PROFILOWANIE STEREOTYPU ROSJANINA W POLSKIM KRĘGU JĘZYKOWO-KULTUROWYM
D. Rosjanin-Europejczyk
Noweaspiracje cywilizacyjnezwyciężające w polskim społeczeństwiepro wadzą, zwłaszcza w pokoleniu młodszym, do takiego przeprofilowania tra dycyjnego obrazu, że Rosji i Rosjan prawie nie widzi. Młody człowiek, który czuje się Europejczykiem, łatwo znajdzie wspólny język z młodymRosjani
nem o podobnych aspiracjach. Ale będzie tojęzyk angielski. W ramachglo
balizacji mają takie same zainteresowania (np. muzyka) inawyki żywieniowe (np. Mc’Donalds). Wykształconymłody człowiek, który czujesię w Europie jak w domu, pracuje nadprofilem Rosjaninajako „obcego iciut egzotycznego sąsiada”. Jeśli Rosjanin nie jest akceptowany przez młode pokolenie Pola
ków, to nie tyle z powodów ideologicznych (komunizm) czy historycznych (zabory, wywózki na Sybir, Katyń),lecz jakoprzedstawiciel narodubiednego
Profilowanie stereotypu Rosjanina... 171
i poniekąd opozycyjnego wobec Europy, gdzie mentalnie młoda generacja jużsię zadomowiła. Podmiot, który konceptualizuje ten profil, nie jest ślepy również na polski mit o „niewolniczej mentalności” Rosjan, bo mitu — jak twierdzą znawcy zagadnienia — zniszczyć się nie da. Mircea Eliade pisze:
„Mit może ulec degradacji [...]; nie traci on przy tym ani swej struktury, ani znaczenia” (Eliade 1993: 414). Można co najwyżej puścić w obieg inny, przeciwstawny, skonstruowany au rebours, ale wtedy w obiegu kulturowym będą dwa mity. Podobnie jest z profilami — wybór i aktualizacja profilu należy do homo loquens, zależy od obranej perspektywy i — w przypadku stereotypów narodowych — aktualnych stosunków między państwami (ja kakolwiek zadra, nie mówiąc o wojnie, natychmiast uruchamia i uwypukla profil wroga). Wyniki badań polskiej opinii społecznej uzyskane przez PBS w roku2001 pokazują, że Polacy oceniająrelacje z Rosją jako przyjazne.Py
tanio stosunek do Rosjan jako narodu Polacy deklarują sympatię iszacunek (razem 54%) oraz obojętność (36%) (PBS-2001), co w świetle negatywnego stereotypu może dziwić, ale dziwić nie powinno, jeżeli zdamy sobiesprawę, jaki profil Rosjanina jest obecnie aktualizowany.
IV. Zakończenie
Profilem prototypowym stereotypu Rosjanina — rozumianego w kate goriach narodowości — jest przedstawiciel ludu: moskal, kacap, rusek, kal-muk itd. Najbardziej negatywny — ideologizowany i upolityczniony — jest obraz przedstawiciela władzy rosyjskiej: carski urzędnik, bolszewik, sowiet, partyjny urzędnik itd. Profil ten ma zarazem najszerszy zasięg społeczny.
Ujęcie narodowościowe w tym profilujest tak skutecznie przesłonięte przez opis w kategoriach ideologii, że wydaje się nieobecne. Jednak stereotyp Rosjanina-zaborcy (który wnowszych, aczkolwiek już historycznych czasach jest swoistym skrótem myślowym do „dominacji sowieckiej”) jest derywo-wany od profilunarodowościowego,który uznaliśmy za prototypowy. Najcie
kawszy jednak — a zarazem najbardziej skomplikowany — poniekąd nawet wewnętrznie skłócony — jest profil Rosjanina, który wyłania się z analizy obrazów inteligenta rosyjskiego. W ślad za Mickiewiczem wypadałoby go na zwać przyjacielem Moskalem. Jest to profil stworzony i wyzyskiwany przez inteligencję polską. Natomiast profil Rosjanina-Europejczyka może nawet nie zasługuje na miano „stereotypowego”, ponieważ nie jest nacechowany aksjologicznie. Podstawą dla jego wyodrębnieniabyła jednak wyraźna za
rysowująca się sylwetka podmiotu mówiącego: młodego, znającego języki i swobodnieporuszającego się we współczesnym świecie Polaka, któryspo
gląda w stronę Rosji z ukrytą obojętnością.
