Samodzielna Pracownia Pielęgniarstwa Chirurgicznego Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 71-210 Szczecin
Kierownik: dr hab. n. med. Włodzimierz Majewski
Summary
Introduction: It is widely known that quality of life of patients after colorectal surgery with creation of stoma sub-stantially deteriorates. In this instance it seems interesting to assess if it is improving in time and what measures are to be undertaken to achieve such improvement.
Aims to assess changes in quality of life of patients after colorectal surgery with creation of a stoma, in 3 and 6 months after intervention, and establish possibility of improvement of quality of life in these patients.
Materials and methods: A group of 84 patients 36 men and 48 women after colorectal cancer surgery with creation of a stoma was investigated by means of a standardized questionnaire EORTC QLQ C-30 (version 2.0), fi lled 3 and 6 months after intervention. Questions about possibilities of improvement of their quality of life were also posed.
Results: Compared with representatives of general population, quality of life of investigated group 3 months after surgery was substantially inferior, in almost all items:
functional domains and symptomatic ones as well. After 6 months substantial improvement in patients was revealed in functional domains such as physical functioning and fulfi lling their role. However improvement of quality of life was observed in majority of items but it did not achieve the level of healthy population. Results achieved in male group which were inferior to results achieved by women after 3 months, exceeded the women’ score after 6 months in many aspects. The improvement was infl uenced by
acquaint-ance of patients with stoma, and by acquiring knowledge about stoma care which were considered low after 3, and after 6 months.
Conclusions: Quality of life substantially lower after intervention resulting in stoma formation, improves after 6 months, however there are still deteriorations in private and social life, and fi nancial situation. An adequate educa-tion of patients in pre- and postoperative time and active informative support is mandatory to obtain some degree of improvement of their quality of life.
K e y w o r d s: quality of life – colorectal operation – stoma.
Streszczenie
Wstęp: Pogorszenie jakości życia pacjentów po ope-racji raka jelita grubego z założeniem stomii jest ogólnie znane. Ważne jest poznanie, czy jakość życia poprawia się w czasie i jakie środki należałoby przedsięwziąć, aby doszło do takiej poprawy.
Celem pracy była ocena zmian w jakości życia u pa-cjentów po operacji jelita grubego z założeniem stomii w 3. i 6. miesiącu po zabiegu i próba ustalenia możliwości poprawy jakości życia u tych osób.
Materiał i metody: Grupę 84 pacjentów, 36 mężczyzn i 48 kobiet po wykonanej operacji raka jelita grubego z za-łożeniem stomii, badano w 3. i 6. miesiącu po zabiegu
ope-78 KATARZYNA PLATA, WŁODZIMIERZ MAJEWSKI racyjnym za pomocą standaryzowanego kwestionariusza
jakości życia EORTC QLQ C-30 (wersja 2.0), oceniając jakość ich życia, a także zadano pytania autorskie dotyczące możliwej poprawy jakości życia.
Wyniki: W porównaniu z jakością życia reprezentantów populacji generalnej potwierdzono istotnie gorszą jakość ży-cia pacjentów w 3. miesiącu po zabiegu, zarówno w skalach funkcjonalnych, jak i objawowych. Po 6 miesiącach jakość życia uległa istotnej poprawie w takich domenach jak funk-cje fi zyczne i pełnienie swej roli. Chociaż poprawę jakości życia obserwowano w większości wyników, nie osiągały one jednak poziomu populacji osób zdrowych. W wielu aspektach wyniki grupy mężczyzn, niższe niż u kobiet po 3 miesiącach od zabiegu, po 6 miesiącach przewyższa-ły wyniki grupy kobiet. Poprawa jakości życia wiązała się z przyzwyczajeniem się pacjenta do stomii i nauczeniem się jej pielęgnacji. Wiedza i umiejętności z tego zakresu okazały się niskie tak po 3, jak i po 6 miesiącach od zabiegu.
