STEREOTYP ROSJANINA I JEGO PROFILOWANIE WE WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYŹNIE
VI. Profilowanie stereotypu Rosjanina w polskim dyskursie
Profil rozumiemy jako „wariant wyobrażenia przedmiotu [...], ukształ towany poprzez dobórfaset [tj. podkategorii,aspektów], ichuporządkowanie według reguł implikacji, ich wypełnienie treścią stosownie do przyjętej wie dzy o świecie, zarazem wariant kreowany przez jakiś czynnik dominujący, dominantę [...]; różne profile [... ] są tworzone na zasadzie derywacji wy
chodzącej od bazowego zespołu cech semantycznych w obrębie znaczenia — otwartego zespołu cech” (Bartmiński, Niebrzegowska 1998: 217, 220).
W dziejach stereotypu Rosjanina możemy —jak wynika z dokonanego przeglądu materiału SAT — wyróżnić pewne utrwalone społecznie punkty widzenia27:
27 Rozwinięcie i szersze uzasadnienie dla tak przeprowadzonego profilowania znajduje się w artykule Iriny Lappo w tym numerze „Etnolingwistyki”.
V.l. Punkt widzenia prostego człowieka —odpowiada mu ludowyprofil Rosjanina jako „brata-wroga”, na który składają się syndromy słowiańskiej swojskości, rosyjskiej duszy, Azjaty, zarazem agresora i niewolnika. Profil brata-wroga jest wartościowany ambiwalentnie. Cechy dominujące w tym profilu to fizyczna krzepa, agresywnośći głębokie psychicznepokrewieństwo z Polakiem, zakorzenione w syndromie słowiańskości, a znajdujące wyraz m.in. w niepohamowanej skłonności do alkoholu.
V.2. Punktwidzenia polskiego patrioty— profil Rosjanina-zaborcy. Ro sjanin postrzegany w kontekście ideologii imperialnego państwa, któremu służy i z którym się utożsamia, w imię którego kłamie, gwałcii zabija. Na ob raz tak rozumianego Rosjanina składają bardzo negatywnie wartościowane syndromy władcy-niewolnika oraz tzw. człowieka radzieckiego, owładniętego zbrodniczą ideologią, pozwalającąrealizować ideę dominacjinad innymi na
rodami.
V.3. Punkt widzenia inteligenta — pozwala z bazowego zespołu cech stereotypowych wykreować profil przyjaciela-Moskala, czyliobrazRosjanina jako człowieka kulturalnego, wrażliwego i myślącego, aspirującego do dzia
łań na miarę światową. Profil ten aktywizuje syndrom Rosjanina-nosiciela specyficznej i bogatej kultury narodowej, na który składają się takie charak
terystyki, jak: więź ztradycją i kulturą narodową,muzykalność, zamiłowanie do tańca, zabawy. Cechąistotną tegoprofilu jest pozytywna ewaluacjacech,
146
Jerzy Bartmiński, Irina Lappo, Urszula Majer-Baranowskabędących jego składnikami. Przyjaciel-Moskal bywa przez Polakówpostrze
gany jako współtwórca światowego dziedzictwa kulturowego.
V.4. Punkt widzenia dobrze wykształconego, proeuropejskiegopragma
tyka (najczęściej przedstawiciela młodej generacji) pozwalazobaczyć Rosja ninapartnera, Rosjanina Europejczyka i demokratę opodobnychaspiracjach życiowych i zbliżonym systemie wartości.
Bibliografia
Bartmiński Jerzy, 1988a, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w:] Kono
tacja, Lublin, UMCS.
Bartmiński Jerzy, 1988b, Kryteria ilościowe w badaniu stereotypów językowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. 41, s. 91-104.
Bartmiński Jerzy, 1993, O profilowaniu pojęć w słowniku etnolingwistycznym, [w:] Phi- lologia slauica. K 70-letiju akademika N. I. Tolstogo, red. V. N. Toporov, Moskwa, s. 12-19.
Bartmiński Jerzy, 1994, Jak zmienia się stereotyp Niemca w Polsce?, „Przegląd Humani
styczny” nr 5, s. 81-101.
Bartmiński Jerzy, 1995a, Poland’s neighbours in the eyes of Polish students, [in:] Stereoty- pes and Nations, ed. Teresa Walas, Cracow, p. 252-263 [wersja polska pt. Nasi sąsiedzi w oczach studentów, [w:] Narody i stereotypy, Kraków 1995, s. 258- 269; wersja niemiecka pt. Unsere Nachbarn aus der Sicht der Studenten, [w:]
Stereotypen und Nationen, Kraków 1999, s. 311-323].
