Prawo karne wojskowe

Omawiając regulacje obowiązujące po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nie można zapomnieć o szczególnym dziale prawa karnego, jakim jest prawo karne wojskowe. Od 14 sierpnia 1919 r. obowiązywał w Polsce w tej materii niemiecki Kodeks Karny Wojskowy z dnia 20 czerwca 1872 r.

(dalej: n.k.k.w.).¹⁸⁶ W rozdziale III części szczególnej – „Samowolne oddalenie się i dezercja” – umieszczony był § 79, zgodnie z którym aresztowany, który się sam uwalnia, ulega karze pozbawienia wolności do miesięcy sześciu, jeśli wyższa kara za dezercję nie ma zastosowania.¹⁸⁷ Pozbawienie wolności aresztowanego musiało być zarządzone przez władze wojskowe lub też na ich żądanie albo w ich interesie przez właściwe władze cywilne, w każdym jednak przypadku musiało wynikać z wojskowego stosunku służbowego.¹⁸⁸ Jest to interesujące rozwiązanie, jeśli zważy się, że na gruncie StGB – jak już wskazano wcześniej – samouwolnienie, o ile nie przybierało formy buntu więźniów, pozostawało bezkarne. W niemieckiej literaturze tłumaczono taki stan rzeczy tym, że zadaniem prawa karnego wojskowego jest wymuszanie dyscypliny.

Wskazywano, że przestrzeganie dyscypliny wojskowej jest nie tylko wewnętrzną sprawą armii, ale też leży w interesie narodu.¹⁸⁹ W tym samym rozdziale znajdował się § 80 ust. 1, w myśl którego oficer, który, podczas

185 Zdaniem jednak J. Makarewicza do wypadku naruszenia przepisów o areszcie domowym nie można stosować surowszych sankcji przewidzianych w art. 150 § 1 k.k., nawet w przypadku, gdyby władza zarządzająca wykonanie kary zarządziła nadzór nad wykonaniem aresztu – idem, Kodeks karny z komentarzem, s. 398-399.

186 Zob. ustawę z dnia 29 lipca 1919 r. o tymczasowem sądownictwie wojskowem (Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1919 r., nr 65, poz. 389) oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 maja 1920 r. w przedmiocie wprowadzenia w życie Wojskowego Kodeksu Karnego (Dz.U. z 1920 r., nr 59, poz. 369). Tekst przepisów według: W. Makowski, Kodeks karny wojskowy z dodaniem ustaw i przepisów wprowadczych, przechodnich i uzupełniających oraz komentarza, Warszawa 1921.

187 Zdaniem W. Makowskiego przestępstwo to było kwalifikowaną formą samowolnego oddalenia się stypizowanego w § 64 n.k.k.w. – idem, Kodeks karny wojskowy…, s. 291. Zgodnie ze wskazanym przepisem, kto się samowolnie oddali ze swego oddziału, opuści swe stanowisko służbowe lub z umysłu zdala od tychże się trzyma, albo kto samowolnie przekroczy udzielony mu urlop, ulega karze pozbawienia wolności do miesięcy sześciu za samowolne oddalenie się.

Trudno w takim razie uznać, że § 79 opisywał typ kwalifikowany w stosunku do § 64, skoro kary za oba czyny były takie same.

188 Ibidem, s. 292.

189 M. Mayer, Die Befreiung von Gefangenen, s. 13.

[65]

odbywania kary aresztu domowego, samowolnie mieszkanie opuści – ulega karze pozbawienia wolności do miesięcy sześciu; zarazem orzeka się zwolnienie ze służby. Opuszczenie aresztu domowego zostało uregulowane odrębnie od stanu faktycznego opisanego w § 79 z uwagi na specyfikę tej kary.¹⁹⁰ Kwestia odpowiedzialności karnej za uwolnienie pozbawionego wolności lub udzielenie mu pomocy w ucieczce została z kolei uregulowana w rozdziale X części szczególnej, zatytułowanym „Naruszenie obowiązków służbowych przy spełnianiu szczególnych czynności służbowych”. Zgodnie z § 144, kto umyślnie pozwala uciec aresztowanemu¹⁹¹, powierzonemu jego dozorowi, konwojowi lub straży, albo z umysłu uwolnienie tegoż uskuteczni lub je wesprze, również kto umyślnie niedokona aresztowania, nakazanego mu przez przełożonego, lub należącego do jego obowiązku służbowego, ulega karze średniego lub ścisłego aresztu na czas nie krótszy od dni czternastu, albo więzienia lub twierdzy do lat pięciu; obok kary więzienia można orzec przeniesienie do drugiej klasy żołnierzy (ust. 1); jeżeli ucieczkę aresztowanego udogodniono lub ułatwiono tylko przez niedbalstwo albo, jeżeli aresztowanie nie doszło do skutku tylko z powodu niedbalstwa – stosuje się karę pozbawienia wolności do miesięcy sześciu (ust. 2). Widać więc, że zagrożenie karne za samouwolnienie było dużo łagodniejsze niż w przypadku umyślnego uwolnienia więźnia lub ułatwienia mu ucieczki.