Wnioski: Jakość życia, istotnie niższa po operacji z za-łożeniem stomii, poprawia się po 6 miesiącach, lecz stale jeszcze jest niska dla życia prywatnego, funkcji społecz-nych i sytuacji fi nansowej. Właściwa edukacja pacjentów przed i po operacji i aktywne wsparcie informacyjne jest konieczne, aby uzyskać pewną poprawę jakości życia tych pacjentów.
H a s ł a: jakość życia – operacja jelita grubego – stomia.
Wstęp
Choroba nowotworowa jelita grubego, leczona współ-cześnie, nierzadko prowadzi do wytworzenia stomii, będącej najczęściej dużym uszkodzeniem ciała, odbieranym przez pacjentów jako trwałe kalectwo. I tak jak kolostomię po ope-racji lewej okrężnicy można zamknąć po wygojeniu się ze-spolenia, a odbyt sztuczny po operacji Hartmanna połączyć z dolnym odcinkiem jelita grubego likwidując stomię, tak odbyt sztuczny, powstały po odjęciu odbytnicy, pozostaje na stałe i jest dla pacjenta źródłem problemów. Czują oni dyskomfort, dochodzi do zmiany obrazu ciała spowodowane-go leczeniem choroby, a także psychicznespowodowane-go odbierania tespowodowane-go obrazu wraz ze wszystkimi konsekwencjami. W związku z tym zdecydowanie pogarsza się jakość ich życia. Mając na co dzień kontakt z chorymi po zabiegach operacyjnych na jelicie grubym z wytworzeniem stomii, można stwierdzić, że często czują się oni zagubieni i nie mogą się odnaleźć w nowej sytuacji. W związku z tym wydaje się wskazane zwrócenie uwagi personelu medycznego na inne czynniki wpływające na dobrostan leczonego pacjenta, czemu służy między innymi pomiar jakości życia [1].
Celem pracy było zbadanie funkcjonowania pacjen-tów ze stomią w pewnym okresie (odcinku) czasu, bada-nie na poziomie fi zycznym, badabada-nie funkcji poznawczych, emocjonalnych i społecznych w kontekście poszukiwania możliwości poprawy jakości życia tych pacjentów.
Materiał i metody
Ocenie poddano łącznie 84 pacjentów, 36 mężczyzn i 48 kobiet, leczonych na Oddziale Chirurgii Ogólnej i Naczyniowej Szpitala Wojewódzkiego w Koszalinie, na Oddziale Wewnętrznym z Pododdziałem Chemiote-rapii Szpitala Wojewódzkiego w Koszalinie oraz w Przy-chodni Onkologicznej w Koszalinie pomiędzy styczniem 2001 r. a kwietniem 2003 r. Kryterium włączenia obej-mowało przebycie zabiegu operacyjnego z powodu raka jelita grubego z wytworzeniem stomii i przedział cza-sowy 3 miesięcy od zabiegu operacyjnego (+/- tydzień).
Metodą badawczą był standaryzowany kwestionariusz QLQ Core-30 (wersja 2.0) opracowany przez Europej-ską Organizację do Badania i Leczenia Raka (EORTC) przedkładany do wypełnienia dwukrotnie, w 3. i 6.
miesiącu po uprzednim zabiegu operacyjnym z wytwo-rzeniem stomii. Kwestionariusz składał się z 30 pytań zamkniętych. Pierwsze 5 pytań przewiduje w tej wersji odpowiedź „tak” lub „nie”. Kolejne pytania przewidują 4 odpowiedzi, od „nigdy” do „bardzo często”, a odpo-wiedzi na dwa ostatnie pytania są w skali linearnej 1–7.
Odpowiedzi na pytania dotyczące sprawności, pracy, czynności poznawczych, emocji, problemów socjalnych, spraw ogólnych i wpływu choroby na fi nanse oceniane były według skal funkcjonalnych, natomiast odpowiedzi na pytania o objawy oceniano według skal objawowych.