172
Irina Lappo Rozwiązanie skrótówKPPiWPP Adalb — S. Adalberg, Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, Warszawa 1889-1894.
SPP-Dor — Słownik poprawnej polszczyzny, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa: PWN 1995, wyd. 18.
SJP-Linde — Linde, Słownik języka polskiego, Lwów 1859.
SPP-Anus — J. Anusiewicz, J. Skawiński, Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa- Wrocław:PWN 1996:
SJPs-Bańko — Słownik języka polskiego. Suplement pod red. M. Bańko, M. Krajewska, E. Sobol, Warszawa: PWN, wyd. II poprawione 1993
PSWP-Zgóik — Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, pod red. Haliny Zgółkowej, t. 15, Poznań:Wydawnictwo Kurpisz 1998
ISJP-Bańko — Inny słownik języka polskiego, red. Bańko, Warszawa 2000.
PBS-2001 — Badanie przeprowadziła Pracownia Badań Społecznych na zlecenie Polskiej Agencji Informacyjnej w dniach 28 XI-4 XII 2001 r. na reprezentatywnej 1015-osobowej próbie dorosłych Polaków. Dane pochodzą z www.pai.pl/
polska_rosja/
Literatura
Bartmiński Jerzy, 1998, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem — na przykładzie stereotypu matki, [w:] „Język a kultura” t. 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław, s. 63 -83.
Bartmiński Jerzy, 1994, Jak zmienia się stereotyp Niemca w Polsce? „Przegląd Humani
styczny” nr 5, s. 81-101.
Bartmiński Jerzy, 1993, O profilowaniu pojęć w słowniku etnolingwistycznym, [w:] Philolo- gia slavica. I< 70-letiju akademika N. I. Tolstogo, red. V. N. Toporov, Moskwa, s. 12-19.
Bartmiński Jerzy, 1997, Etnocentrizm stereotipa. Polskije i nemeckije studenty o suoich sosedach, „Slavjanovedenie” I, Moskva, s. 12-24.
Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1998, Profile a podmiotowa interpretacja świata, [w:] Profilowanie w języku i w tekście, pod red. J. Bartmińskiego i R. Tokarskiego, Lublin, s. 211-224.
BLM = Bartmiński J., Lappo I., Majer-Baranowska U., Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie, Etnolingwistyka 14, 2002, s. 105.
Brzozowski Stanisław, 1957, Sam wśród ludzi, Kraków.
Civ’jan Tatjana V., 1997, Vzgljad na sebja ćerez pośrednika, „Slavjanovedenie”, 1.
Drawicz Andrzej, 1988, Spór o Rosję i inne szkice z lat 1976-1986, London „Polonia”
1988, s. 11.
Drawicz Andrzej, 1995, Nasze widzenie Rosjan w XX wieku, „Dzieje Najnowsze” nr 2, Warszawa, s. 37-41.
Drawicz Andrzej, 1993, Jak najlepiej nie zrozumieć Rosji, „Dialog”, nr 12.
Dzwonkowski W., 1991, Rosja a Polska, Warszawa.
Duchiński F., 1858-1861, Zasady dziejów Polski, innych krajów słowiańskich i Moskwy, cz. 1-3, Paryż.
Profilowanie stereotypu Rosjanina...
173
Giza A., 1993, Polaczkowie i Moskale — wzajemny ogląd w krzywym zwierciadle. (1800- 1917), Szczecin.
Eliade Mircea, 1993, Traktat o historii religii, Łódź.
Kantor V. K., 1997, „. . . Est’ europejskaja derżaua”. Rossija: trudnyj put’ k cwilizacii.
Istoriosofskie oćerki, Moskva.