W dniu 1 sierpnia 1928 r. weszło w życie rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie kodeksu karnego wojskowego (dalej: k.k.w. z 1928 r.).¹⁹² Zawarte w nim regulacje były bardzo zbliżone do omówionych wyżej postanowień n.k.k.w., dlatego też poczynione wcześniej uwagi można odnieść do przepisów k.k.w. z 1928 r. Zgodnie z art. 63 aresztowany, który się sam uwalnia, karany będzie zamknięciem w więzieniu lub w twierdzy na czas do miesięcy sześciu lub aresztem wojskowym, jeżeli wyższa kara za dezercję nie ma zastosowania. Artykuł 64 ust. 1 stanowił

190 W. Makowski, Kodeks karny wojskowy…, s. 295. Areszt domowy odbywał skazany w swym mieszkaniu; podczas odbywania tego aresztu nie wolno mu było opuszczać mieszkania, ani przyjmować odwiedzin; względem kapitanów (rotmistrzów) i oficerów niższych można było zarządzić odbywanie kary w osobnym pokoju, przeznaczonym na areszt oficerski (obostrzony areszt domowy) – § 23 n.k.k.w.

191 „Aresztowanym” na gruncie tego przepisu była każda osoba prawnie i faktycznie pozbawiona wolności, która została oddana pod dozór, straż lub konwój żołnierza – zob. W.

Makowski, Kodeks karny wojskowy…, s. 519-520. Z uwagi na to, że kara aresztu domowego polegała nie na fizycznym oddaniu kogoś pod władzę straży wojskowej, a na zaufaniu do sumiennego wykonania przez skazanego otrzymanego rozkazu, uwolnienie lub ułatwienie ucieczki takiej osobie nie podpadało pod § 144 – ibidem, s. 520.

192 Dz.U. z 1928 r., nr 36, poz. 328.

[66]

natomiast, że oficer, osadzony w areszcie domowym¹⁹³, który samowolnie mieszkanie opuści, karany będzie zamknięciem w więzieniu lub w twierdzy na czas do miesięcy sześciu lub aresztem wojskowym; zarazem orzeka się wydalenie z korpusu oficerskiego.¹⁹⁴ Z kolei zgodnie z art. 127, kto umyślnie pozwala uciec aresztowanemu, powierzonemu jego dozorowi, konwojowi lub straży, albo z umysłu uwolnienie tegoż uskuteczni lub je wesprze, również kto umyślnie nie dokona aresztowania, nakazanego mu przez przełożonego lub należącego do jego obowiązku służbowego, karany będzie średnim lub ścisłym aresztem na czas nie krótszy od dni czternastu albo zamknięciem w więzieniu lub w twierdzy (ust. 1); jeżeli ucieczkę aresztowanego udogodniono lub ułatwiono tylko przez niedbalstwo albo jeżeli aresztowanie nie doszło do skutku tylko z powodu niedbalstwa, wymierzona będzie kara zamknięcia w więzieniu lub w twierdzy na czas do miesięcy sześciu lub kara aresztu wojskowego (ust. 2).¹⁹⁵

Kodeks karny wojskowy z 1928 r. został zastąpiony przez rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 października 1932 r. – Kodeks karny wojskowy, które weszło w życie w dniu 1 stycznia 1933 r. (dalej:

k.k.w. z 1932 r.).¹⁹⁶ Przestępstwo samouwolnienia zostało w nim stypizowane w art. 98, który stanowił, że żołnierz aresztowany, który się sam uwalnia, podlega karze więzienia do lat 2 lub twierdzy, albo karze aresztu wojskowego.¹⁹⁷ Zgodnie natomiast z art. 99 § 1 oficer, odbywający karę aresztu wojskowego zwykłego¹⁹⁸, lub żołnierz, odbywający karę dyscyplinarną aresztu domowego (kabinowego)¹⁹⁹, który nie stosuje się do przepisanego sposobu odbywania

193 Areszt domowy odbywał oficer w swoim mieszkaniu, areszt kajutowy – na okręcie w swej kajucie; podczas odbywania tego aresztu nie wolno było oficerowi opuszczać mieszkania (kajuty), ani przyjmować odwiedzin; obostrzony areszt domowy i obostrzony areszt kajutowy wykonywany był w osobnym pokoju względnie kajucie, przeznaczonej na areszt oficerski – art.

139 k.k.w. z 1928 r.

194 Art. 63 i 64 zamieszczono w części trzeciej kodeksu – „Samowolne oddalenie się i dezercja”.

195 Przepis ten znajdował się w części dziesiątej kodeksu – „Naruszenie obowiązków służbowych przy spełnianiu poszczególnych czynności służbowych”.

196 Dz.U. z 1932 r., nr 91, poz. 765.

197 Przepis ten został umieszczony w rozdziale XI, zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko porządkowi wojskowemu”.