Wysoka punktacja w skali funkcjonalnej wskazuje tutaj na lepszą jakość życia, a wysoka punktacja w skali obja-wowej wskazuje na większe nasilenie objawu. Punktację zgrubną (core data) otrzymuje się po obliczeniu wartości średnich wszystkich pytań skali. Dane podlegają następnie transformacji linearnej celem wystandaryzowania skali zgrubnej, dlatego wartości wahają się 0–100 [2].
Kwestionariusz uzupełniały pytania dodatkowe zbie-rające dane demografi czne i pytania autorskie dotyczące możliwości poprawy jakości życia, w tym pytania doty-czące pielęgnacji stomii, przestrzegania diety, uzyskiwania informacji na temat stomii oraz ilości potrzebnego sprzętu stomijnego. Pozostałe informacje określające stan zdrowia ankietowanych zebrano na podstawie dokumentacji me-dycznej. Pacjenci każdorazowo wyrażali zgodę na udział w badaniu, będąc poinformowanymi, że w każdej chwili mogą odmówić swej zgody lub nie udzielić odpowiedzi na niektóre pytania kwestionariusza. Każdemu pacjentowi dokładnie wyjaśniono cel badania. Badania kwestionariu-szowe przeprowadzała pielęgniarka chirurgiczna, znająca sposoby leczenia raka jelita grubego i mająca doświadczenie w pielęgnacji takich pacjentów. Przeprowadzenie badań ankietowych było procesem bardzo delikatnym, wymagają-cym wiele taktu i wyczucia, stworzenia więzi emocjonalnej z pacjentem znajdującym się w szczególnie trudnej sytuacji zdrowotnej, psychologicznej i społecznej, sytuacji, w której zagrożone są najbardziej podstawowe wartości człowieka, jak dążenie do zachowania życia. Toteż 10 pacjentów (12%) niechętnie uczestniczyło w wypełnianiu kwestionariusza.
JAKOŚĆ ŻYCIA PACJENTÓW PO OPERACJI NA JELICIE GRUBYM Z WYTWORZENIEM STOMII 79 Uważali, że badanie jest bez sensu, bez istotnej potrzeby,
nie pomoże im w powrocie do zdrowia itp. Dane opraco-wano zgodnie z wytycznymi EORTC (QLQ C-30 Scoring Manual 2nd ed. 1999). Uzyskano również pisemną zgodę EORTC na zastosowanie kwestionariusza QLQ C-30 w tym badaniu.
Wyniki przedstawiono w tabelach, porównując dodatko-wo grupy kobiet i grupy mężczyzn. Obliczenia statystyczne wykonano, posługując się programem Statistica, a istotność statystyczną wyników próby obliczono testem U Manna Whitneya, χ², V² lub χ² z poprawką Yatesa. Poziom istotności testu określono na p < 0,05. Dane kwestionariuszowe uzy-skane po przetworzeniu porównano z danymi niemieckiej populacji generalnej pacjentów o porównywalnym rozkła-dzie płci i w porównywalnym wieku [3].
i dłuższego spaceru, konieczność pozostawania w łóżku przez większość dnia, potrzeba pomocy przy jedzeniu, my-ciu i toalecie stwierdzono, że po 3 miesiącach sprawność kobiet kształtowała się w granicach 43% sprawności kobiet zdrowych. Natomiast sprawność mężczyzn w tym czasie była większa (56%). Po dalszych 3 miesiącach sprawność obu płci znacznie wzrosła, zbliżając się do wartości pra-widłowych.
