Bezpieczeństwo przedmiotowe precyzują niuanse otoczenia, w którym dokonuje się in-dywidualna działalność podmiotu. Bezpieczeństwo podmiotowe jest bezpieczeństwem strukturalnym, określającym ilościowo-jakościowe części struktury otoczenia, wpływają-ce na kształtowanie formy egzystencji podmiotu.
Definiowanie bezpieczeństwa strukturalnego ma swoje źródło w identyfikacji pod-miotu, a więc jego bazę stanowi bezpieczeństwo personalne [Haq 1995, s. 116]. Determi-nanty określające tożsamościową stabilność podmiotu i będące atrybutami jego pew-nej (szczęśliwej egzystencji) jednocześnie tworzą płaszczyznę odniesienia dla identyfi-kacji zagrożeń strukturalnych. Zatem bezpieczeństwo personalne podmiotu jest funkcją bezpiecznych bądź niebezpiecznych oddziaływań szeroko rozumianego otoczenia pod-miotu. Przyjmując za Platonem koncept człowieka szczęśliwego (we współczesnym zna-czeniu – bezpiecznego) można wyznaczyć te części otoczenia podmiotu, które to szczę-ście (bezpieczeństwo) zapewniają i szerzą albo stanowią dla niego zagrożenie. Platon wyróżnił fundamentalne elementy szczęścia i bezpiecznego życia:
· podejmowanie dobrych decyzji; · zdrowe zmysły i ciało;
· powodzenie w działaniu; · dobra sława (imię) u ludzi;
· dostatek [Bąk, Ciekanowski 2014, s. 91].
Elementy bezpiecznego życia są jednocześnie kryteriami bezpieczeństwa personal-nego, modyfikowanymi przez przedmiotowe uwarunkowania otoczenia podmiotu. Po-dejmowanie dobrych decyzji zależy od posiadanej wiedzy, poziomu wychowania oraz edukacji itd. Zdrowie podmiotu jest pochodną wewnętrznego stanu organizmu, wpły-wów zewnętrznych — naturalnych, społecznych i kulturowych oraz stylu życia jednost-ki. Powodzenie w działaniu odzwierciedla jakość stosunków społecznych, dostępne re-zerwuary intelektualne, użyteczne techniczne i informacyjne. Dobra sława u ludzi sta-nowi pochodną zajmowanej pozycji i odgrywanej roli społecznej. Dobrobyt w znacze-niu dogłębnym i materialnym płynie ze stopnia realizowania powyższych parametrów bezpiecznego życia. Platońska koncepcja człowieka bezpiecznego jest modelowym ro-zumieniem harmonijnego i szczęśliwego życia, pozwala na wyszczególnienie struktu-ralnych wpływów zewnętrznych, formuje właściwą formę trwania podmiotu [Nowicka Julia Nowicka, Zdzisław Szymański, Zbigniew Ciekanowski, Yury Pauliuchuk
191 2015, s. 107]. Zatem do strukturalnych determinantów kształtujących personalną formę trwania podmiotu, stanowiących jego wieloaspektowe otoczenie, na
l
eży zaliczyć:· strukturę instytucjonalno-organizacyjną;
· endogeniczne i egzogeniczne czynniki kształtujące kondycję zdrowotną;
· czynniki sprzyjające bądź zakłócające efektywność działania (warunki strukturalne wpływające na prakseologię działania);
· etyczne (konwencjonalne i aksjologiczne) otoczenie podmiotu, elementy wzmac-niające bądź dezorganizujące godnościowy wymiar formy trwania;
· determinanty strukturalne pomnażające dobrobyt.
Powyższe uwarunkowania strukturalne są ogólnikowym zestawieniem okolicz-ności naturalnych i społecznych (kulturowych) stanowiących strukturalne środowisko podmiotu, z uwzględnieniem własnych skłonności psychosomatycznych. Twierdzenie o uzupełnianiu się czynników jednostkowych i środowiskowych warunkuje stwierdze-nie, że bezpieczeństwo podmiotu jednostkowego jest charakterystyczną dla tego pod-miotu kombinacją bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego [Report of the Com-mission on Human Security 2003].
