Projekt badawczy

Celem prezentowanych badań było zebranie informacji na temat podejścia młodych nauczycieli języka angielskiego do zagadnienia autonomii ucznia, ich wiedzy teoretycznej na temat sposobów jej rozwijania, stosowanych przez nich technik i strategii służących rozwijaniu autonomii uczniowskiej oraz problemów, z jakimi musi zmierzyć się nauczyciel podejmujący próby wspierania postaw autonomicznych u swoich uczniów.

Badaniami objęto 99 czynnych nauczycieli języka angielskiego, posia-dających stopień licencjata i poszerzających swoją wiedzę na niestacjonar-nych studiach magisterskich w Uniwersytecie Śląskim. Staż pracy większości badanych nie przekraczał pięciu lat, tylko dziewięć osób pracowało w zawo-dzie nauczyciela dłużej niż pięć lat. W zdecydowanej większości byli to lu-dzie w wieku 20-25 lat (77 osób) i 26-30 lat (15), jedynie siedem spośród osób badanych przekroczyło trzydziesty rok życia.

Osoby badane poproszono o wypełnienie ankiety zawierającej nastę-pujące pytania dotyczące autonomii:

1) Co rozumiesz pod pojęciem „autonomia ucznia”? 2) Jakie są najważniejsze cechy ucznia autonomicznego? 3) Wymień kilka sposobów rozwijania autonomii u uczniów.

4) Czy w klasie, w której uczysz obecnie, starasz się wspomagać roz-wój autonomii u swoich uczniów? Jeśli „tak”, a jaki sposób? Jeśli „nie”, dlaczego?

5) Na czym polega rola nauczyciela w pracy z uczniem o wysokim po-ziomie autonomii? Czy jest to rola łatwa/trudna? Dlaczego? 6) Jakie problemy wiążą się z zagadnieniem autonomii ucznia?

Joanna Bielska

176

7) Co to jest Europejskie portfolio językowe?

8) Z którą z poniższych opinii zgadzasz się najbardziej (wybierz jedną): a) Całe szczęście, że zmienia się podejście do roli ucznia

w procesie uczenia się języka obcego. Wspieranie autono-mii ucznia to ważne zadanie dla nauczyciela. Tylko uczeń, który ma realny wpływ na to, czego i jak się uczyć, ma szansę na sukces w nauce języka obcego. Wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, decyzja powinna należeć do ucznia. b) Rozwijanie autonomii ucznia to teoretycznie dobry

kieru-nek w kształceniu językowym. W praktyce jednak jego za-łożenia są niezmiernie trudne do zrealizowania, a i skutecz-ność nie do końca gwarantowana. Nauczyciel powinien wspierać autonomię ucznia, ale w ograniczonym zakresie, nie tracąc kontroli nad procesem kształcenia.

c) Te wszystkie rozważania na temat autonomii ucznia to pu-ste słowa. Rozwijanie autonomii ucznia prowadzi do cha-osu w klasie. Uczniowie nie mają wystarczającej wiedzy, by decydować o wielu sprawach związanych z uczeniem się języka obcego. To nauczyciel jest od tego, by odpowiednio dobierać materiały, prowadzić lekcję, oceniać uczniów, itd. 9) Czy w ciągu ostatnich dwóch lat:

a) przeczytał/aś jakiś artykuł na temat autonomii ucznia? b) przeczytałeś/aś jakąś książkę, w której była mowa o

auto-nomii ucznia?

c) brałeś/aś udział w szkoleniu z zakresu rozwijania autono-mii ucznia?

Ankiety zostały wypełnione przez osoby badane w czasie zajęć z meto-dyki nauczania języków obcych. Nie było żadnych ograniczeń czasowych. For-ma ankiety została dokładnie omówiona przez osobę przeprowadzającą bada-nie. Badanie posłużyło za punkt wyjścia do dyskusji na temat autonomii ucznia.

