Dość powszechnie uważa się, że istnieje nieokreślona liczba problemów, z który-mi styka się człowiek, a które wymagają przynajmniej chwilowego namysłu dla ich rozwiązania. Mają one, najogólniej ujmując, charakter teoretyczny lub praktyczny. Mazur [1976] uważa jednak, że wobec dowolnego systemu możemy przyjąć jedną z dwóch postaw:
1. albo pozostawić system10 w spokoju i tylko mu się przyglądać, aby się o nim jak najwięcej dowiedzieć (problemy poznawcze);
2. albo przekształcić system w inny system (problemy decyzyjne)11.
7 Jednym z kluczowych problemów, przed jakim stają menedżerowie zarządzający rozbudowanymi łańcucha-mi dostaw, jest planowanie struktury łańcucha. Decyzje w tym zakresie dotyczą modelowania nowych sieci lub reorganizacji sieci istniejących. Pierwszy z wymienionych przypadków (reengineering) w praktyce rynko-wej jest znacznie rzadszy. Dotyczy on sytuacji, w której nowe podmioty gospodarcze (złożone z istniejących struktur) tworzą nowe koncepcje w zupełnym oderwaniu od dotychczasowych sposobów działania i lokaliza-cji podmiotów zależnych [Cudziło 2013].
8 Drzewo decyzyjne to graficzny sposób wspierania procesu decyzyjnego. Może zarówno rozwiązać problem decyzyjny, jak i stworzyć plan. Metoda drzew decyzyjnych sprawdza się przede wszystkim wtedy, kiedy mamy problemy decyzyjne z wieloma rozgałęziającymi się wariantami oraz kiedy podejmujemy decyzję w warun-kach ryzyka [https://mfiles.pl/pl/index.php/Drzewo_decyzyjne (data pobrania 25.04.2017)].
9 Tablice decyzyjne ułatwiają w zwięzły sposób określenie jakie czynności należy podjąć, przy spełnieniu z góry określonych warunków. Stanowią określoną strukturę opisu zbioru związanych ze sobą reguł decyzyj-nych. [https://mfiles.pl/pl/index.php/Tablica_decyzyjna (data pobrania 25.04.2017)].
10 Definicję terminu system wprowadził pionier cybernetyki w Polsce Marian Mazur. Według niego system jest to zbiór elementów i zachodzących między nimi relacji [Mazur 1976, s. 39]. Najogólniej, elementami systemów mogą być dowolne fragmenty rzeczywistości, relacjami zaś oddziaływania między nimi.
11 W literaturze przedmiotu problemy decyzyjne nazywane są również normatywnymi. Wyróżnia się ponadto problemy aksjologiczne, które dotyczą wartościowania (identyfikacji, oceny i wyceny) określonych zachowań [Witczak 2008, s. 72].
144
Inaczej mówiąc, możemy w system nie ingerować (chcemy go tylko poznać) albo ingerować12 (chcemy coś w nim zmienić poprzez określoną decyzję)13. Ponieważ jest to podział logicznie zupełny, więc żadnych innych problemów poza obiema wymieniony-mi ich grupawymieniony-mi nie ma [Mazur 1976, s. 90]. Jeśli dodatkowo wskazać rodzaje problemów w ramach tych dwóch grup, to możliwe jest określenie skończonej ich liczby. Ich zesta-wienie zawiera tabela 2. Przyjmując systematykę rozłączną, problem należący do jednej grupy na pewno nie należy do żadnej innej. Ponadto obowiązuje określona kolejność ich rozwiązywania (najpierw problemy poznawcze, a potem decyzyjne i to w ustalonym porządku).
Pierwszym rodzajem problemów poznawczych jest eksploracja, tj. poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: „czy system istnieje?”. Aby poznać system (proces, strukturę, zjawiska), a potem ewentualnie go zmienić, musimy się najpierw upewnić, czy on istnie-je. W dalszej kolejności jest potrzebne jego rzeczowe opisanie (m.in. dla rozwiązywania kolejnych rodzajów problemów) i dlatego też pytamy „co jest?” (wraz ze wszystkimi od-mianami tego czasownika: co było? co może być? itp.) [Mazur 1976, s. 91].
Tabela 2. Rodzaje problemów
Problemy Poznawcze Decyzyjne 1.Eksploracja Stwierdzenie faktów (co jest?) 4.Postulacja Wskazywanie celów (co osiągnąć?) 2.Klasyfikacja Stwierdzenie właściwości (jakie jest?) 5.Optymalizacja Wskazywanie sposobów (jak osiągnąć?) 3.Eksplikacja Stwierdzanie związków (jak zależne?) 6.Realizacja Wskazywanie zasobów (z czego osiągnąć?) Źródło: Mazur [1976, s. 95].
12 Jak słusznie zauważa M. Mazur, nie należy mieszać ingerencji ze zmiennością, tj. sądzić, że w problemach poznawczych systemy się nie zmieniają, skoro w nie się nie ingeruje, a w problemach decyzyjnych systemy się zmieniają, bo się w nie ingeruje. Dość często zdarzają się problemy poznawcze, w których systemy się zmienia-ją i nic nie przeszkadza im zmieniać się nadal, oraz problemy decyzyjne, w których ingerencja jest potrzebna po to, żeby właśnie nie zmieniały się te systemy, które by się bez tej ingerencji zmieniały [Mazur 1976, s. 94].