Bartmiński Jerzy, 1995b, Wie andert sich das Stereotyp des Deutschen in Polen. „Zeit- schrift fur Empirische Textologie” 2, Trier, S. 18-29.
Bartmiński Jerzy, 1997, Etnocentrizm stereotipa. Polskie i nemeckie studenty o suoich sosedach, „Slavjanovedenie” I, Moskva, s. 12-24.
Bartmiński Jerzy, 1998, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem — na przykładzie stereotypu matki, [w:] „Język a kultura”, t. 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław, s. 63-83.
Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1997, Kognitiunoe opredelenie, profilirouanie ponjatej i sub’ektnaja interpretacija mira, [w:] Kognitiunaja linguistika końca XX veka. Materiały meźdunarodnoj naućnoj konferencii, Mińsk, 7-oktjabrja 1997, ćast I, s. 4-8.
Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1998a, Profile a, podmiotowa interpretacja świata, [w:] Profilowanie w języku i w tekście, pod red. J. Bartmińskiego i R. Tokarskiego, Lublin, s. 211-224.
Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1998b, Ethnolinguistic exploration in Lublin:
Dictionary of folk stereotypes and symbols. Ethnolinguistics, [in:] Ethnology and Anthropology at the Time of Transformation. Poland at the ljth Congress of the International Union of Anthropological and Ethnological Sciences, ed.
by K. Kaniowska, D. Markowska, Łódź, p. 135-137.
Bartmiński Jerzy, Panasiuk Jolanta, 1993, Stereotypy językowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, Wrocław, s. 363-387.
Berezović Elena, Gulik Dmitrij, 2002, „Homo ethnicus” v zerkale jazyka: k metodike opisanija, „Etnolingwistyka” 14, Lublin.
Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie...
147
Chorev V. A. (red.), 2000, Poljaki i russkie v głazach drug druga, Moskva, Indrik.
Chorev V. A. (red.), 2002, Rossija — Polśa. Obrazy i stereotipy v literaturę i kul’ture, Moskva, Indrik.
Coęeriu Eugenio, 1975, Sprachtheorie und allgemeine Sprachwissenschaft, Munchen, W. Fink Verlag.
Czarnocka Marta, 1990, Stereotypy językowe Rosjanina, Francuza i Amerykanina. Praca magisterska wykonana pod kier. J.Bartmińskiego, Zakład Języka Polskiego UMCS.
Drawicz Andrzej, 1988, Spór o Rosję i inne szkice z lat 1976-1986, London „Polonia”
1988.
Głowiński Michał, 2001, Rosjanin, Niemiec, Żyd. O nazwach narodowości w PRL-owskim wysłowieniu, [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, pod red. Tomasza Szaroty, Warszawa, „Neriton”.
Gołembski Franciszek, 1995, Osobliwości polsko-rosyjskich stosunków kulturalnych, [w:]
Polska — Rosja. Czas przewartościowań, pod red. Stanisława Bielenia, War
szawa, s. 145-156.
Hertz Aleksander, 1988, Żydzi w kulturze polskiej, Warszawa.
Jerofiejew Wiktor, Gdybym byl Polakiem, „Przekrój” nr 29/2926, 22 VII 2001.
Kapiszewski Andrzej, 1978, Stereotyp Amerykanów polskiego pochodzenia, Ossolineum, Wrocław-Warszawa- -Kraków-Gdańsk.
Kępiński Andrzej, 1990, Lach i Moskal. Z dziejów stereotypu, Warszawa — Kraków, PWN.
Kępiński Andrzej, 1995, The origins and functioning of the negatiue stereotype of Russia.
and the Russians, [in:J Stereotypes and Nations, ed. Teresa Walas, Cracow, pp. 153-157. [Geneza i funkcjonowanie negatywnego stereotypu Rosji i Rosja
nina, [w:] Narody i stereotypy, op. cit., s. 153-157].
Koch Alfred, 2001, Rosyjskie imperialne zabobony, „Gazeta Wyborcza” 30 I 2001.
Krzysztofek Kazimierz, 1995, Rosja a międzynarodowa, komunikacja cywilizacyjno-kulturowa, [w:] Polska — Rosja. Czas przewartościowań, pod red. Stanisława Bielenia, s. 124-144.
Kucharzewski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, tom I-VII, PWN, Warszawa.
