STEREOTYP ROSJANINA I JEGO PROFILOWANIE WE WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYŹNIE
II. Rosjanin w świetle danych systemowo-językowych
II. 1. Nazwa i jej rozumienie
Wschodni sąsiad Polaków otrzymuje w języku polskim kilka nazw: Ro sjanin, pot. Rusek, Ruski- Wielkorus-, Moskwicin i Moskal-, oraz Iwan, rza dziej: Wania, Sasza. Charakteryzującą nazwą jest przezwiskowy Kacap. Nie brak określeń okazjonalnych. Podstawową i neutralną nazwą (etnonimem) wschodniegosąsiada we współczesnym języku polskim jest Rosjanin, wyraz o nieprzejrzystej formiewewnętrznej, niejasnej etymologii, upowszechniony w polszczyźnie dopiero od XVIII wieku (wcześniej używano nazw Moskwi
cin i Moskal, o których dalej). W definicji słownikowej Rosjanina — ‘ktoś, kto pochodzi z Rosji’ (według ISJP Bańki 2000) — występuje wieloznaczne pojęcie ‘pochodzenia’, które dopuszcza objęcie tym etnonimem ludzi róż nej narodowości będących mieszkańcami i obywatelami państwa rosyjskiego, niekoniecznienarodowości rosyjskiej. Takie współczesnerozumienie tego et-noniniu potwierdziły badania ankietowe przeprowadzone w roku 1990 (an kiety LAS-90 i ASA-90)6. Dominujące rozszerzone rozumienie etnonimu 6 Respondenci LAS 90, odpowiadając na pytanie o definicję Rosjanina, stosowali trzy różne kategoryzacje nadrzędne: polityczną, geograficzną i narodowościową, w relacji ilościowej z grubsza biorąc jak 3:2:1; Rosjanin był przez nich najczęściej określany jako — obywatel pewnego państwa (ZSRR, RFSRR, Rosji; obywatel Sowietlandu, im
perium sowieckiego, Kraju Rad.)', potem —jako mieszkaniec pewnego kraju (ZSRR, RSFRR; ten, co mieszka na Wschodzie, mieszkaniec Euro-Azji, mieszkaniec Moskwy, nasz wschodni sąsiad) i dopiero w trzeciej kolejności —jako człowiek narodowości rosyj
skiej, mający pochodzenie rosyjskie. Taki sposób kategoryzowania Rosjanina w definicjach pozostaje w kontraście ze sposobem definiowania Niemca, który dla młodych respon
dentów LAS- 1990 był przede wszystkim ‘członkiem narodowości niemieckiej’, w drugiej kolejności ‘mieszkańcem Niemiec’, w trzeciej — ‘obywatelem państwa niemieckiego’ (por.
Bartmiński 1994: 83 84). Także respondenci ASA-90 pytani o cechy „prawdziwego Ro
sjanina” nie eksponowali kryterium narodowego, zwykle rozpoczynali od informacji, że dla nich Rosjanin jest człowiekiem, który pochodzi z ZSRR/Rosji, mieszka / urodził się w ZSRR / Rosji-, dopiero w drugiej kolejności podawano, że to ktoś, kto należy do narodu
110 Jerzy Bartmiński, Irina Lappo, Urszula Majer-Baranowska
Rosjanin stanowi refleks przeszłości, dziedzictwo b. ZSRR, który w czasach PRL-u był określany jako „państwo stu narodów” (por. Lewandowski 1999:
104-105).
II.2. Synonimy
Synonimy Rosjaninasą z reguły emocjonalne. Najczęściej w potocznej polszczyźniewspółczesnej są używanewyrażenia Rusek, Ruski,w lm. Ruscy, Ruskie, które mają nacechowanie lekceważące, poufale, nieco żartobliwe.
Przymiotnikruski zachowuje przy tym wciąż jeszcze także swoje dawniejsze, historyczne znaczenie ‘wschodniosłowiański; odnoszący się do Rusi jako pewnej historycznej całości’, na które nakłada się nowsze, również szerokie (ale geograficznie inaczej zakreślone) znaczenie ‘pochodzący z dawnego Związku Radzieckiego / imperium sowieckiego’.
Nazwy Wielkorus, podobniejak Wielka Ruś, wielkoruski, nie mają dziś obiegu w polszczyźnie', pojawiają się sporadycznie w tekstach historycz nychjako sui generiszapożyczenia z XIX-wiecznego języka rosyjskiego, po świadczają obecność ówczesnego postrzegania relacji Rosja-Ukraina z po zycji dominacji rosyjskiej. Dość powszechna jest świadomość, że ewokują one deprecjonujące Ukrainę analogiczne serie Malorus, Mała Ruś / Malo-ruś, małoruski w znaczeniu ‘Ukrainiec, Ukraina, ukraiński’, których także we współczesnej polszczyźniejuż się nie używa (choć się o nich pamięta).
