Zarówno postępowanie decyzyjne jak i poznawcze (badawcze) można opisać w formie procesu. W jednym i drugim procesie wyróżnia się umownie kilka kolejno następujących po sobie faz. W klasycznym procesie decyzyjnym są to: identyfikacja sytuacji decyzyjnej, sformułowanie problemu decyzyjnego, zbudowanie modelu decyzyjnego, wyznaczenie decyzji (dopuszczalnych, wystarczających lub optymalnych) i podjęcie ostatecznej decy-zji17. Stwierdzenie określonej sytuacji decyzyjnej oznacza wyznaczenie zbioru wszystkich czynników, mających wpływ na podjęcie decyzji przez decydenta. Czynniki te można podzielić na zależne od decydenta (na które ma on wpływ i które są kryteriami oceny decyzji) oraz niezależne od niego (na które nie ma on wpływu i stają się warunkami ogra-niczającymi decyzję)18. Z kolei problem decyzyjny oznacza szczególną sytuację, w której decydent (osoba lub grupa osób) staje przed koniecznością wyboru jednego z przynaj-mniej dwóch możliwych wariantów działania. Model decyzyjny określa zbiór decyzji (wa-riantów) dopuszczalnych i decyzji (wa(wa-riantów) optymalnych, dla wcześniej postawione-go problemu decyzyjnepostawione-go.
17 W literaturze przedmiotu spotkać można wiele modeli podejmowania decyzji, różniących się szczegółami. Najogólniej podejmowanie decyzji można rozpatrywać w dwóch znaczeniach: szerokim, traktowanym jako proces oraz wąskim, pojmowanym jako akt (samo podjęcie decyzji).
18 Brak wiedzy lub słabe rozpoznanie czynników niezależnych od decydenta może być przyczyną upraszczania procesu decyzyjnego i improwizowania, a skutkiem mogą być decyzje nietrafione. Trzeba też pamiętać, że po-dejmowanie decyzji (proces decyzyjny) w zarządzaniu przedsiębiorstwem jest zdeterminiowane wielorakimi uwarunkowaniami techniczno-organizacyjnymi, ekonomicznymi i także psychosocjologicznymi.
147 W procesie badawczym, po stwierdzeniu luki poznawczej, w wyniku np. rozmów i wywiadów z menedżerami, badań pilotażowych, czy studiów literatury przedmiotu, formułuje się sytuację problemową19. Daje ona podstawę postawienia problemu ba-dawczego (wyboru jednego z wielu możliwych w danej sytuacji, np. ważnego dla decy-dentów), często w formie pytania i ewentualnie prawdopodobnych na nie odpowiedzi (tzw. hipotez)20. Następnie, po konkretyzacji metod badawczych, przeprowadza się ba-dania, a wyniki analizuje i interpretuje. Ogólny schemat takiego postępowania przedsta-wiono na rysunku 1.
Rysunek 1. Proces badawczy
Teoria Stan wiedzy Praktyka Stan wiedzy Sytuacja problemowa Sform ułowanie problemu badawczego Zbudowanie modelu badań Operacjonalizacja badań Przeprowadzenie badań Stwierdzenie luki poznawczej Wyniki badań (rozwiązanie problemu) Przygotowa nie badań
Źródło: opracowanie własne .
Umiejętne połączenie procesu decyzyjnego z procesem badawczym (poznawczym) dla zapewnienia ich współdziałania, stworzyć może pożądaną w praktyce zarządzania przedsiębiorstwami kombinację obu procesów (zob. rysunek 2).
19 Sytuacja problemowa to określona luka między tym co się robi (praktyka) oraz tym co robić się powinno, np. zgodnie z oczekiwaniami interesariuszy (a przede wszystkim klientów). Sytuacja problemowa jest definiowa-na często jako nierozwiązadefiniowa-na sprawa, która wymaga podjęcia decyzji.
20 W badaniach naukowych z zakresu zarządzania hipotezy stawia się wówczas, gdy przyjmuje się podejście ilościowe, natomiast w badaniach jakościowych formułuje się pytania badawcze.
148
Rysunek 2. Proces badawczy i proces decyzyjny we wzajemnych relacjach
Teoria Stan wiedzy Praktyka Stan wiedzy Sytuacja problemowa Postawienie problemu badawczego badania wstępne Wyniki badań Sytuacja decyzyjna Postawienie problemu decyzyjnego Zbieranie danych Dobór metod Rozwiązanie problemu badawczego Rozwiązanie problemu decyzyjnego Podjęcie decyzji Zbieranie danych Dobór metod Sfera poznawcza
(badawcza) Sfera decyzyjna(menedżerska)
Źródło: opracowanie własne.
Przedstawione na rysunku 1 i 2 procesy cechuje świadomie założona ogólność ich prezentacji. Bez wchodzenia w zbędne szczegóły, między procesami badawczymi (po-znawczymi) a decyzyjnymi istnieje podobieństwo, które jest już widoczne w strukturze etapów tych procesów21. Zarówno postępowanie badawcze (zob. rysunek 3), jak i decy-zyjne jest procesem wieloetapowym, z określonym celem22, wejściem i wyjściem infor-macyjnym, a także tzw. właścicielem procesu (osobą odpowiadającą za proces, najlepiej znającą się na tym procesie) oraz klientem (odbiorcą efektów) procesu. W obu rodzajach procesów ich początkiem i końcem są (mogą być) stany wiedzy teoretycznej (teoria) i/lub stany wiedzy praktycznej (praktyka), przy czym procesy te mają charakter ciągły.