Lewandowski Edmund, 1999, Rosyjski sfinks. Rosjanie wśród innych narodów, Książka i Wiedza, Warszawa.
Lippmann Walter, 1992, Public Opinion, New York.
Maciejewski Jan, 2000 — Stereotip Rosii i russkich v pol’skoj literaturę i obśćstuennom soznanii, [w:] Chorev V. A. (red.).
Majer-Baranowska Urszula, 2001, Profile pojęcia ‘woda’ w polszczyźnie ludowej i potoczni:').
Rozprawa doktorska, Lublin, mps.
Mazurkiewicz Małgorzata, 1990, Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 129-146.
Mężyński Kazimierz, 1938, Rosja w wykładach paryskich Mickiewicza, Poznań.
Niewiara Aleksandra, 2000, Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI- XIX wieku, Katowice, Wyd. US.
Osgood Charles, Suci G. Tannenbaum P., 1957, The Measurement of Meaning, Urbana.
Peisert Maria, 1992, Nazwy narodowości i ras we współczesnej polszczyźnie potocznej, [w:]
„Język a Kultura”, t. 5, Potoczność w języku i w kulturze, Wrocław. [Dane ankietowe za rok 1989.]
Pisarkowa Krystyna, 1976, Konotacja semantyczna nazw narodowości, „Zeszyty Praso
znawcze” R. XVII, nr 1, s. 5-26.
148
Jerzy Bartmiński, Irina Lappo, Urszula Majer-BaranowskaPogonowska Ewa, 2002, Dzikie biesy. Wizja Rosji sowieckiej w antybolszewickiej poezji polskiej lat 1917-1932, Lublin.
Polacy-Rosjanie, 1999: Polacy w oczach Rosjan — Rosjanie w oczach Polaków. Międzyna
rodowa konferencja naukowa Instytutu Slawistyki PAN, Warszawa 2-4 XII 1999. Tezy referatów, red. Roman Bobryk, Jerzy Faryno.
Polkowska Anna, Potocka-Hoser Anna, Kurcz Ida, 1992, Struktura wewnętrzna reprezenta
cji umysłowej terminów politycznych: stereotypy czy prototypy, [w:] Kolokwia psychologiczne, t. 1, Stereotypy i uprzedzenia, pod red. Zdzisława Chlewiń- skiego i Idy Kurcz, Warszawa.
Polska-Rosja, 1998: Polska i Rosja, pod red. Agnieszki Madziak-Miszewskiej, Warszawa.
Prokop Jan 1985, Otchłań rozchełznana, [w:] Szczególna przygoda żyć nad Wisłą, Londyn.
Prokop Jan 1998, Lata niby-Polski, Kraków.
Putnam Hilary 1975, Mind, Language and Reality, Cambridge.
Quasthoff Uta 1973, Soziales Vorurteił und Kommunikation. Eine sprachwissenschftliche Analyse des Stereotyps, Frankfurt am Main.
Schaff Adam 1981, Stereotypy a działanie ludzkie, Warszawa.
Stepanov Jurij S., 1997, Konstanty. Slouar’ russkoj kultury. Opyt issledouanija, Moskva.
Stępniak Klemens, 1993, Słownik tajemnych gwar przestępczych, współpraca Zbigniew Podgórzec, Londyn.
Szczukin Wasilij, 1999, Dusza rosyjska, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko- -angielski, tom 2, pod red. Andrzeja de Lazari, Lodź.
Świerczyńska Dobrosława, 1996, Narody w przysłowiach, „Wiedza i Życie” 1996, nr 2.
Tabakowska Elżbieta (red.), 2001, Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków.
Tazbir Janusz, 1957, Ze studiów nad ksenofobią w Polsce w dobie późnego renesansu,
„Przegląd Historyczny”, t. 48, z. 4.
Tazbir Janusz, 1996, Rosjanie i Polacy — słowiańskie krzywe zwierciadło: fałszywy ksiądz, przewrotna Polka, „Polityka” 1996, nr 38.
Tazbir Janusz, 1998, W pogoni za Europą, Warszawa.
Wejland Andrzej Paweł 1991, Obrazy grup społecznych. Studium metodologiczne, War
szawa.
Wierzbicka Anna 1984, Leiicography and Conceptual Analysis, Ann Arbor.
Wierzbicka Anna 1987, English Speech Ad Verbs. Sydney.
Wierzbicka Anna, 1992, Semantics, Culture and Cognition, New York — Oxford.
Wierzbicka Anna, 1997, Understanding Cultures Through Their Key-words: English, Russian, Polish, German, Japanese. New York — Oxford.