W praktyce językowej obserwujemy dziś dwie przeciwstawne tendencje:
z jednej strony dorozszerzaniaznaczeniaetnonimu Rosjanin i zwłaszcza jego potocznego synonimu Ruski na wszystkich „ludzi zza Buga” mówiących po rosyjsku, „po rusku”, więc na mieszkańców Rosji i d. ZSRR, z drugiej zaś strony przenoszeniana samych Rosjan nazw innych narodowości d. ZSRR, zwłaszcza Kałmuków, co podkreśla „azjatyckość” Rosjan w oczach części Polaków.
Tradycyjnymi synonimami Rosjanina w polszczyźnie są Moskal (w sta- ropolszczyźnie też Moskwiciri) i przezwiskowy Kacap; pierwszy ma czytelną formę wewnętrzną, wiąże członka narodowości z centrum władzy politycz nej usytuowanej w Moskwie, drugi znaczeniowo mało jużdlawspółczesnych
rosyjskiego, a w trzeciej, że to ktoś, kto jest obywatelem pewnego państwa {(ZSRR / re
publiki radzieckiej). Wśród hiperonimów Rosjanina podawanych w ASA-90 dominowała kategoryzacja geograficzna, która do narodowej i politycznej miała się ilościowo w przybli
żeniu jak 4 : 2 : 1. W danych ASA-90 wystąpiła też jeszcze inna, ogólniejsza (i najbardziej nowoczesna) kategoryzacja: prawdziwym Rosjaninem jest ten, kto czuje się Rosjaninem / uważa się za Rosjanina.
7 SJP Dor (tom 9, 1967) stwierdza, że przymiotnik wielkoruski ‘dotyczący Wielkiej Rusi, Rosji etnicznej’ jest „dziś używany rzadko, zastąpiony przez rosyjski”; ISJP Bańki 2000 tego przymiotnika nie notuje wcale.
Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie... 111
Polaków przejrzysty, jestetymologicznie związanyze słowem cap i charakte ryzujący Rosjaninaocl typowej kiedyś dla nichbrody odróżniającej w oczach Polaków Rosjan od wąsatych Polaków i podgolonych Ukraińców, Rusinów.
Obecnie nazwa kacap jest odnoszona nie tylko do Rosjan, lecz ogólnie do mieszkańców dawnego Związku Radzieckiego, którym przypisuje się tępotę i zacofanie (drugie potoczne znaczenie słowa kacap notowane w SWJP Du- naja to ‘człowiek ciemny, zacofany, głupi; tępy’).
Żartobliwymi określeniami Rosjan w polszczyźnie potocznej — niekiedy używanymi także lekceważąco — są nazwy urobione od imion uważanych przez Polaków za typowe dla tej nacji: Iwan, Wania, zdrob. Wańka, (por.
AnSk SPP; Peisert 1992: 215), Sasza, Tamara i Wowa (URB 90).
Ankietowe badania LAS-90 przyniosły wzbogacenie materiału także w zakresie synonimii i ujawniły silną tendencję dojej emocjonalizacji. W an
kiecie LAS-90 na polecenie: „Podaj słowa, których używasz zamiast słowa Rosjanin” padło aż 37 różnych jednostek leksykalnych i zestawień, z któ
rych — poza omówionymi już synonimami Ruski, Rusek, kacap — znalazły się także swego rodzaju etykiety ideologiczne wiążące Rosjanina z ustro
jem komunistycznym: Sowiet, bolszewik, czerwony, komunista-, rzadziej też:
towarzysz, kołchoźnik, człowiek radziecki, mieszkaniec republiki radzieckiej, a także używane ironicznie na zasadzie ąuasi-cytatu z oficjalnego języka cza sów PRL — bracia / przyjaciele ze Wschodu (co należy interpretować jako
‘udający braci i przyjaciół, ale w istocie niebędący nimi’).
Dosadny cep, podany przez kilka osób, używany w potocznej polszczyź
nie takżejako pogardliwe określeniepolskiegomieszkańca wsi, ma motywa cję szczególną, jest rodzajem żartu polegającego na „polskim” (tj. zgodnym z zasadami czytania liter łacińskich) odczytaniu i rozwiązaniu nazwy pań stwa „CCCP” (jako cep cepa cepem pogania), intencjonalnie koresponduje on z przezwiskiem kacap.
