Katarzyna Słodka
Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych ma na celu zapewnienie osobom niepełnosprawnym równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, takiej samej jakości oraz równy i spra-wiedliwy dostęp do ubezpieczenia zdrowotnego (art. 25 pkt c i e).
Kwestie dotyczące osób niepełnosprawnych są w Polsce regulowane w wielu aktach prawnych różnej rangi. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483 z późn. zm.) w art. 68 zapewnia każdemu obywatelowi dostęp do ochrony zdrowia. Ustawodawca w ust. 3 tego przepisu nakłada na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku. Poza sformułowaniem ogólnych zasad konstytucyjnych, w ustawodawstwie polskim nie istnieje akt prawny, który by w sposób kompleksowy regulował kwestie dostępności do świadczeń opieki zdrowotnej dla osób niepełno-sprawnych i ustalał warunki ich realizacji.
Niewydolność publicznego systemu opieki zdrowotnej oraz brak jednolitych w skali kraju zasad i stan-dardów postępowania w zakresie ochrony zdrowia powoduje lokalne zróżnicowanie dostępu do świadczeń opieki medycznej. Konsekwencje takiego stanu rzeczy ponoszą wszyscy uprawnieni, a w szczególności osoby niepełnosprawne.
Alternatywą dla państwowego systemu opieki zdrowotnej są prywatne ubezpieczenia zdrowotne. Zarówno klienci indywidualni, jak i instytucjonalni coraz częściej korzystają z zalet prywatnych pakietów zdrowotnych oferowanych przez ubezpieczycieli komercyjnych. Brakuje uregulowań prawnych nakiero-wanych na zapewnienie równych i sprawiedliwych warunków korzystania z komercyjnych ubezpieczeń zdrowotnych przez osoby niepełnosprawne, powoduje, że grupa ta jest praktycznie wyeliminowana z moż-liwości korzystania z tego sektora ubezpieczeń zdrowotnych.
Firmy ubezpieczeniowe działają na podstawie Ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpiecze-niowej (Dz. U. 2003 nr 124 poz. 1151 z późn. zm.). Przepisy ustawy o działalności ubezpieczeubezpiecze-niowej dotyczą wszystkich ryzyk i nie zawierają odrębnych regulacji, odnoszących się wyłącznie do ubezpieczeń zdro-wotnych. Ubezpieczyciele korzystając z luk prawnych, działają w oparciu o „swoje” zasady. Powszechną praktyką jest, że działające na rynku polskim firmy prowadzące ubezpieczenia zdrowotne, stosują ograni-czenia bądź wyłąograni-czenia odpowiedzialności ubezpieczeniowej w przypadku osób niepełnosprawnych. Wiele wątpliwości, a nawet kontrowersji budzą wykluczenia osób niepełnosprawnych z możliwości
opieki medycznej w ramach komercyjnych ubezpieczeń zdrowotnych. Brak przepisów chroniących
tę grupę społeczną powoduje, że praktyki wykluczające osoby niepełnosprawne mogą być stosowane. Analizując przepisy prawa, lub ich brak, widzimy zasady, według których zbudowany jest system spo-łeczny w skali makro. Wówczas nie można w pełni ocenić praktycznego oddziaływania funkcjonujących rozwiązań. Ważne jest zatem, aby oprócz przepisów znać i oceniać zjawiska społeczne poprzez rzeczy-wiste programy realizowane przez instytucje publiczne lub pozarządowe. Tu warto podkreślić, że orga-nizacje społeczne zajmujące się problemami osób niepełnosprawnych często podnoszą kwestię braku przepisów eliminujących uznaniowość urzędniczą, przeszkadzającą w realizacji programów.
Rekomendacje zmian.
Należy stworzyć jednolity akt prawny na poziomie ustawowym, który w sposób
|
pleksowy regulowałby kwestię dostępności do świadczeń opieki zdrowotnej dla osób nie-pełnosprawnych i warunki ich realizacji,
w ustawie o działalności ubezpieczeniowej należy wprowadzić przepisy wyodrębniające sferę
|
działalności z zakresu ubezpieczeń zdrowotnych. Ustawa powinna zawierać przepisy unie-możliwiające ubezpieczycielom wykluczanie lub ograniczanie odpowiedzialności ze względu na niepełnosprawność.