198 Zgodnie z art. 8 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 października 1932 r. – Przepisy wprowadzające kodeks karny wojskowy (Dz.U. z 1932 r., nr 91, poz. 765) areszt wojskowy zwykły oficerowie odbywali w swoim mieszkaniu (kajucie); podczas odbywania tego aresztu nie wolno było oficerowi opuszczać mieszkania (kajuty), ani przyjmować odwiedzin. Inne osoby odbywały areszt wojskowy zwykły pod zamknięciem.

199 Zgodnie z § 51 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 sierpnia 1925 r. w sprawie wojskowych przepisów dyscyplinarnych (Dz.U. z 1925 r., nr 91, poz. 638) ukaranemu aresztem domowym wolno było opuścić mieszkanie lub kwaterę tylko w celu służbowym, nie wolno mu było przebywać w kasynie oficerskim, ani przyjmować w mieszkaniu odwiedzin;

przełożony miał prawo do zarządzenia kontroli.

[67]

aresztu, podlega karze więzienia do lat 2 lub twierdzy. Jednym z przejawów niezastosowania się do sposobu odbywania wspomnianych rodzajów aresztu mogło być samowolne opuszczenie mieszkania (kajuty), w którym kara była wykonywana. Podobnie jednak jak przy dwóch poprzednich kodeksach karnych wojskowych, które przewidywały karę aresztu domowego, tak i na gruncie art. 99 k.k.w. z 1932 r., gdzie była mowa o karze aresztu wojskowego zwykłego odbywanej przez oficera i karze dyscyplinarnej aresztu domowego, nie chodziło stricte o samouwolnienie w znaczeniu analizowanym w niniejszej pracy. W sytuacjach tych bowiem ukarani nie pozostawali pod strażą, nie byli więc w istocie faktycznie pozbawieni wolności.²⁰⁰ Jeśli zaś chodzi o uwolnienie pozbawionego wolności, to kwestia ta została uregulowana w art. 84, zgodnie z którym żołnierz, który dopuszcza do ucieczki aresztowanego, powierzonego jego dozorowi, konwojowi lub straży lub uwolnienie aresztowanego uskutecznia, podlega karze więzienia do lat 5 lub twierdzy (§ 1); jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze twierdzy lub aresztu wojskowego (§ 2).²⁰¹

W dniu 30 września 1944 r. wszedł w życie dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Kodeks Karny Wojska Polskiego (dalej: K.K.W.P.).²⁰² Obowiązywał on do końca 1969 r.²⁰³ Zgodnie z art. 137 karze więzienia do lat 5 podlegał żołnierz, który aresztowanego, powierzonego jego nadzorowi, konwojowi lub straży, uwalniał, ułatwiał mu ucieczkę względnie do niej dopuszczał (§ 1); jeżeli sprawca działał nieumyślnie, podlegał karze aresztu (§ 2).²⁰⁴ Należy w tym miejscu przytoczyć postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1964 r.²⁰⁵, w którym wskazano, że „Dla istoty przestępstwa z art. 137 § 1 k.k.W.P. nie ma znaczenia fakt, czy sprawca dąży do trwałego uwolnienia powierzonego jego nadzorowi aresztowanego, czy też chce umożliwić aresztowanemu przebywanie na wolności tylko przez pewien czas. I w jednym, i w drugim wypadku sprawca narusza szczególny

200 Wyjątkiem zdaje się była sytuacja, gdy oficer odbywał karę dyscyplinarną obostrzonego aresztu domowego. Zgodnie bowiem z § 52 cytowanego wcześniej rozporządzenia z dnia 22 sierpnia 1925 r. w sprawie wojskowych przepisów dyscyplinarnych oficerowie ukarani obostrzonym aresztem domowym nie pełnili swych obowiązków służbowych, należało im jednak wyznaczyć pewne zajęcie w zakresie zawodowej służby; areszt ten odbywał się w przeznaczonym na ten cel oddzielnym pokoju w budynku wojskowym (tzw. izbie służbowej), albo też w areszcie oficerskim przy warcie głównej.

201 Przepis ten znajdował się w rozdziale X kodeksu – „Przestępstwa przeciwko szczególnym obowiązkom służbowym”.

202 Dz.U. z 1944 r., nr 6, poz. 27. T.j. Dz.U. z 1957 r., nr 22, poz. 107.

203 1 stycznia 1970 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny, która uchyliła K.K.W.P.

204 Rozdział XXI – „Przestępstwa przeciw szczególnym obowiązkom służbowym”. W pierwotnym brzmieniu K.K.W.P. artykuł ten miał numer 150 i za czyn nieumyślny przewidywał karę aresztu lub skierowania do oddziału karnego.

205 Rw 50/64, OSNKW 1964, nr 6, poz. 88.

[68]

obowiązek służbowy, jakim jest obowiązek strzeżenia lub dozorowania powierzonych jego pieczy i pozbawionych wolności aresztantów”.²⁰⁶ K.K.W.P.

nie przewidywał już szczególnej odpowiedzialności karnej żołnierza, który by uwolnił się, będąc prawnie pozbawionym wolności. Takie sytuacje podpadały więc pod art. 150 kodeksu karnego z 1932 r.