W pełnieniu swej roli (praca, hobby) ograniczenia zmniejszyły się po 6 miesiącach u obu płci, jednakże były i pozostały bardziej zaznaczone u mężczyzn. Funkcje emo-cjonalne (uczucie napięcia, zmartwienie, rozdrażnienie, przygnębienie) pozostały na podobnym poziomie u kobiet, natomiast u mężczyzn wystąpiła istotna poprawa. Funk-cje poznawcze (trudności w skupieniu się i przypominaniu sobie czegoś) dość dobre u kobiet, niewiele się zmieniły, u mężczyzn niższe po 3 miesiącach, bardziej wzrosły, nie osiągając jednak u obu płci wartości prawidłowych. Funkcje społeczne (zakłócenia w życiu rodzinnym i towarzyskim) niewiele zmieniły się w ciągu okresu obserwacji, utrzymując się na poziomie zadowalającym. Podobnie jak w poprzed-nich częściach kwestionariusza niższe początkowo wartości wskaźników u mężczyzn podniosły się bardziej po 6 mie-siącach, nieco przewyższając wartości u kobiet. Natomiast stan zdrowia i jakość życia we własnej ocenie chorych była niska i bardzo niska, zwłaszcza u mężczyzn (40% wartości prawidłowych), podnosząc się nieco po 6 miesiącach. Lep-szą jakość życia wykazywały kobiety – do 73% wartości prawidłowych po 6 miesiącach.
W skalach objawowych, gdzie nasilenie poszczegól-nych objawów po 6 miesiącach powinno się zmniejszać, poczucie zmęczenia istotnie zmniejszało się u mężczyzn, u kobiet pozostając na podobnym poziomie. Występowanie nudności, wymiotów, bólów i uczucia duszności powoli zmniejszało się u obu płci. Bezsenność u kobiet kształto-wała się na podobnym poziomie po 3 i po 6 miesiącach, natomiast u mężczyzn znacznie się zmniejszyła (-18,4).
Występowanie utraty apetytu z kolei zmniejszyło się nie-znacznie u kobiet, zwiększając nie-znacznie u mężczyzn (+12,9).
W grupie kobiet wzrosła też częstość zaparć (+11,4), u męż-czyzn zmniejszając się. W niewielkim stopniu zmniejszała się po 6 miesiącach częstość biegunek. Znaczne problemy fi nansowe spowodowane chorobą podawała cała badana grupa, u mężczyzn były bardziej istotne i nie zmieniały się one przez okres badania.
T a b e l a 1. Dane demografi czne grupy badanej 3 miesiące po zabiegu operacyjnym z wytworzeniem stomii
T a b l e 1. Demographic data of analyzed group of patients 3 months after colorectal surgery with creation of a stoma
Charakterystyka grupy / Description of the group
(n = 84) n %
Płeć Gender
mężczyźni / male 36 43
kobiety / female 48 57
Wiek Age
< 60 lat / < 60 years old 26 31
> 60 lat / > 60 years old 58 69 Wykształcenie
Education
podstawowe / primary 41 49
średnie / secondary 34 40
wyższe / higher 9 11
Stan cywilny Marital status
rozwiedzeni / divorced 4 5
żonaci/zamężne / married 47 56 wdowcy/wdowy / widower/widow 26 31 nieżonaci/niezamężne / single 7 8
T a b e l a 2. Dane demografi czne tej samej grupy badanej 6 miesięcy po zabiegu operacyjnym z wytworzeniem stomii T a b l e 2. Demographic data of the same analyzed group of patients 6 months after colorectal surgery with creation of a stoma Charakterystyka grupy po 6 miesiącach
od zabiegu operacyjnego
Description of the group after 6 months after colorectal surgery
Po 3 miesiącach After 3 months
Po 6 miesiącach
After 6 months % Zgony %
Deaths %
Płeć / Sex mężczyźni / male 36 32 42 4/11
kobiety / female 48 44 58 4/8
Wiek / Age < 60 lat / < 60 years 26 24 32 2/8
> 60 lat / > 60 years 58 52 68 6/12
Charakterystykę badanej grupy 3 miesiące po przeby-tym zabiegu operacyjnym z wytworzeniem stomii przedsta-wiono w tabeli 1, a charakterystykę grupy po 6 miesiącach od zabiegu w tabeli 2.