Wierzbicka Anna 1999, Język, umysł, kultura. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wilk 1998, Wilczy notes, Gdańsk, słowo / obraz / terytorium.
Znaniecki Florian 1931, Studia nad antagonizmem do obcych, Poznań.
Cytowane materiały publicystyczne
Carrere d’Encausse, Helene, Przyszłość Rosji, Z historykiem profesor Helene Carrere d’Encausse, autorką wielu książek o Rosji, rozmawia Leopold Unger. „Gazeta Wyborcza” 2 VI 1999.
Czech Jerzy, Samara po Puszkinie, „Rzeczpospolita” 5 VI 1999.
Czech Jerzy, Ach, tolstyje żurnały, „Rzeczpospolita” 12 II 2000.
Czech Jerzy, Słowo nieprawdy, „Rzeczpospolita” 13 V 2000.
Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie...
149
Czech Jerzy, Podróż na wschód: Moskwa literacka. „Rzeczpospolita” 9 VIII 1997.
Czech Jerzy, Z kraju Czapajewa, „Rzeczpospolita” 7 III 1998.
Czech Jerzy, Kasjer przychodzi w południe, „Rzeczpospolita” 6 VI 1998.
Cichocka Elżbieta, Rozumem Moskwy nie ogarniesz, „Gazeta Wyborcza” 6 VI 01.
Janowski Michał, Pozory nieprzyjaźni, „Rzeczpospolita” 28 VII 1995.
Grzybowska Krystyna, Niemiecko-rosyjskie związki uczuciowe, „Rzeczpospolita” 28 IX 1994.
Grzybowska Krystyna, Masaż rosyjskiej duszy. „Rzeczpospolita” 3 IX 1997.
Hugo Bader Jacek, Lube, lube chłopaki z Luberców, „Gazeta Wyborcza” 18 VII 2001.
Kaniewski Łukasz, Żydzi mają lepiej. Ze wspomnień statysty: grałem Niemca w „Piani
ście”, „Rzeczpospolita” 4 IX 2002.
Kapuściński Ryszard, O sytuacji w Rosji w kilka lat po „Imperium”, Z Ryszardem Kapuścińskim rozmawiał Węgłarczyk Bartosz, „Gazeta Wyborcza” 18 V 1996.
Kapuściński Ryszard, Rosyjska obsesja, Dodatek do weekendowego wydania „Rzeczpo
spolitej” „Plus Minus” 18 III 2000.
Kowalczewska Agnieszka, Pęczak Mirosław, Wschód zachodzi, „Polityka” nr 1, 2001.
Kacewicz Michał, Car Władimir, „Newsweek Polska” 2002/35, s. 29-30.
Łomanowski Andrzej, Rosyjska dusza, „Życie”/ dział magazyn 15 III 2002.
Lazari Andrzej, Dlaczego Rosjanie nie trawią Zachodu? „Rzeczpospolita” 7 II 1998.
Madej Bogdan, Ku czerwonemu caratowi, „Rzeczpospolita” 25 XI 2000.
Masłoń Krzysztof, Rosyjskie konteksty, „Rzeczpospolita” 18 XI 1998.
Masłoń Krzysztof, Zbrodnia jedno ma imię, „Rzeczpospolita” 12 IV 2001.
Masłoń Krzysztof, Mencwel Anna, Literatura, jest sztuką zdziwienia, „Rzeczpospolita”
6 VI 2001.
Malik Ryszard, Pod rządami mafii, „Rzeczpospolita” 7 VII 1994.
Narbutt Maja, Sąsiedzkie spojrzenie w rosyjską duszę, „Rzeczpospolita” 8 XI 2001.
Olbrzychski Daniel, Do przyjaciela Moskala, „Polityka” nr 32/2000 (2257), 5 VIII 2000.
Popowski Sławomir, Dogonić i przegonić, „Rzeczpospolita” 15 IX 2000.
Popowski Sławomir, Seksowny Putin, „Rzeczpospolita” 5 XII 2000.
Pomianowski Jerzy, Dwie Rosje, „Rzeczpospolita” 18 I 1997.
Pruszyński Mieczysław, Do redakcji: Dwie Rosje, „Rzeczpospolita” 22 II 1997.
Skaradziński Bohdan, Dusza na wagę złota przyjaciela-Moskala. Bukowski — dwadzieścia lat później. „Rzeczpospolita” 28 II 1998.
Zawadzki Włodzimierz, Słowo o Rosjanach, „Rzeczpospolita” 2000, nr 18.