Karpiński W., 1994, Polska a, Rosja: z dziejów słowiańskiego sporu, Warszawa.
Kępiński Andrzej, 1990, Lach i Moskal. Z dziejów stereotypu, Warszawa-Kraków, PWN.
Kępiński Andrzej, 1995, Geneza i funkcjonowanie negatywnego stereotypu Rosji i Rosja
nina, [w:] Narody i stereotypy, op. cit., s. 153 -157.
Konwicki Tadeusz, 1995, Mała apokalipsa, Warszawa.
Kucharzewski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, tom I—VII, PWN, Warszawa.
Lewandowski Edmund, 1999, Rosyjski sfinks. Rosjanie wśród innych narodów, Warszawa.
Lippmann W., 1922, Public opinion, New York.
Maciejewski J., 1998, Stereotyp Rosji i Rosjanina w polskiej literaturze i świadomości społecznej, „Więź” nr 2.
Mężyński Kazimierz 1938, Rosja w wykładach paryskich Mickiewicza, Poznań.
Miłosz Czesław, 2000, Człowiek wśród skorpionów, Kraków.
Ogonowski Z., 1977, Z dziejów megalomanii narodowej, „Polityka”, nr 25.
Opacki Z., 1993, Barbaria rosyjska. Rosja w historiografii i myśli politycznej Henryka.
Kamieńskiego, Gdańsk.
Peisert. Maria, 1992, Nazwy narodowości i ras we współczesnej polszczyźnie potocznej, [w:]
„Język a Kultura”, t. 5, Potoczność w języku i w kulturze, Wrocław.
Polacy-Rosjanie, 1999, Polacy w oczach Rosjan — Rosjanie w oczach Polaków. Między
narodowa konferencja naukowa Instytutu Slawistyki PAN, Warszawa 2~4 XII 1999, tezy referatów, red. Roman Bobryk, Jerzy Faryno.
Polska-Rosja, 1998, Polska i Rosja, pod red. Agnieszki Madziak-Miszewskiej, Warszawa.
Poljaki i russkie: Vzaimoponimanie i uzaimoneponimanie, sost. A. V. Lipatov, I. O. Śaj- tanov, Moskva 2000.
Poljaki i russkie u głazach drug druga, 2000, Chorev V. A. (red.), Moskva, „Indrik”.
Prokop Jan, 1985, Otchłań rozchełznana, [w:] Szczególna przygoda żyć nad Wisłą, Londyn.
Prokop Jan, 1998, Lata, niby-Polski, Kraków.
Stangor Charles, Schaller Mark, 1999, Stereotypy jako reprezentacje indywidualne i zbio
rowe, [w:] Stereotypy i uprzedzenia, red.: C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hew- stone, przekład: M. Majchrzak, A. i M. Kacmajor, A. Nowak, Gdańsk.
Sugiera Małgorzata, 1996, Dramaturgia Sławomira Mrożka, Kraków, Universitatis.
Szczypiorski Andrzej, 1996, Początek, Poznań.
Swierczyńska Dobrosława, 1996, Narody w przysłowiach, „Wiedza i Życie”, nr 2.
Tazbir Janusz, 1957, Ze studiów nad ksenofonbią w Polsce w dobie późnego renesansu,
„Przegląd Historyczny”, t. 48, z. 4.
Tazbir Janusz, 1996, Rosjanie i Polacy — słowiańskie krzywe zwierciadło: Fałszywy ksiądz, przewrotna Polka, „Polityka”, nr 38.
Tazbir Janusz, 1991, Moskwicin w sarmackim zwierciadle (Obraz Rosjanina w literaturze polskiej), „Polityka”, nr 48;
Tazbir Janusz, 1998, Moskwicin i Lach: wzajemne postrzeganie, [w:] W pogoni za Europą, Warszawa.
Tradycja i współczesność. Powinowactwa literackie polsko-rosyjskie, 1978, red. B. Galsret, Warszawa.
Wierzbicka Anna, 1999, Język, umysł, kultura, Warszawa.
Znaniecki Florian, 1931, Studia nad antagonizmem do obcych, Poznań.