Dane zebrane przy pomocy ankiety zostały opracowane zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. W celu ilościowego opracowania wyników zastosowano metodę kodowania danych, tj. powtarzające się po-dobne wypowiedzi zakwalifikowano do wspólnej kategorii opatrzonej ha-słem, np. samodzielność/niezależność. W efekcie dane prezentowane poni-żej mają formę haseł z przypisaną im liczbą osób badanych, które udzieliły danej odpowiedzi. Liczby osób badanych nie ujęto procentowo ze względu na liczebność próby zbliżoną do stu (99), gdzie liczba osób odpowiada w dużym przybliżeniu procentowi próby.

Autonomia ucznia – wyzwanie czy udręka dla młodego nauczyciela?

177

3. Wyniki

3.1. Definicja autonomii

Definiując pojęcie autonomii (patrz Tabela 1), większość osób badanych wymieniła prawo ucznia do decydowania lub współdecydowania o tym, czego i jak chciałby się uczyć (60), jak również jego samodzielność i nieza-leżność od nauczyciela (54). Ponadto, dla dwudziestu jeden osób autonomia ucznia to możliwość dania wyrazu swojej indywidualności, wyrażania swoje-go zdania, itd. W opinii piętnastu osób autonomia ucznia wiąże się z podej-mowaniem przez ucznia aktywności poza klasą, tj. samodzielnym uczeniem się z dodatkowych źródeł, takich jak piosenki, filmy, książki, artykuły pra-sowe, Internet, itd. Jedynie osiem osób spośród 99 badanych wymieniło odpowiedzialność za własną naukę jako pojęcie składające się na definicję autonomii ucznia.

DEF IN I C JA A U T O N O MI I

L.p. Odpowiedź Liczba osób

1. 2. 3. 4. 5.

Prawo ucznia do (współ)decydowania o tym, czego i jak chciałby się uczyć.

Samodzielność/niezależność.

Indywidualność ucznia/możliwość wyrażania swojego zdania. Uczenie się z dodatkowych źródeł (muzyka, filmy, książki itd.). Odpowiedzialność za naukę. 60 54 21 13 8 Tabela 1: Wyniki badania ankietowego: definicja autonomii.

3.2. Cechy ucznia autonomicznego

Wśród cech ucznia autonomicznego (patrz Tabela 2), osoby badane najczę-ściej wymieniały samodzielność ucznia, jego niezależność od nauczyciela (55). Dla dwudziestu dziewięciu osób uczeń autonomiczny to również uczeń ambitny i zmotywowany do nauki. Odpowiedzialność ucznia za proces uczenia się pojawiła się w odpowiedziach dwudziestu sześciu osób. Wśród pozostałych cech, wymienianych rzadziej i w różnych konfiguracjach, wyod-rębnić można trzy podgrupy:

a) cechy osobowości/charakteru świadczące o twórczym, indywidual-nym podejściu ucznia do nauki (indywidualizm, kreatywność, do-ciekliwość);

b) cechy osobowości/charakteru świadczące o stosunku ucznia do nauki (systematyczność, samodyscyplina, obowiązkowość, pracowitość); c) cechy/umiejętności świadczące o dojrzałości metakognitywnej

Joanna Bielska

178

pracy, podejmowania decyzji; świadomość swoich słabych i moc-nych stron).

CE CH Y U CZN IA A UT O NO MI CZ NE GO

L.p. Odpowiedź Liczba osób

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Samodzielność/niezależność. Motywacja/ambicja. Odpowiedzialność.

Umiejętność organizowania sobie pracy. Systematyczność.

Indywidualizm.

Umiejętność podejmowania decyzji. Kreatywność.

Świadomość celów nauki.

Znajomość swoich słabych i mocnych stron. Dociekliwość. Samodyscyplina/obowiązkowość. Pracowitość. Pewność siebie. 55 40 26 17 16 15 15 12 12 12 11 10 9 8

Tabela 2: Wyniki badania ankietowego: cechy ucznia autonomicznego.