II.3. Hiperonimy Rosjanina
Dwie zwłaszcza nazwy są używane jako nadrzędne kategorie wobec Rosjanina — neutralna Słowianin i nacechowana wartościująco — Azjata.
W obu razachsłużą oneodmiennej konceptualizacji Rosjanina: wpierwszym przypadku jako kogoś bliskiego, pobratymca, starszego brata, w drugim przeciwnie, jako — kogoś dalekiego i obcego, stawianego w opozycji do Europejczyka i Europy.
Odmiennie ukierunkowanym sposobem superkategoryzacji Rosjanina jest określanie go jako sąsiada, przy czym w polskim narodowym obra
zie świata kategoria sąsiadapodlegawyrazistemu wartościowaniu. Sąsiadów dzieli się na neutralnych (Czesi, Słowacy, Litwini, Białorusini) i niebezpiecz-
112 Jerzy Bartmiński, Irina Lappo, Urszula Majer-Baranowska
nycli, groźnych, budzących respekt i strach (Niemcy i Rosjanie). Obecny w zbiorowej świadomości historyczny traktat Ribbentrop — Mołotow oży wiaobraz sąsiada-wroga.
11.4. Rosjanin w szeregu kohiponimów
W zależności od przyjętego sposobu kategoryzacji kohiponimami Rosja
nina są: Ukrainiec i Białorusin— w ramach kategorii Słowian wschodnich, narodów ruskich; Ukrainiec, Polak, Czech, Bułgar, Serb itd. — w ramach narodów słowiańskich; Ukrainiec, Polak, Niemiec, Francuz itd. —w ramach narodów europejskich; Tatar, Kirgiz, Kazach, Mongoł itd. — w ramach na rodów azjatyckich.
Równocześnie Rosjaninjest wyróżniany i kontrastowany w zestawieniu z przedstawicielami innych wielkich narodów — zwłaszcza z Amerykaninem i Chińczykiem, kontrastowanie to nie ma jednak charakteru systemowego, pojawia się napoziomieokreślonych gatunków mowy (na przykładw aneg
dotach, o czym dalej) oraz w tekstach autorskich.
11.5. Derywaty słowotwórcze
Żeńskiodpowiednik Rosjanina— Rosjanka ma na tyle swoistą konotację, że właściwie kryje się za nim odrębny stereotyp, niebędący tylko prostym wariantem stereotypu męskiego (podobnie jak stereotyp Polki niejest tylko żeńskim wariantem stereotypu Polaka).
Czasowniki rusyfikować, ruszczyć orazpochodna rusyfikacja mają w pol-szczyźnie konotację wysoce negatywną, oznaczają bowiem przymusowe na rzucanie kultury rosyjskiej ijęzykarosyjskiego, które było polskim doświad czeniemXIX i częściowo XX wieku. Znamienne,że Słownik synonimów SSyn DGT 1993 umieszcza rusyfikację (i germanizację) pod nadrzędnym hasłem przemoc. Uleganie rusyfikacji było w Polscepiętnowanie jako wynarodowie
nie. Sprzyjanie Rosjanom i okazywanie sympatii dla kultury rosyjskiej jest określane słowemrusofil, rusofilstwo, rusofilizm,zaśniechęć do tego co rosyj
skie — słowem rusofobia: „Emigracja niezadowolona krytykowała pokątnie wykłady —pisał A. Bruckner o Mickiewiczu — pomawiając je nawetoruso filizm, gdy przeciwnie Rosjanie paryscy rusofobię poecie zarzucali” (cyt. za:
SJP Dor pod: rusofobia). Ruszczyzna jest syntetycznym określeniem tego, co Polacy postrzegają jako specyficzne i właściwe wschodnim Słowianom w aspekcie kulturowym, a więc przede wszystkim‘język ruski, zwłaszcza ro
syjski’, ale i ‘wszystko, co jest ruskie, zwłaszcza rosyjskie’, np. język, sztuka, zwyczaje. Rusycyzmy, rozumiane jako ‘zapożyczenia z rosyjskiego’, są w ję zyku polskim odróżniane od rutenizmów — ‘zapożyczeń z języków wschod- niosłowiańskich, zwłaszcza ukraińskiego i białoruskiego’.
Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie... 113
Pochodne od synonimu Rosjanina — Iwan — czasowniki podiwanić, zaiwanić ‘ukraść’ oraz przyiwanić ‘uderzyć się lub kogoś’, są używane w „niskim”, swobodnym i żartobliwym rejestrze polszczyzny potocznej, sugerują, że Rosjanie kraclną i odznaczają się fizyczną siłą, są sprawni fizycznie, co znajduje też potwierdzenie w potocznie używanymczasowniku zaiwaniać —‘robićcoś bardzo szybko, intensywniepracować’, np. zaiwaniać do pracy.