Z pewnością trwałe zaspokojenie potrzeb ubezpieczeniowych osób niepełnosprawnych nie będzie możliwe tylko poprzez „tradycyjne” kompleksowe ubezpieczenie kosztów leczenia. Pożądane stanie się rozszerzenie oferty o ubezpieczenia osób niepełnosprawnych. W kon-tekście wprowadzenia tych ubezpieczeń, w powiązaniu z ubezpieczeniami kosztów leczenia, rozwiązaniem pośrednim mogłoby być tworzenie pakietów rodzinnych, w ramach których ubez-pieczeniem głównych ubezpieczonych obejmowane byłyby również osoby niepełnosprawne. Priorytetem kształtowania zakresu powinna być nie liczba gwarantowanych świadczeń zdro-wotnych, lecz przede wszystkim dostosowanie ich rodzaju do stopnia niepełnosprawności ubez-pieczonego, także poprzez włączanie gwarancji finansowania świadczeń stricte opiekuńczych. Te ostatnie, w ramach kosztów leczenia mogą się pojawić nie tylko ze względu na utratę zdol-ności do samoobsługi na skutek kalectwa, ale przede wszystkim na skutek choroby. Stanowi to przesłankę do wydzielenia nowego rodzaju ubezpieczenia, a mianowicie ubezpieczenia osób niepełnosprawnych z elementami ubezpieczenia kosztów leczenia (a nie ubezpieczenia kosztów leczenia z elementami ubezpieczenia stopnia niepełnosprawności).
Prywatne ubezpieczenia zdrowotne są postrzegane w Polsce jako potencjalny motor rozwoju całego rynku ubezpieczeniowego. Stymulant tego rozwoju upatruje się przede wszystkim w nie-wydolności finansowej i jakościowej opieki medycznej finansowanej ze środków publicznych. Decydenci w towarzystwach ubezpieczeniowych za najistotniejszy impuls rozwoju uznają zmiany systemowe, związane z usankcjonowaniem na poziomie ustawowym gwarancji finansowania publicznego jedynie wybranych, a nie wszystkich świadczeń zdrowotnych. Tu należy upatrywać przestrzeń do rozwoju prywatnych ubezpieczeń komplementarnych. Uzupełnienie dotyczyłoby procedur wyłączonych spod publicznego finansowania, jak i ponadstandardowych warunków udzielania świadczeń np. dla osób niepełnosprawnych. Obecnie prywatne ubezpieczenia zdro-wotne występują tylko jako ubezpieczenia suplementarne (równoległe). Z wyjątkiem tych nie-licznych gwarantujących pokrycie kosztów leczenia.
Obecnie rozwój nowoczesnych, zorientowanych na klienta produktów znacznie utrudnia zdolność oferenta do wyceny produktu. Wczesne wdrożenie na rynek ma służyć również budowaniu wła-snych statystyk. Do tego niezbędny jest między innymi sprawny system informacyjny (w tym
informatyczny). Dzięki połączeniu tych dwóch czynników możliwe staje się nie tylko wdrażanie
działań z zakresu zarządzania przypadkami ubezpieczonych lub świadczeniami w ramach jednostek chorobowych, ale przede wszystkim prognozowanie szkodowości wśród grupy ubezpieczonych o określonym profilu niepełnosprawności, symulacje kosztów i wdrażanie innych bardziej zaawan-sowanych narzędzi analiz.
dr Grażyna Magnuszewska-Otulak
Art. 26 Konwencji zobowiązuje Państwa-Strony do podejmowania skutecznych działań umożliwiających utrzymanie niezależności, zdolności fizycznych, psychicznych, społecznych i zawodowych, włączenia i uczestnictwa we wszystkich sferach życia. Działania takie powinny uwzględniać pomoc wzajemną. W tym celu strony mają rozwijać usługi rehabilitacyjne i habilitacyjne, szczególnie w sferze zdrowia, zatrudnienia, edukacji, usług społecznych: wczesne, dostępne blisko miejsca zamieszkania. Powinny też dbać o kształ-cenie i szkolenie specjalistów i udostępnianie usług pomocniczych i technologii. Polskie ustawodawstwo w znacznej mierze nie zapewnia realizacji wymienionych w Konwencji celów.