3.3. Rozwijanie autonomii ucznia

Podstawowym sposobem rozwijania autonomii ucznia dla większości osób badanych (58) jest zadawanie prac domowych, w których uczniowie mogą wykazać się inwencją i samodzielnością (patrz Tabela 3). Nawet praca meto-dą projektów, wymieniona przez dwadzieścia siedem osób, dotyczy w więk-szości projektów wykonywanych samodzielnie poza klasą językową, a na-stępnie ocenianych przez nauczyciela. Czterdzieści osób spośród osób ba-danych szansę na rozwój autonomii ucznia widzi w stwarzaniu warunków, w których uczniowie mają prawo dokonania wyboru, np. tematu dyskusji, rodzaju ćwiczenia, typu pracy domowej, itd. Dla dwudziestu pięciu osób istotnym sposobem rozwijania autonomii ucznia jest uczenie uczenia się, tj. pokazywanie różnych metod pracy, wskazywanie potencjalnych źródeł informacji, trening strategii uczenia się. Wśród pozostałych, rzadziej wymie-nianych sposobów rozwijania autonomii ucznia, widać wyraźnie dwie pod-grupy koncentrujące się wokół dwóch ról pełnionych przez nauczyciela: motywacyjnej (indywidualne podejście nauczyciela do ucznia, rozbudzanie zainteresowań, motywowanie/zachęcanie, nagradzanie/pochwały) oraz organizacyjnej, polegającej na przydzielaniu zadań (pisanie wypracowań, praca w parach/grupach, praca ze słownikiem, samodzielne przygotowywa-nie lekcji przez ucznia zgodprzygotowywa-nie z jego zainteresowaniami).

Autonomia ucznia – wyzwanie czy udręka dla młodego nauczyciela?

179

SP O S O B Y R O Z W I J A N I A A U T O N O M I I

L.p. Odpowiedź Liczba osób

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Zadawanie prac domowych, w których uczniowie mogą wy-kazać się inwencją i samodzielnością/praca metodą projek-tów.

Stwarzanie warunków, w których uczniowie dokonują samo-dzielnych wyborów dotyczących nauki.

Pokazywanie różnych metod pracy/wskazywanie źródeł/ trening strategii.

Indywidualne podejście nauczyciela do ucznia. Rozbudzanie zainteresowań. Pisanie wypracowań. Praca w parach/grupach. Praca ze słownikiem. Motywowanie/zachęcanie. Nagradzanie/pochwały.

Samodzielne przygotowywanie lekcji przez ucznia zgodnie z z jego zainteresowaniami. 58 40 25 13 12 12 11 10 10 7 6 Tabela 3: Wyniki badania ankietowego: rozwijanie autonomii.

3.4. Problemy związane z autonomią ucznia

Spośród dziewięćdziesięciu dziewięciu osób badanych, aż siedemdziesiąt trzy osoby stwierdziły, iż w klasie, w której uczą obecnie starają się wspoma-gać rozwój autonomii u swoich uczniów. Jednocześnie aż osiemdziesiąt dwie osoby określiły swoją rolę w tym procesie jako trudną. Najczęściej wymienianym problemem związanym z rozwijaniem autonomii ucznia (patrz Tabela 4) były trudności w radzeniu sobie z uwzględnianiem różno-rodności uczniów w klasie, wiążące się z brakiem możliwości ujednolicenia metod pracy (36), groźbą utraty kontroli nad procesem kształcenia (26) oraz chaosem i brakiem dyscypliny w klasie (20). Osiemnaście spośród osób badanych wyraziło obawę przed utratą autorytetu nauczyciela. Wielu spośród badanych wskazywało również na problemy związane z postawą samych uczniów, którzy mogą nie być zdolni lub chętni to podejmowania zachowań autonomicznych ze względu na brak motywacji, nudę, lenistwo (22) lub brak zdolności i/lub samody-scypliny (12). Z drugiej strony, uczniowie autonomiczni mogą okazywać niechęć do współpracy z nauczycielem i/lub grupą (14). Istnieje również ryzyko, że na-uczyciel może koncentrować się na uczniu autonomicznym kosztem innych uczniów (6). Dziesięciu nauczycieli zwróciło uwagę na dodatkowy wkład pracy, jaki wiąże się z przygotowywaniem dodatkowych materiałów. Kilka osób (5) wymieniło przyzwyczajenia nauczyciela jako przeszkodę dla podejmowania wysił-ków na rzecz rozwijania autonomii ucznia; wszystkie te osoby mieściły się w przedziale wiekowym 30-40 lat i miały za sobą 6-10 letni staż pracy w zawodzie nauczyciela. Przykładowe wypowiedzi nauczycieli przedstawiono w Tabeli 4.