Wyniki
Wyniki przedstawiono w tabeli 3 i 4, uwzględniając od-powiedzi po 3 i 6 miesiącach po operacji. Oceniając funkcje fi zyczne, w skład których wchodziły kłopoty w wykony-waniu męczących czynności, trudności podczas krótkiego
80 KATARZYNA PLATA, WŁODZIMIERZ MAJEWSKI T a b e l a 3. Średnie zmiany w jakości życia zależnej od zdrowia podczas obserwacji pacjentów ze stomią w 3. i 6. miesiącu po zabiegu
operacyjnym z powodu nowotworu mierzone za pomocą kwestionariusza QLQ C-30 i wystandaryzowane
T a b l e 3. Average changes in health-related quality of life of patients with stoma during follow-up in 3rd and 6th month after surgical intervention for cancer, measured by QLQ C-30 questionnaire and standardized
QLQ C-30 best score 100 points
(item numbers) Pełnienie swej roli
Role functioning Global health and quality of life (29, 30)
62,6 65,6 43,6 26,6 47,7 35,4 K / F +4,1
M +8,8
Skale objawowe, najlepszy wynik 0 pkt / Symptom scales, best score 0 points Zmęczenie / Fatigue Poszczególne objawy / Single items
Duszności Problemy fi nansowe
Financial diffi culties (28)
6,6 10,2 47,2 68,5 46,2 65,6 K / F -1
M -2,9
* dane EORTC QLQ C-30 punktacji ogólnej niemieckiej populacji generalnej (n = 390) mężczyzn i kobiet pomiędzy 60. a 69. r.ż. [3] / data of the EORTC QLQ C-30 scores of a German population (n = 390) of men and women between 60 and 69 years [3]
JAKOŚĆ ŻYCIA PACJENTÓW PO OPERACJI NA JELICIE GRUBYM Z WYTWORZENIEM STOMII 81
deklarowało 40% kobiet i 1/3 mężczyzn po 3 miesiącach od zabiegu, po upływie dalszych 3 miesięcy ponad 56%
kobiet nauczyło się tych czynności, odsetek mężczyzn umie-jących pielęgnować swoje stomie nadal niewiele odbiegał od 1/3. Zapotrzebowanie na dodatkowe informacje na te-mat stosowania worków stomijnych deklarowało 2/3 kobiet
T a b e l a 4. Dodatkowe pytania dotyczące sprzętu stomijnego, pielęgnacji stomii i diety T a b l e 4. Accessory questions concerning stoma equipment, stoma care and diet
Pytanie / Question stomijnego jest dla Pana/i wystarczająca?
Is the obtained stoma equipment suffi cient for you?
tak sposób pielęgnować stomię?
Do you know the stoma care?
tak
33. Czy informacje na temat stosowania worków stomijnych są dla Pana/i wystarczające?
Is information about stoma care suffi cient for you?
tak
sposób można zapobiegać przykremu zapachowi spowodowanemu gazami w przewodzie pokarmowym?
Do you know how to prevent bad smell from intestinal gases? 35. Czy umie Pan/i zmienić
lub opróżnić worek kolostomijny?
Do you know how to change or empty the stoma bag?
tak 36. Czy dowiedział/a się
Pan/i jaką dietę stosować po zabiegu operacyjnym?
Have you got any information about your postoperative diet?