21 W prezentowanych w literaturze przedmiotu modelach procesu badawczego czy decyzyjnego ujmowane są jeszcze inne elementy, wykazujące swoistą komplementarność. Np. w modelu procesu badawczego, zareko-mendowanie rozwiązań dla praktyki (tzw. implikacje menedżerskie wynikające z badań), a w modelu procesu decyzyjnego – stworzenie warunków realizacji decyzji, w procesie badawczym – ocena jakości i wiarygodno-ści danych i wyników badań, a w modelu decyzyjnym – kontrola efektów (realizacji) podjętej decyzji. Elementy takie są także podobne, pod określonym względem. Ponadto niektórzy autorzy formułując proces decyzyjny umieszczają w nim, obok podmiotu decyzyjnego, zbioru sytuacji decyzyjnych (warunków), zbioru wyników, również zbiór hipotez o przyszłych sytuacjach kształtujących decyzje [Kisielnicki 2008, ss. 61-62].
22 Przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji musimy dokładnie wiedzieć, co mamy zamiar osiągnąć, a to wymaga sprecyzowania celu. Z kolei określenie celu (wiązki celów) zawsze wiąże się ze sformułowaniem problemu do rozwiązania (wiązki pytań problemowych, na które odpowiadając, znajdujemy rozwiązanie problemu). Stanisław Nowosielski
149 Rysunek 3. Struktura procesu badawczego
Przedmiot i obiekt badania
Problem
badawczy Cel bada
nia Hipotezy Pytania/
Faza realizacji badania Eksplikacja problemu i operacjonalizacja badań Odbiorca wyników badań (menedżer) Wyniki badań Cele badania (projektu)
(określone przez odbiorcę ( klienta)
Stopień realizacji celów badania (projektu) Raport z badań
Źródło: opracowanie własne.
Wspólne dla obu podejść, na określonym poziomie ogólności jest gromadzenie, rejestrowanie i analizowanie danych źródłowych i wtórnych (badania wstępne, rozpo-znawcze)23. Różnice dotyczą kilku kwestii, m.in.: celu prowadzenia procesu, stosowanych narzędzi metodycznych, efektów i ich odbiorców. Z tego wynika, iż celem w procesie poznawczym jest wzbogacenie lub zweryfikowanie istniejącej wiedzy, podczas gdy w procesie decyzyjnym – celem jest wybór jednego z wielu rozwiązań w danej sytuacji decyzyjnej, czyli podjęcie decyzji. Stąd też alokacja efektów obu procesów jest nieco odmienna: w procesie badawczym efekty badań mogą zasilać nie tylko zasoby wiedzy teoretycznej, ale także praktycznej (tzw. implikacje praktyczne, wspomagające proces decyzyjny), gdy w procesie decyzyjnym rezultaty (podjęta decyzja i wnioski z proce-su decyzyjnego) zasilają głownie wiedzę menedżerską. Podjęta (a następnie zrealizo-wana) decyzja wzbogaca zasoby wiedzy praktycznej (tworząc tzw. dobre praktyki), ale sama też (jak także proces dochodzenia do niej) może też stanowić przedmiot badań (np. z myślą o doskonaleniu24). Nieco inne, różniące się także rodzajowo, jest także in-strumentarium metodyczne: bardziej wysublimowane (specjalistyczne) narzędzia meto-dyczne są stosowane w procesie badawczym, aniżeli w procesie decyzyjnym, co oczywi-ście wymaga innego przygotowania (kwalifikacji) osób je stosujących. Co do odbiorców efektów obu procesów istnieją także określone podobieństwa i różnice. Jeśli badania
23 Badania mogą pomóc w ustalaniu celów decyzyjnych, poznaniu aktualnego stanu rzeczy oraz w wyszukiwa-niu sytuacji sprzyjających ich realizacji. Pełnią również funkcję kontroli podjętych i wykonanych decyzji przez określenie skuteczności wywołanych nimi działań, co może pomóc w doskonaleniu procesu decyzyjnego.
24 Problematyka podejmowania decyzji cieszy się niesłabnącą popularnością. Decydenci są coraz bardziej świadomi potencjalnych błędów związanych z procesem decyzyjnym. Jednakże badania empiryczne dowo-dzą, że pomimo większej wiedzy z zakresu podejmowania decyzji ich jakość nie poprawiła się w sposób zna-czący. Błędy popełniane przez menedżerów wynikają najczęściej z dwóch źródeł: traktowania decyzji jako domeny menedżerów najwyższego szczebla oraz braku systematycznej analizy i kontroli realizacji procesów decyzyjnych w organizacji. [Malewska 2013, ss. 33–45].
150
poznawcze mają charakter praktyczny, odbiorcą jest menedżer, wykorzystujący wprost (bezpośrednio) te efekty w procesie decyzyjnym, zależnie od rodzaju decyzji. Natomiast w badaniach teoretycznych, ich efekty mogą wzbogacać wiedzę menedżera, z zamia-rem ich wykorzystania w przyszłych decyzjach.