Joanna Bielska

180

PR O B L E MY Z W I Ą Z A N E Z A U T O N O M I Ą U C Z N I A

Wyniki ilościowe

L.p. Odpowiedź Liczba osób

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Różnorodność uczniów w klasie/brak możliwości ujednoli-cenia metod pracy.

Brak kontroli nad procesem kształcenia. Brak motywacji/nuda/lenistwo. Chaos/brak dyscypliny.

Utrata autorytetu nauczyciela.

Niechęć do współpracy z nauczycielem/grupą. Brak zdolności i/lub samodyscypliny.

Konieczność przygotowywania dodatkowych materiałów. Ryzyko koncentracji na uczniu autonomicznym kosztem innych uczniów. Przyzwyczajenia nauczyciela. 36 26 22 20 18 14 12 10 6 5 Przykładowe wypowiedzi 1. 2. 3. 4. 5.

Uczniowie przywykli do tego, że nauczyciel jest osobą odpowiedzialną za wszystko, do jego obowiązków należy objaśnianie, przygotowywanie wszelkich możliwych materiałów, decydowanie o procesie nauczania.

Trudno jest osiągnąć tę autonomię u ucznia, gdyż wielu uczniów uważa, że wszystko im należy podać na tacy. Niektórzy uczniowie nie są wystarczająco zdolni.

Uczeń o zbyt wysokim poziomie autonomii może sprawiać problemy poprzez niechętne uczestniczenie w zajęciach lub przeszkadzanie w nich; może myśleć, iż nauczyciel się myli i prowadzi nudne zajęcia, bo on/ona już coś umie i chce z materiałem iść dalej. Nauczy-ciel powinien zawsze mieć kontrolę nad procesem kształcenia i mimo pomocy i sugestii uczniów co do przebiegu lekcji musi posiadać kontrolę nad uczniami i ich rozwojem w procesie dydaktycznym.

Uczniowie z wysokim poziomem autonomii często chcą rozmawiać o swoich zainteresowa-niach, o których wiedzą dużo, a nie skupiają się na innych zagadniezainteresowa-niach, z których mogą posiadać bardzo ograniczoną podstawową wiedzę.

Istnieje cienka granica między autonomią ucznia a decydowaniem i stawianiem wymogów ze strony uczniów wobec nauczyciela.

Tabela 4: Wyniki badania ankietowego: problemy związane z autonomią ucznia.

3.5. Postawa nauczycieli

Powyższe wyniki znajdują potwierdzenie w wyborze opinii ma temat autonomii (pytanie 8) dokonanym przez osoby badane (patrz Rysunek 1). Zdecydowana większość osób uczestniczących w badaniu (82) wybrała opinię umiarkowanie pozytywną, tj. uznającą rozwijanie autonomii za teoretycznie dobry kierunek w kształceniu językowym, ale stanowiący trudne wyzwanie dla nauczyciela ze względu na liczne problemy natury praktycznej. Trzynaście osób wybrało opinię

Autonomia ucznia – wyzwanie czy udręka dla młodego nauczyciela?

181