37. Czy stosuje Pan/i taką dietę?
Do you stick to that diet?
tak
partially 11 22,9 11 30,6 NS częściowo
partially 13 29,6 15 46,9 NS
38. Czy wie Pan/i jak likwi-dować podrażnienia skóry?
Do you know how to manage skin irritation around the stoma? p – porównanie wyników według płci / comparison of results according to the gender of patients
P – porównanie wyników 3 i 6 miesięcy po zabiegu w układzie: porównanie ogólne, porównanie dla grupy kobiet, porównanie dla grupy mężczyzn / comparison of results 3 and 6 months after surgery in order: comparison in general, comparison for female and comparison for male subgroups
Spośród pytań dodatkowych, na pytanie o dostateczną ilość otrzymywanego sprzętu stomijnego niecałej połowie badanych kobiet sprzęt wystarczał, natomiast dla blisko 66% mężczyzn otrzymywana ilość sprzętu nie była wystar-czająca. Nie było zmian w opinii pacjentów na ten temat po 3 i 6 miesiącach po operacji. Wiedzę o pielęgnacji stomii
82 KATARZYNA PLATA, WŁODZIMIERZ MAJEWSKI i 3/4 mężczyzn 3 miesiące po zabiegu; w 6 miesięcy po nim
zdecydowaną potrzebę większej ilości informacji deklarowa-ło istotnie więcej, blisko 80% kobiet i ponad 90% mężczyzn.
Po upływie 3 miesięcy 73% kobiet i 61% mężczyzn deklaro-wało, że wie jak zapobiegać przykremu zapachowi spowo-dowanemu gazami w przewodzie pokarmowym, jednakże po 6 miesiącach od zabiegu liczba deklarujących swą wiedzę na ten temat zmalała istotnie statystycznie do 1/4 kobiet i 1/8 mężczyzn. Odsetek badanych, deklarujących umiejęt-ność zmiany lub opróżnienia worka stomijnego, wynoszący po 3 miesiącach 40% u kobiet i 50% u mężczyzn, zwiększył się po 6 miesiącach do prawie 55% u kobiet i 66% u męż-czyzn (p < 0,055). Ponad 50% kobiet i ponad 60% mężmęż-czyzn po zabiegu operacyjnym nie uzyskało informacji na temat diety, której powinni przestrzegać. Podobny odsetek nie znał takiej diety po 6 miesiącach. Stosowanie i częściowe stosowanie takiej diety deklarowało po 3 miesiącach 52%
kobiet i 47% mężczyzn, po 6 miesiącach wartość ta wzrosła do 66% kobiet i 84% mężczyzn. Zmniejszył się istotnie odsetek osób nie przestrzegających diety, po 3 miesiącach połowa nie przestrzegała diety w ogóle, po 6 miesiącach odsetek kobiet się nie zmienił, odsetek mężczyzn nieprze-strzegających diety wynosił tylko 15%.
Po 3 miesiącach od zabiegu ponad 60% mężczyzn i ko-biet nie wiedziało jak likwidować podrażnienia skóry wokół stomii, po 6 miesiącach odsetek kobiet bez takiej wiedzy nie zmniejszył się, natomiast odsetek mężczyzn istotnie zmalał do 41%. Stąd opinia, że tego, jak likwidować podrażnienia skóry, nauczyli się w ocenianym okresie czasu głównie mężczyźni (p < 0,05).
Wyniki
Jakość życia zdefi niowana w tym badaniu jako tzw.
jakość życia zależna od zdrowia (Health-related Quality of Life – HrQoL) nie jest wartością wymierną, jednakże do pewnego stopnia mierzalną za pomocą odpowiednich wskaźników [4]. Badanie jakości życia samo w sobie ma na celu poznanie możliwości poprawy tejże jakości życia, a także dokonanie wyboru odpowiedniej metody leczenia, jak i modelu opieki pooperacyjnej [4]. Jest takim samym wskaźnikiem efektywności leczenia nowotworów jak 5-letnie przeżycia, zwłaszcza jeśli nowotwór w momencie wykrycia jest trudno uleczalny.