11.6. Derywaty semantyczne
Przymiotnik rosyjski / ruski funkcjonuje potocznie (nie tylko w gwa rze szkolnej i studenckiej) jako skrót wyrażenia język rosyjski, podobnie jak przymiotniki polski, niemiecki, francuski, angielski. Bywa on także podda
wany sufiksacji i przekształcany na rzeczownik: ruszczyzna, w SJP Dor też:
rosyjszczyzna, które oznaczają przede wszystkim ‘języki ruskie, zwłaszcza rosyjski’ (podobniejak polszczyzna, francuszczyzna, angielszczyzna; wiosz
czyna nie bez powodu przyjęła inne, „kuchenne” znaczenie), na drugim pla
nie też ‘ogół cech ruskich’. Do języka głównie odnoszone są także pochodne wyrażenia przysłówkowe: po rosyjsku (mówić), z rosyjska (zatrącać), co po twierdzawysoką rangę językawprocesie postrzegania innych i ich kulturowej identyfikacji.
11.7. Wyrażenia i zwroty frazeologiczne
Notowane w słownikach utarte połączenia: literatura rosyjska, balet ro
syjski oraz połączenia podawane w LAS-90: rosyjski język, słownik, taniec odnosząsię do kultury rosyjskiej, jej najbardziej w Polsce iw świeciezna nych i cenionych osiągnięć. Natomiast kolokacje takie, jak armia rosyjska, zabór rosyjski, czy (z LAS-90): żołnierz rosyjski, rosyjski czołg, rosyjskie imperium, utrwalają tę stronę obrazu Rosji, która we wzajemnych stosun
kach politycznych była przez Polaków odbierana jako nacechowana szcze
gólną agresywnością. Wyrażenie idiomatyczne rosyjska ruletka ‘postępowa
nieo wysokim stopniu ryzyka’ (ISJP Bańko) implikujeutartysąd o odwadze Rosjangraniczącej z brawurą i lekceważeniem własnego życia.
Notowane w Nowej księdze przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod Ruś, Rusin wyrażenia porównawcze uparty jak Rusin (1830), chytry jak Rusin (1913), czerwony jak Rusin (1900) i fraza Bywszy na Rusi, do domu musi (1608), implikująca opinię o dobrobycie na Rusi i biedzie u siebie (NKPP III Ruś 1), odnoszą się przede wszystkim do Ukraińców, a dopiero wdalszej kolejności doRosjan. Ruska łaźnia to łaźniaparowa. O ile wyrażenie ruski miesiąc znaczy tylko ‘długi okres czasu’ i utrwala pewien uderzający Polaków szczegół z dziedziny kultury wschodnich sąsiadów, przede wszystkim greckokatolickich Ukraińców — mianowicie późniejsze
114 Jerzy Bartmiński, Irina Lappo, Urszula Majer-Baranowska
niż u rzymskich katolików, czyli Polaków, obchodzenie świąt (bo wedle kalendarza juliańskiego, a nie gregoriańskiego), co rodziło wrażenie, że miesiąc ruski jest dłuższy — to już zwrot popamiętać ruski miesiąc / rok w znaczeniu ‘zapamiętać karę na długo, odczuć dotkliwie’ przyłącza dodatkową konotację surowości w karaniu. Sfery psychospołecznej dotyczy powiedzenie ruski dar: dzisiajdal, jutro odebrał(notowany wjęzyku polskim od roku 1632), implikujące nieszczerość dawcy.
Sygnalizowaną jużdwuznaczność wykazuje w połączeniach wyrazowych przymiotnik ruski, dziś rozumiany jako potocznysynonim przymiotnikaro
syjski, ale w utartych połączeniach zachowujący dawniejsze szersze znacze nie ‘wschodniosłowiański, rosyjski i/lub ukraiński’. Ruskie pierogi (pierogi z ziemniakami i serem) Polacy z centrum kraju łączą raczej z Ukrainą niż Rosją, natomiast bez wątpliwości do Rosjan odnoszą się takie nowsze ze stawienia z przymiotnikiem ruski, funkcjonujące w odmianach środowisko
wychwspółczesnej polszczyzny, jak: ruska dolina ‘rozbój z pobiciem ofiary’, także ‘kradzież przez wyrwanie rzeczy z rąkofiary i ucieczkę’; ruska narkoza
‘gumowy młotek’, także ‘ogłuszenie kogoś ciosem’; ruskieperfumy ‘miotacz gazowy’ (Stępniak 1993: 489); wyrażenia te świadczą o kojarzeniu Rosjan ze złodziejstwem i bezwzględnością.