Po pierwsze, w ustawach istotnych z punktu widzenia rehabilitacji (pojęcie habilitacja w prawie nie
występuje w przyjętym znaczeniu), brak jest odniesienia do głównego celu wszelkich działań, jakim
powinno być zapewnienie maksymalnej niezależności osób z niepełnosprawnością.
Po drugie, włączanie i uczestnictwo pojawiają się w ustawodawstwie przede wszystkim w regulacjach dotyczących innej problematyki. Takie zapisy można znaleźć w Ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728) w odniesieniu do klientów pomocy społecznej, wśród których mogą znajdować się osoby z niepełnosprawnością. Zgodnie z art. 3 ust. 1:
„Pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka.”
W ust. 2 mowa jest o życiowym usamodzielnieniu i integracji ze środowiskiem. W art. 7 ustawa wymienia niepełnosprawność jako jeden z powodów udzielania pomocy społecznej. Jednak zgodnie z zasadami pomocy społecznej jest ona świadczona uznaniowo.
Wśród zadań własnych powiatu wpisano opracowanie i realizację strategii rozwiązywania problemów
społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem „wspierania osób niepełnosprawnych” (art. 19 pkt 1) oraz
pomoc w integracji ze środowiskiem osób mających trudności w przystosowaniu się do życia, w tym mło-dzieży niepełnosprawnej intelektualnie opuszczającej placówki stacjonarne (art. 19 pkt 7). Nieco szerzej ujęto zagadnienie w odniesieniu do zadań samorządu województwa, gdzie mowa o programach przeciw-działania wykluczeniu społecznemu i wyrównywaniu szans osób niepełnosprawnych.
O działaniach na rzecz integracji i reintegracji społecznej mówi Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. 2003 nr 122 poz. 1143 z późn. zm.), która definiuje w art. 2 pkt 4 reintegrację społeczną jako „działania, w tym również o charakterze samopomocy, mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach centrum integracji społecznej, klubie integracji społecznej lub zatrud-nieniu u pracodawcy, umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu.”
Nie odnosi się ona jednak do osób niepełnosprawnych o ile nie uczestniczą w CIS lub KIS.
Po trzecie, marginalne w prawie traktowana jest idea samopomocy i pomocy wzajemnej. Można znaleźć takie zapisy w Ustawie o pomocy społecznej. W art. 119 traktującym o zadaniach pracownika socjalnego wymienia się pobudzanie społecznej aktywności i inspirowanie działań samopomocowych, bez szcze-gólnego odniesienia do osób niepełnosprawnych. Ustawodawstwo w niewielkim stopniu odnosi się też do idei wsparcia społecznego. Art. 50 Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728) reguluje zasady świadczenia usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych, art. 17 zobowiązuje gminę do prowadzenia ośrodków wsparcia o zasięgu gminnym, art. 18 do prowadzenia domów samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Warunkiem uczestnictwa jest tu jednak wejście w sferę działania pomocy społecznej, co dla wielu osób niepełnosprawnych może stanowić barierę. Po czwarte, wiele do życzenia pozostawia realizacja zobowiązania do rozwijania usług rehabilitacyjnych, nie mówiąc już o ich skuteczności (ang. effectiveness).
Na proces rehabilitacji składają się różne elementy: rehabilitacja lecznicza (medyczna), psychologiczna (psy-chiczna), zawodowa i społeczna, które podlegają regulacji w różnych aktach prawnych. Należy stwierdzić, że ustawodawstwo nie w pełni realizuje postulat udostępniania różnych działań rehabilitacyjnych.