Przede wszystkim należy podkreślić bliską współpracę „szkoły” z empirycznymi

naukami o człowieku. Współpraca ta kształtowała się wielostronnie: począwszy od wspólnie realizowanych projektów (np. H. Plessnera i F.J.J. Buytendijka) poprzez bezpośrednią wymianę wyników badań (np. M. Scheler i W. Köhler) do czysto tekstualnych nawiązań. Antropologia zajęła tym samym pozycję pośrednią pomiędzy defensywną reakcją filozofów, którzy proklamowali kryzys nauki i usuwali z horyzontu swoich zainteresowań wszelkie empiryczne dociekania jako bezwartościowe dla filozofii (egzystencjalizm, Husserl, neokantyzm), a podejściem służebnym wobec nauki, jak w przypadku logicznego pozytywizmu, który próbował wypracować jednolitą teorię nauki, która miała oczyścić filozofię z wszelkich metafizycznych wtrętów. Scheler, H. Plessner a później A. Gehlen odwoływali się zarówno do nauk przyrodniczych, jak i nauk społecznych, przy czym w

361

Por. K.-S. Rehberg, Existentielle Motive im Werk Arnold Gehlens. ‘Persönlichkeit’ als Schlüsselkategorie der

Gehlenschen Anthropologie und Sozialtheorie [w:] H. Klages, H. Quaritsch (red.), Zur geisteswissenschaftlichen Bedeutung Arnold Gehlens, Berlin 1994, s. 491-542.

362

K.-S. Rehberg: Nachwort des Herausgebers zur Arnold Gehlen Gesamtausgabe, GA 3.2, Frankfurt am Main 1993, s. 756.

128

późniejszym okresie ich twórczości daje się zauważyć wzrastającą tendencję do socjologizacji antropologii, jak ujmuje to Rehberg. Scheler w 1919 objął katedrę filozofii i socjologii na uniwersytecie w Kolonii i mimo przedwczesnej śmierci (1928 r.) zdobył duże zasługi dla rozwoju tej dziedziny jako współtwórca socjologii wiedzy analizującej związki między społecznymi warunkami powstania wiedzy (nauki) a jej treścią. Filozof wydał kilka obszernych rozpraw z tego zakresu (Probleme einer Soziologie des Wissens, 1924; Die

Formen des Wissens und die Bildung, 1925; Erkenntnis und Arbeit, 1926).³⁶³

Również H. Plessner od niemal samego początku samodzielnej aktywności naukowej poświęcał dużo miejsca zagadnieniom socjologicznym. W 1952 przyjął posadę w nowo założonej katedrze socjologii w Getyndze. Powojenna sytuacja Niemiec postawiła Plessnera, jak i innych ocalałych przedstawicieli akademickiego świata, przed zadaniem odbudowy rodzimej filozofii i socjologii. Okres getyngeński sprzyjał rozwojowi Plessnerowskiej myśli z pogranicza socjologii kultury i filozofii społecznej. Powstało w nim wiele artykułów związanych z tą problematyką. Plessner zdecydował się też na kontynuowanie rozpoczętych jeszcze w okresie kolońskim empiryczno-statystycznych badań dotyczących sytuacji niemieckich wykładowców wyższych uczelni (jako wyraźnie kontrastującej z Humboldta koncepcją organizacji uniwersytetu).364

W latach 1960/61 Plessner zajmował stanowisko rektora uniwersytetu w Getyndze, pełnił równie funkcje prezesa Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego (1955-1959). Już jako emerytowany profesor, w latach 1962/63 wykładał w Nowym Jorku w New School for Social Research.

W przypadku Gehlena możemy wręcz mówić o socjologicznej wolcie dokonanej po drugiej wojnie światowej. Jej świadectwem jest długa lista artykułów poświęconych psychologii społecznej i rzecz jasna teorii instytucji, której ukoronowaniem była praca

Urmensch und Spätkultur. W latach 1947-1961 Gehlen objął stanowisko profesora socjologii

w Wyższej Szkole Nauk Administracyjnych w Spirze (był dwukrotnie rektorem tej uczelni). W 1962 roku przejął katedrę socjologii w Wyższej Szkole Technicznej w Akwizgranie, gdzie pozostał do emerytury – do 1969 roku.