13 Gdy problemy potraktować jako pytania, to problemy poznawcze występują wówczas, gdy odpowiedź na postawione pytanie poszerza wiedzę o rzeczywistości, a problemy decyzyjne (stosowane) – gdy odpowiedź na postawione pytanie pozwala na podjęcie decyzji co do zmiany rzeczywistości [Adamkiewicz-Drwiłło 2008, s. 64].
145 Problemy klasyfikacyjne mają stwierdzić „z jakich elementów system się składa?” albo prozaiczniej mówiąc „co jest jakie?”. Następuje tu mierzenie wszystkiego, co się mierzyć daje, oraz systematyzacja, typologia, klasyfikacja.
W eksplikacji14 z kolei szuka się odpowiedzi na pytania: jakie występują oddziaływa-nia miedzy elementami, czyli „co od czego jak zależy?”. Jest to szczególnie trudny rodzaj problemów poznawczych, których rozwiązanie, wymaga dociekliwości i odpowiednich narzędzi badawczych (np. analizy korelacji i regresji) w szukaniu wzajemnych zależno-ści (nie tylko o charakterze przyczynowo-skutkowym, gdzie się chce poznać przyczyny różnych skutków i skutki różnych przyczyn, gdzie istnieją zmienne zależne i niezależne, gdzie coś jest funkcją czegoś). Jak pokazują doświadczenia, w wielu sytuacjach decyzyj-nych znamy dokładnie jej komponenty (składniki), a nie potrafimy określić zależności jednych od drugich (wzajemnych relacji).
W problemach decyzyjnych o charakterze postulacyjnym poszukuje się odpowiedzi na pytanie: „jaki system ma powstać?” lub prościej: „co osiągnąć?”. Najpierw bowiem trzeba zaproponować określony cel (zamiar, kierunek działania), zanim zabierzemy się do przekształcania określonego systemu w inny (np. systemu zarządzania przedsiębior-stwem zorientowanego na funkcje w system zarządzania zorientowany na projekty i/ lub procesy)15. Po wskazaniu, jaki system ma powstać, przychodzi kolej na pytanie pro-blemowe: „jak doprowadzić do powstania systemu?”, czyli po prostu: „jak osiągnąć?”. Są to problemy o charakterze optymalizacyjnym, w których chodzi o wybranie skutecz-nego sposobu postępowania, spośród wielu możliwych16, czyli o wskazanie decyzji, której podjęcie zapewniłoby optymalne osiągnięcie postawionego wcześniej celu. Cel ten (wiązka celów) stanowi podstawę określenia kryteriów optymalizacji, a racjonalność gospodarowania jest sformułowana w dwóch wymiarach (wariantach): maksymalizacja efektów, przy założonym poziomie nakładów lub minimalizacja nakładów, przy założo-nym poziomie efektów.
W końcu istnieją też problemy o charakterze realizacyjnym. Wcześniej ustalono cel, sposób jego osiągania, teraz trzeba określić konkretne, niezbędne w tym sposobie środ-ki (zasoby), będące w dyspozycji decydenta (realne), odpowiadając na pytanie „z czego osiągnąć?”. Inaczej mówiąc: od postulatorów zależy, jakie cele będą wskazywane, od optymalizatorów zależą sposoby ich osiągania, a od realizatorów zależy, czy będą mogły być osiągane [Mazur 1976, ss. 90-94].
14 W literaturze przedmiotu używa się również zamienne pojęcia „eksplanacja” lub też „wyjaśnianie”, czy „uza-sadnianie”.
15 W tym miejscu zasadne jest przywołanie starego chińskiego przysłowia, które w luźnym tłumaczeniu brzmi: „jeśli nie wiesz dokąd idziesz, to na pewno tam nie dojdziesz” .
16 Duże trudności powstają, gdy nie widać żadnego sposobu postępowania. W takich sytuacjach, szczególnie w realizacji celów doniosłych dla społeczeństwa i gospodarki, z pomocą może przychodzić nauka i procesy badawcze.
146
Jak można wnioskować z przedstawionego powyżej przeglądu rodzajów proble-mów, nie ma możliwości poprawnego i racjonalnego rozwiązywania problemów de-cyzyjnych bez wcześniejszego rozwiązania problemów poznawczych. Ponadto, jak zauważa Mazur, pomimo że problemy poznawcze i decyzyjne tak wyraźnie różnią się od siebie, są one od siebie nieodłączne. Zależność ta jest dwustronna: aby coś poznać, trzeba w tym celu coś zrobić, a więc decydować. I na odwrót, aby coś osiągnąć, trzeba również posiadać pewną wiedzę, a więc poznać. Decydowanie pomaga poznawać, a po-znawanie pomaga decydować. Jak z tego widać, nauka, jako działalność polegająca na rozwiązywaniu problemów, jest jedna. M. Mazur ponadto zauważa, że było nieporozu-mieniem zaliczanie do nauki wyłącznie problemów poznawczych, pozostawiając pro-blemy decyzyjne w rękach ludzi, którzy nie mieli pojęcia o ich rozwiązywaniu, a nawet nie wiedzieli, że to są problemy. Jeszcze i dziś ogromna większość ludzi podejmujących decyzje nie orientuje się, że decyzja, jako rozwiązywanie problemu decyzyjnego, wyma-ga dowodu trafności” [Mazur 1976, s. 96].