Strukturalne bezpieczeństwo podmiotu precyzują obszary człowieczej działalno-ści na styku świata bytów społecznych, bytów techniki (bytów kultury), a także epizo-dów i zjawisk pozostających poza tym obszarem (oddziaływanie sił natury). To wszela-kie determinanty, wydarzenia i zagrożenia, które pozytywnie czy też negatywnie kształ-tują jakość trwania podmiotu. Określone są zatem przez czynniki pozytywne sprzyjają-ce bezpieczeństwu czy też negatywne, które to bezpieczeństwo dekonstruują. Czynniki strukturalne kształtują formę trwania podmiotu w kierunku konstrukcji lub dekonstruk-cji. Determinanty strukturalne poustawiane przestrzennie (zewnętrznie i wewnętrznie) oraz przedmiotowo wynikają z parametrów indywidualnej egzystencji, między innymi takich, jak: zdrowie psychosomatyczne (kondycja psychofizyczna), tożsamość (poczu-cie świadomości „ja”), doświadczenie, wychowanie (socjalizacja, edukacja), aktywność zawodowa, aktywność ekonomiczna, życie rodzinne, pozycja w strukturze społecznej, wpływ instytucji społecznych i politycznych, poziom rozwoju moralnego, twórcza auto-kreacja, akcydentalne zdarzenia naturalne (katastrofy naturalne).
Przedstawione determinanty precyzują kategorie bezpieczeństwa strukturalne-go odnoszące się do podmiotu jednostkowestrukturalne-go. Na wewnętrzną strukturę społeczeń-stwa składa się bezpieczeństwo ontologiczne, w tym zdrowotne i autokreacyjne. W ze-wnętrznym obszarze strukturalnym należy podkreślić niniejsze (wymiary) bezpieczeń-stwa jednostki: afiliacyjno-rozwojowe oraz instytucjonalne. Pierwszy rodzaj bezpie-czeństwa obejmuje zaspokajanie potrzeby społecznej, indywidualnego doskonalenia w procesie edukacji, a także wychowania i rozwoju moralnego oraz zawodowego. Drugi rodzaj bezpieczeństwa w zewnętrznym obszarze strukturalnym obejmuje
stwo zinstytucjonalizowane, na które składają się systemy zasad społecznych, warto-ści kulturowych, bezpieczeństwo społeczne, publiczne (osobiste) oraz bezpieczeństwo ekologiczne, a także ideologiczne. Wszelkie odmiany bezpieczeństwa mają charakter pośredni bądź bezpośredni. Bezpieczeństwo zdrowotne powiązane jest z świadomo-ścią ogólnego dobrostanu duchowego, fizycznego oraz społecznego. To stan równo-wagi organizmu i brak stanów chorobowych. Trwałym elementem tego rodzaju bezpie-czeństwa strukturalnego podmiotu jest zdrowie. Według Światowej Organizacji Zdro-wia (WHO) zdrowie to stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania (ułomności) [Bąk, Cie-kanowski 2014, s. 115]. Bezpieczeństwo zdrowotne precyzowane jest przez ujęcie zdro-wia w szerszym znaczeniu i wskazuje na dobrą psychofizyczną i socjalną kondycję czło-wieka, wolną od przypadłości i dolegliwości, wyrażającą jego uczuciową i praktyczną gotowość do uczestniczenia w życiu cywilnym. Bezpieczeństwo ontologiczne obrazu-je odczucie pewności oraz stabilności egzystencji podmiotu w codziennym życiu. Bez-pieczeństwo ontologiczne opiera się na zasadzie powtarzalności czynności, wydarzeń, a także zjawisk generujących bezpieczną bezrefleksyjność oraz zasadę zaufania spo-łecznego. Pojęcie bezpieczeństwa ontologicznego precyzyjnie wiąże się z niedyskur-sywną świadomością użyteczną czy też w ideach fenomenologicznych, które odpowia-da nastawieniu naturalnemu życia codziennego. Bezpieczeństwo autokreacyjne odno-si odno-się do własnej twórczości jednostki w relacji z środowiskiem naturalnym, społecznym i kulturowym. Autonomiczna kreacja jest najwyższym przejawem bezpieczeństwa per-sonalnego, odzwierciedla godną formę trwania podmiotu i jego doskonalenia. Na tym poziomie wewnętrznego rozwoju jednostka, mając świadomość kontroli wewnętrznej, dokonuje twórczego aktu sprawiania siebie (własnego ja), przekraczania dalszych eta-pów rozwojowych [Ciekanowski 2014, s. 57]. Bezpieczeństwo autokreacyjne jest odbi-ciem wartości „ja” i jej formowaniem w strukturze społecznej. Świadomość pewności tworzenia oraz doskonalenia siebie, wyrażania własnych możliwości odzwierciedla bez-pieczeństwo autokreacyjne. Realizacja własnego „ja” dokonuje się nie tylko w akcie spo-sobu myślenia, lecz także przez realizowanie całej osobowości w aktywnym wyrażaniu emocjonalnych i intelektualnych potencji człowieka. Potencje te tkwią w każdym, a re-alizują się tylko w takim stopniu, w jakim zostały „uzewnętrznione”. Bezpieczeństwo au-tokreacyjne jest specyficznym rodzajem bezpieczeństwa, uściślającym personalną ak-ceptację podmiotu w otoczeniu strukturalnym. Na bezpieczeństwo autokreacyjne skła-dają się ilościowe, a także jakościowe elementy środowiska naturalnego i kulturowego, które inicjują oraz uaktywniają własne potrzeby autokreacji w różnorakich kategoriach. Tenże rodzaj wiąże się z wolnością jednostki. Uwarunkowania strukturalne rozpatrywa-ne w idei wolności mogą wstrzymywać albo ożywiać kreatywrozpatrywa-ne dyspozycje podmiotu. Stan zniewolenia degraduje proces autokreacji, wolność personalną przez naturę sto-Julia Nowicka, Zdzisław Szymański, Zbigniew Ciekanowski, Yury Pauliuchuk
193 sunków w układzie społecznym i instytucjonalnym afirmuje jednostkową kreatywność przez rozwój, a także doskonalenie.
Bezpieczeństwo wychowawcze kształtowane jest w procesie zamierzonego organi-zowania aktywności społecznej, opartej na stosunku wychowawczym pomiędzy pod-opiecznym i wychowawcą, której celem jest wywołanie świadomych zmian u podopiecz-nego. Te zmiany obejmują płaszczyznę poznawczo-instrumentalną (poznanie otoczenia i jego modyfikowanie) oraz sferę emocjonalno-motywacyjną (modelowanie stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przeświadczeń, postaw, wartości i dążeń). Przedmioto-wym parametrem tego rodzaju bezpieczeństwa jest proces wychowania. Harmonijność procesu wychowania z akceptowanymi wzorami kulturowymi, wartościami cywilizacyj-nymi i prawami człowieka, definiuje jego atrybuty bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo wychowawcze odzwierciedla harmonię oddziaływania na osobowość podopiecznego z przyjętym w danym otoczeniu społecznym wzorem osobowym, obywatelskim, oby-czajowym, kulturowym, moralnym. Proces celowej aktywności dydaktycznej, wykracza-jącej poza przyjęty umowny, aksjologiczny oraz praktyczny wymiar, jest jednoznaczny z brakiem bezpieczeństwa wychowawczego. Wychowanie bezowocne może prowadzić do dezintegracji osobowościowej podopiecznego, może stać się kryterium niedostoso-wania społecznego. Chodzi zatem o bezpieczne prowadzenie jednostki, przez zamie-rzone formowanie jej osobowości, w świat bytów społecznych, a tym samym uniknie-cie pozostałych rodzajów zagrożeń tkwiących w strukturze środowiska. Naczelną rolę w procesie formowania bezpieczeństwa wychowawczego odgrywa rodzina, później szkoła, stowarzyszenia społeczne i instytucje państwowe [Wołejszo 2010, s. 87
].
Bezpieczeństwo moralne odnosi się do kształtowania wewnętrznej aksjologicznej struktury podmiotu. Podmiot buduje swój zbiór wartości moralnych przez ich pozna-wanie, akceptowanie oraz internalizowane. Brak fundamentalnego systemu wartości moralnych naraża podmiot na pomocnicze wpływy środowiska, utrudnia znajdowanie rozwiązań sporów etycznych, degraduje godnościowy wymiar egzystencjalnego trwa-nia. Podmiot pozbawiony jest koherentnego systemu stosunków aksjologiczno-norma-tywnych, które tworzą wewnętrzną bazę do zapobiegania niebezpieczeństwom. Etycz-ne bezpieczeństwo ułatwia radzenie sobie w warunkach skomplikowanych i niepew-nych, wymagających pogłębionej myśli opartej na systemie wartości. Zinternalizowa-na hierarchiczność wartości staje się fundamentem wydawania sądów, własnego dzia-łania oraz dokonywania wyborów w okolicznościach konfliktowych. Człowiek czerpie wzory i schematy działania z prymitywnego zakresu uwewnętrznionych wartości, dzię-ki czemu unika wielu skomplikowanych decyzji, które mogą wystąpić na bazie krańco-wego sytuacjonizmu.
Bezpieczeństwo zawodowe określone jest przez stabilność pracy podmiotu, aktyw-ności powiązanej z ustalonym typem specjalizacji, która przynosi dochód i zabezpiecza
istnienie pod względem materialnym, lecz jednocześnie zaspokaja pozostałe potrzeby człowieka (afiliacyjne, uczuciowe, kulturowe). W Słowniku Języka Polskiego praca spre-cyzowana jest jako świadoma aktywność człowieka, zmierzająca do wytworzenia okre-ślonych dóbr materialnych lub kulturalnych, będąca fundamentem i warunkiem egzy-stencji oraz rozwoju społeczeństwa [Bąk, Ciekanowski 2014, s. 122].
Brak aktywności zawodowej jest sporym zagrożeniem dla podmiotu personalnego, jako że dotyka to wszechstronnego spectrum egzystencjalnych znaczeń, między inny-mi takich jak sens życia, przynależność społeczna, byt materialny. Typowym przykładem braku bezpieczeństwa zawodowego jest zjawisko bezrobocia, które w wymiarze per-sonalnym skutkuje marginalizacją społeczną, dekonstrukcją psychiczną, zaburzeniem świadomości swojej wartości.
Wymiary bezpieczeństwa instytucjonalnego podmiotu jednostkowego wiążą się ze strukturalnymi rodzajami bezpieczeństwa podmiotu grupowego, a precyzyjniej – pod-miotu narodowego. Bezpieczeństwo socjalne określa podstawowe materialne składniki bytu podmiotu. To proces zaspokajania potrzeb niższego rzędu, ale jednocześnie umoż-liwiający osiąganie wyższych poziomów rozwoju edukacyjnego kulturalnego, społecz-nego itd. Bezpieczeństwo socjalne odzwierciedla złożoność posunięć ukierunkowanych na zapobieganie zagrożeniom materialnego niedostatku oraz niedostosowania spo-łecznego generowanego przez takie zjawiska, jak: bezrobocie, ubóstwo, wykluczenie społeczne, a także niepełnosprawność, choroby i inne ujemne wydarzenia akcydental-ne. W tym ujęciu bezpieczeństwo socjalne może być rozpatrywane przez pryzmat trzeb materialnych i społecznych. W ich zaspokojeniu współuczestniczy państwo po-przez określoną strategię społeczną.
Uwarunkowania bezpieczeństwa strukturalnego tyczą się żywotnych potrzeb, in-teresów oraz dążeń podmiotu. Zagrożenia zakłócające te formy jednostkowej kreacji i rozwoju personalnego wyznaczają motywacje i działania podmiotowe ukierunkowa-ne na ukierunkowa-neutralizowanie i hamowanie tych zagrożeń. Podmiot podejmuje własny wysiłek w celu modyfikacji otoczenia strukturalnego na rzecz bezpieczeństwa personalnego. Proces redukcji zagrożeń nie jest pracą jednostkowego wysiłku określonego podmiotu, ale uwzględnia jednocześnie społeczne, instytucjonalne, narodowe i polityczne para-metry bezpieczeństwa strukturalnego.
Obok rodzajowych, przestrzennych, pośrednich oraz bezpośrednich właściwości bezpieczeństwa strukturalnego, kluczowy pozostaje jego czynnik jakościowy, odzwier-ciedlony w sile oddziaływania zagrożeń przedmiotowych. Ocena ogólnikowa wskazu-je na zwiększone oddziaływanie zagrożeń bezpośrednich (wewnętrznych i zewnętrz-nych), które natychmiastowo uruchamiają mechanizmy obronne podmiotu, rekompen-sujące ich ujemny wpływ [Nowicka 2015, s. 108]. Jawność niebezpieczeństw struktural-nych uruchamia potencjały obronne jednostki, a tym samym następuje natychmiasto-Julia Nowicka, Zdzisław Szymański, Zbigniew Ciekanowski, Yury Pauliuchuk
195 wa minimalizacja zagrożenia. Niemniej jednak jakościowo bardziej destruktywny wpływ mogą mieć zagrożenia pośrednie oddziałujące na jednostkę systematycznie. Tego ro-dzaju ujemne czynniki strukturalne wyczerpują potencjały obronne człowieka, a także prowadzą do jej wewnętrznej dekonstrukcji (destabilizacji psychofizycznej), zatem two-rzą możliwe zagrożenie strukturalne. Przestrzenne i rodzajowe przejawy bezpieczeń-stwa strukturalnego nakładają się na bezpośredni albo pośredni charakter oddziaływań niebezpieczeństw na podmiot jednostkowy. Należy podkreślić zagrożenia bezpośred-nio zmieniające stan psychofizyczny podmiotu i zagrożenia pośredbezpośred-nio wpływające na tenże stan. Zagrożenia nieustannie wypływają z dwóch zasadniczych praźródeł. Pierw-szym z nich jest natura człowiecza, drugim natomiast struktura społeczna i otoczenie, w którym egzystujemy [Bąk, Ciekanowski 2014, s. 129]. Korelacje, jakie zachodzą pomię-dzy tymi bodźcami, częstokrotnie wywołują okoliczności zagrażające człowiekowi bez-pośrednio czy też bez-pośrednio – poprzez formowanie niesprzyjającego dla nas środowi-ska społecznego oraz fizycznego. Zagrożenia bezpośrednie to między innymi stany cho-robowe (zagrożenia wewnętrzne), przemoc fizyczna, kradzież i inne. Zagrożenia pośred-nie to między innymi ujemne procesy oraz zjawiska społeczne, takie jak: bezrobocie, bieda, spory społeczne, nieporozumienia kulturowe, kryzysy. Uprzednia klasyfikacja za-grożeń tworzy płaszczyznę bezpieczeństwa strukturalnego podmiotu jednostkowego, umieszczonego w otaczającym świecie bytów natury, bytów społecznych i bytów tech-niki. Można znaleźć odmienne warunki ilościowo-jakościowe, implikujące przedmioto-wy przedmioto-wymiar bezpieczeństwa strukturalnego podmiotu przedmioto-wynikające z nieograniczone-go obszaru podstaw, w jakich podmiot egzystuje, od warunków własnych po natural-ne, społecznatural-ne, kulturowe oraz cywilizacyjne. Decydująca jest tu uwaga, że bezpieczeń-stwo personalne i strukturalne człowieka stanowi całościową perspektywę i cechuje for-mę trwania tego podmiotu.