Zaucłia Andrzej, Rosyjski spichlerz, „Newsweek Polska” 2002, nr 35, s. 31.
Żukowski Mirosław, Stachanowiec, „Rzeczpospolita” 11 VI 1996.
Rozwiązanie skrótów
AnSk SPP — Anusiewicz Janusz, Skawiński Jacek, Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa-Wrocław, PWN 1996.
ASA-90 i ASA-2000: Niepublikowane materiały ankiet przeprowadzonych w 1990 r.
i w 2000 r. w środowisku studenckim Lublina przez zespół w Instytucie Filo
logii Polskiej UMCS opracowujący pod kier. J. Bartmińskiego temat „Słow
nictwo aksjologiczne we współczesnym języku polskim” (w 1990 roku an
kietę przeprowadzili Piotr Brzozowski i Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozow- ska, w 2000 r. — Beata Ży wieka). Respondenci odpowiadali na jedno pytanie:
150
Jerzy Bartmiński, Irina Lappo, Urszula Majer-Baranowska„Jakich słów użyłbyś, by scharakteryzować istotę prawdziwego X-a”. Raport z badań jest przygotowany do druku.
DYF-93: Ankieta „Jak studenci lubelscy widzą swoich sąsiadów?” przeprowadzona me
todą dyferencjału semantycznego Osgooda w 1993 r. w Lublinie wśród 100 osób. Omówienie metody i wyniki badawcze zob. Bartmiński 1986, 1995, 1997.
ISJP Bańko — Inny słownik języka polskiego, red. Mirosław Bańko, Warszawa 2000.
LAS-90: Lubelska ankieta studencka, przeprowadzona w Instytucie Filologii Polskiej UMCS w ramach seminarium magisterskiego J. Bartmińskiego w r.1990, do
tyczyła stereotypów narodowych i rodzinnych. Materiały na temat Rosjanina wedle ankiety LAS-90 zebrała w ramach tego seminarium Marta Czarnocka i przedstawiła w swojej pracy magisterskiej (Czarnocka 1990). Całość doku
mentacji skontrolował i obliczenia skorygował J. Bartmiński. Ankieta zawie
rała 10 następujących poleceń: 1) Podaj znaczenia słowa „Rosjanin”, 2) Po
daj słowa, których używasz zamiast słowa „Rosjanin”; 3) Podaj cechy, które według Ciebie najlepiej charakteryzują typowego (jaki jest) Rosjanina; 4) Po
daj cechy, które według Ciebie najlepiej charakteryzują wzorowego (jaki po
winien być) Rosjanina; 5) Wymień przedmioty charakterystyczne dla Rosja
nina; 6) Uzupełnij zdanie; X jest Rosjaninem, ale ...; 7) Dopisz nasuwający Ci się rzeczownik do przymiotnika „rosyjski” ..., „rosyjska” .. ., „rosyjskie”
..., 8) Dopisz czasownik do wyrażeń „jak Rosjanin”, „po rosyjsku” i obja
śnij znaczenia całych zwrotów; 9) Podaj znane Ci przysłowia o Rosjaninie;
10) Zapisz znane Ci anegdoty o Rosjaninie.
Linde SJP — Linde Samuel B., Słownik języka polskiego, Lwów 1859.
PBS 2001 — Badanie Pracowni Badań Społecznych na zlecenie Polskiej Agencji Infor
macyjnej w dniach 28 XI-4 XII 2001 r. na reprezentatywnej 1015-osobowej próbie dorosłych Polaków. Dane pochodzą z www.pai.pl/polska_rosja/
PSWP Zgół — Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, pod red. Haliny Zgółkowej, t.15, Poznań, Wydawnictwo Kurpisz 1998.
SJP Dor — Słownik języka polskiego, t. 1-11, red. Witold Doroszewski, Warszawa 1958- 1969.
SJPs Bańko — Słownik języka polskiego. Suplement pod red. M. Bańko, M. Krajewska, E. Sobol, Warszawa, PWN, wyd. II poprawione 1993.
SLSJ 1980 — Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wrocław.
SSiSL 1996, 1999 — Słownik stereotypów i symboli ludowych, Koncepcja całości i redakcja Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska, t. Kosmos.
[cz.] 1. Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; [cz.] 2. Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999.
SSyn DGT 1993 — Dąbrówka Andrzej, Geller Ewa, Turczyn Ryszard, Słownik synonimów, Warszawa.
SWJP Dunaj — Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. Bogusława Dunaja, Warszawa 1999.
Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie...