1.
na jaki prokurator może zawiesić postępowanie przygoto-wawcze, podczas którego podejrzany poddaje się leczeniu
lub udziałowi w programie profi laktyczno-leczniczym.
Okresu takiego nie podawał artykuł 57 ustawy z 1997 r., brak go również w nowej ustawie w art. 72. Po upływie tego okresu prokurator, uwzględniając wyniki leczenia, postanawia o dalszym prowadzeniu postępowania albo występuje do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania.
W sytuacji, gdy osoba uzależniona, której zarzucono 2.
popełnienie przestępstwa, podda się leczeniu, zaś leczenie przyniesie pozytywne rezultaty, skierowanie przez prokura-tora wniosku do sądu o warunkowe umorzenie postępowania powinno mieć charakter obligatoryjny, a nie fakultatywny, jak ma to miejsce obecnie zgodnie z art. 57 ust. 2. Ten problem również został pominięty przez ustawodawcę przy tworzeniu nowej ustawy w art. 72 ustawy z 2005 r.
Poprzednia ustawa z 1997 r. nie dawała możliwości 3.
stosowania alternatywnych środków leczniczych na etapie postępowania sądowego poprzedzającego wyrokowanie.
W świetle ustawodawstwa sprzed 2005 r. istniała możli-wość stosowania środków leczniczych wyłącznie na etapie postępowania przygotowawczego (art. 57 ustawy z 1997 r.) oraz w postępowaniu sądowym dopiero na etapie wyroko-wania (art. 56 ustawy z 1997 r.). Nowa ustawa wychodzi naprzeciw powyższemu postulatowi, gdyż możliwość za-wieszenia postępowania na gruncie przesłanki leczniczej w postępowaniu sądowym, aż do zamknięcia przewodu sądowego, została przez ustawodawcę uwzględniona (art. 73 ustawy z 2005 r.).
Celowe wydaje się dopuszczenie stosowania alterna-4.
tywnych środków leczniczych przy orzeczeniu kar innych aniżeli kara pozbawienia wolności. Zarówno poprzednie uregulowanie z art. 56 ustawy z 1997 r. jak i obecne z art. 71 ustawy z 2005 r. pomijają zupełnie możliwość stosowania środków leczniczych przy orzeczeniu kary ograniczenia wolności lub grzywny samoistnej.
Oprócz postulowanych wyżej problemów wymagających podjęcia kroków ustawodawczych (z których tylko niewielka część została uwzględniona przy tworzeniu nowej ustawy), istotna wydaje się także zmiana praktyki organów ściga-nia i wymiaru sprawiedliwości w ramach obowiązującego ustawodawstwa. Chodzi przede wszystkim o skłonienie prokuratorów i sądów do bardziej racjonalnego stosowania prawa w odniesieniu do uzależnionych, w szczególności do szerszego wykorzystywania mechanizmów istniejących w aktualnym ustawodawstwie, umożliwiających oddziały-wanie terapeutyczne na osoby, które w związku ze swym uzależnieniem weszły w konfl ikt z prawem. Wiele względów przemawia przeciwko umieszczaniu uzależnionych w zakła-dach karnych. Rzadko kiedy bowiem w zakłazakła-dach karnych możliwe jest odpowiednie leczenie, pozwalające na uwol-nienie się z nałogu, który stanowi podstawową przyczynę popełniania przez takie osoby przestępstw. Kara krymi-nalna, która ma pełnić wobec sprawców rolę indywidual-no-prewencyjną poprzez ich ostrzeżenie, staje się zupełnie bezużyteczna wobec takich sprawców, którzy wymagają w pierwszej kolejności leczenia, a nie ostrzegania.
PROBLEMATYKA REDUKCJI SZKÓD W POLSKIM USTAWODAWSTWIE DOTYCZĄCYM NARKOMANII 131
Piśmiennictwo
Janicki K., Rewerski W.
1. : Medycyna naturalna. PZWL, Warszawa 1990.
Gossop M.
2. : Narkomania. Mity i rzeczywistość. PWN, Warszawa 1993, s. 7.
Sobeyko J.
3. : Raport końcowy badania „Szybka ocena prawa i polityki wobec narkotyków oraz odpowiedź w krajach byłego Związku Ra-dzieckiego oraz w krajach Centralnej i Wschodniej Europy (RPAR).
www.rpar.org (10.12.2003).
www.soros.ny.org/harm-reduction/whatis.htm (8.06.2007).
4.
International Harm Reduction Association. www.ihra.net (11.01.2004).
5.
CCSA (1996) Harm Reduction: Concepts and Practice; A Policy Discus-6.
sion Paper, Canadian Centre on Substance Abuse; National Working Group on Policy. www.ccsa.ca (10.12.2003).
Krajewski K.
7. : Prawo karne wobec środków odurzających i psychotropo-wych. Z problematyki teorii kryminalizacji. Archiwum Kryminologii, 1995, 31, 50.
DzU z 1966 r., nr 45, poz. 277.
8.
DzU z 1976 r., nr 31, poz. 180.
9.
DzU z 1995 r., nr 15, poz. 69.
10.
Annual Report. International Narcotics Control Board, 2004. www.
11.
incb.org/e/role/menu.htm (18.01.2004).
Tekst jednolity: Offi cial Journal C, nr 325, 24/12/2002.
12.
Chatterjee S.K.
13. : The Limitations of the International Drug Conven-tions. In: Drug Policies in Western Europe. Eds: H.J. Albrecht, A. van Kalmthout. Max-Planck-Institut, Freiburg 1989, 9.
DzU z 1951 r., nr 1, poz. 4.
14.
DzU z 1985 r., nr 4, poz. 15.
15.
DzU z 1997 r., nr 75, poz. 468.
16.
DzU z 2001 r., nr 125, poz. 1367.
17.
DzU z 1999 r., nr 77, poz. 873; zmiana: DzU z 2004 r., nr 128, 18.
poz. 1349.
DzU z 2005 r., nr 179, poz. 1485.
19.
A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E 2008, 54, 2, 132–137
MARIA SYRYŃSKA, AGATA BUDZYŃSKA