Te biograficzne fakty nie pozostają bez związku z przebiegiem kształtowania się antropologicznej myśli niemieckich badaczy. U każdego z nich na pewnym etapie dociekań wyłoniona zostaje koncepcja człowieka jako istoty społecznej. Odkrycie to w naturalny

363

Por. S. Czerniak, Socjologia wiedzy Maxa Schelera [w:] tenże, Wokół klasyków socjologii wiedzy. Studia z

pojęciowego pogranicza filozofii i socjologii, Toruń 2005, s. 13-46. 364

Owocem tych badań była trzyczęściowa praca Untersuchungen zur Lage der deutschen Hochschullehrer (Göttingen 1956), nawiązująca do artykułu z roku 1924 Zur Soziologie der modernen Forschung und ihrer

129

sposób otworzyło przed antropologiami obszar badań, których przedmiotem stały się różnie pojęte uwarunkowania rzeczywistości społecznej. Uproszczeniem byłoby oczywiście poprzestanie na tym właśnie spostrzeżeniu - związek pomiędzy antropologią filozoficzną a obszarem rozważań socjologicznych zakorzenia się głębiej niż w samej tylko wyobraźni wymienionych tu antropologów. K. S. Rehberg, analizując to zagadnienie wskazuje na różne istotne aspekty zazębiania się tych dwóch kierunków myślenia, poczynając już od takich zadeklarowanych socjologów jak Leopold von Wiese i Werner Sombart , którzy w tytułach swoich głównych rozpraw zamieścili hasło „antropologia”.365

Perspektywa antropologiczna bliska była zresztą również tym socjologom, którzy swoją dziedzinę, rozumianą jako metodycznie zdyscyplinowaną naukę o konkretnych zjawiskach społecznych, przeciwstawiali „uniwersalnej” nauce o człowieku. W łonie socjologicznych teorii Simmla, Tönniesa, czy Webera wyróżnić można wszakże szereg założeń antropologicznych. Jak zauważa Rehberg, istotne jest również to, że właśnie na gruncie badań socjologicznych teorie antropologiczne doczekały się zarówno najbardziej fundamentalnej krytyki, jak i najbardziej twórczych form kontynuacji.³⁶⁶ Zjawisko „socjologizacji” zdaje się być z góry wpisane w charakter antropologii filozoficznej jako takiej. Jedną z okoliczności, która doprowadziła do wykształcenia się tego nurtu był bowiem zamiar porzucenia optyki wyznaczonej przez stanowisko naturalistyczne, w którym istota ludzka rozważana była w pewnym sensie na równi z istotą zwierzęcą. Zmiana kierunku myślenia - akcentowanie szczególności pozycji człowieka w świecie naturalnym, lub też całkowite oderwanie od tego świata – związana była z wyznaczeniem takiego momentu ludzkiej konstytucji bytowej, który przesądza o jej jakościowej (nie tylko ilościowej) różnicy względem konstytucji zwierzęcej. Obecność owego czynnika różnicującego, wiązanego często z pojęciem „ducha” odsyłała zaś uwagę badaczy ku fenomenom osadzonym już w „rzeczywistości społecznej”, takim jak język, narzędzie, religia, nauka, sztuka, moralność.

Stałym i kluczowym elementem refleksji przedstawicieli antropologii filozoficznej były odwołania do nauk przyrodniczych, zwłaszcza do biologii. Recepcja ta dotyczyła przede wszystkim określonych rezultatów badań empirycznych, przy jednoczesnym odrzuceniu dominującego w naukach biologicznych paradygmatu wiedzy eksperymentalnej. Scheler wskazywał na różnicę pomiędzy nauką a antropologią, rozumiejąc tę ostatnią za źródło istotnościowej wiedzy o człowieku, w tym sensie ustalenia nauk szczegółowych pełniły w

365

Por. K.S. Rehberg, Philosophische Anthropologie und „Soziologisierung” des Wissens vom Menschen. Einige

Zusammenhänge zwischen einer philosophischer Denktradition und der Soziologie in Deutschland, [w:] M.

Rainer Lepsius (red.), Soziologie in Deutschland und Österreich 1918-1945, Opladen 1981, s. 160-198.

366

130

jego koncepcji funkcję pomocniczą. Plessner zaś formułował swoją antropologiczną teorię jako obszar, na którym dochodzi do swoistego przecinania się filozofii i nauk szczegółowych, głównie biologii, psychologii i socjologii. Tak jak u Schelera właściwą dla antropologii metodą postępowania była zrewidowana fenomenologia, u Plessnera tezy antropologiczne uzyskiwały swoją prawomocność na drodze specyficznie pojętej dedukcji transcendentalnej. Z kolei najbardziej scjentystycznie zorientowany Gehlen uznawał antropologię filozoficzną za empiryczną naukę o człowieku kontynuującą na swój sposób tradycję filozoficzną. Również w jego koncepcji ustalenia nauk szczegółowych podporządkowane były wykładni operującej odrębnymi kategoriami, które miały niewiele wspólnego z aparaturą pojęciową nauk empirycznych.