Kwestionariusz EORTC QLQ C-30 jest ogólnym kwe-stionariuszem standaryzowanym, opracowanym do badania jakości życia w chorobach nowotworowych [5]. Stosowany jest osobno lub modułowo wraz z dodatkowym kwestiona-riuszem swoistym dla badanego nowotworu. Poszczególne moduły tworzone są na bieżąco i podlegają walidacji. Ist-nieją prace z zastosowaniem dodatkowego modułu (PR25) w ocenie wyników leczenia raka prostaty klasycznie i lapa-roskopowo [6]. Gliniewicz podaje, że wyniki ogólnej jakości życia pacjentów po prostatektomii radykalnej z powodu raka prostaty, w ocenie przed operacją i po 12 miesiącach
po prostatektomii, mierzone wartościami średnimi w po-szczególnych domenach kwestionariusza EORTC QLQ C-30, nie różniły się istotnie w stosunku do wartości wyj-ściowych sprzed operacji [7]. Moduł właściwy dla raka przełyku EORTC OES-23 wykorzystano u pacjentów leczo-nych paliatywnie z powodu raka przełyku do potwierdzenia szybszego ustąpienia dysfagii po założeniu stentu w po-równaniu z brachyterapią; jednakże długotrwała poprawa dysfagii wystąpiła istotnie częściej po brachyterapii [8].
Kopacz i wsp. za pomocą tego kwestionariusza udowodnili poprawę jakości życia pacjentów po laserowym udrożnieniu zamkniętego nowotworem przełyku lub wpustu [9]. Sam kwestionariusz QLQ C-30 zastosowano podczas badania randomizowanego, porównującego wartość operacji kla-sycznych i laparoskopowych w leczeniu raka jelita grubego [10], badano jakość życia pacjentów z przerzutami raka jelita grubego do wątroby [11], pacjentów po usunięciu pęcherza moczowego [12], a nawet zastosowano celem porównania blokady alkoholowej nerwów splotu trzewnego i usunięcia wideotorakoskopowego nerwu trzewnego z leczeniem za-chowawczym w przewlekłym zapaleniu trzustki [13].
Obecnie moduł QLQ CR38 swoisty dla raka jelita gru-bego poddawany jest procedurom walidacyjnym i nie jest ogólnie dostępny, jednakże w piśmiennictwie spotyka się prace z zastosowaniem tego modułu [14, 15, 16]. Według niektórych autorów większą wartość dla pomiarów funk-cjonowania pacjenta stanowi kwestionariusz ogólny niż kwestionariusze swoiste dla poszczególnych chorób [8].
Ograniczenia metody badania pooperacyjnej jakości życia biorą się ze zbyt szerokiej platformy oceny i co za tym idzie z możliwości interakcji zbyt wielu czynników niepoddających się kontroli badającego, tzn. niezwiąza-nych ani z chorobą, ani z leczeniem [17]. Jak potwierdzają badania za pomocą kwestionariusza QLQ C-30, na zdro-wych ochotnikach jakość życia zmienia się w zależności od płci i wieku, wskaźniki są na ogół wyższe u mężczyzn niż u kobiet i obniżają się wraz z wiekiem, stąd wskazane jest pewne odniesienie się do wyników [3]. Niniejsza pra-ca odnosi się w wyliczeniach do płci i wieku badanych, porównując je ze zdrowymi przedstawicielami populacji
Ograniczenia metody badania pooperacyjnej jakości życia biorą się ze zbyt szerokiej platformy oceny i co za tym idzie z możliwości interakcji zbyt wielu czynników niepoddających się kontroli badającego, tzn. niezwiąza-nych ani z chorobą, ani z leczeniem [17]. Jak potwierdzają badania za pomocą kwestionariusza QLQ C-30, na zdro-wych ochotnikach jakość życia zmienia się w zależności od płci i wieku, wskaźniki są na ogół wyższe u mężczyzn niż u kobiet i obniżają się wraz z wiekiem, stąd wskazane jest pewne odniesienie się do wyników [3]. Niniejsza pra-ca odnosi się w wyliczeniach do płci i wieku badanych, porównując je ze zdrowymi przedstawicielami populacji