1Uniwersytet Jagielloński, Wydział Geografii i Geologii, InstytutGeografii i Gospodarki Przestrzennej
ul.Gronostajowa 7, 30-387 Kraków
2 Uniwersytet Jagielloński, Wydział Geografii i Geologii, Instytut Nauk Geologicznych
ul. Gronostajowa 3a, 30-387 Kraków e-mail: piotr.klapyta@uj.edu.pl
Zarys treści:Połonina Borżawa (1682 m n.p.m.) jest dobrze wyodrębnionym pasmem górskim w północno-zachodniej części ukraińskich Karpat Wschodnich, w którym geomorfologiczny zapis aktywności plejstoceńskich lodowców jest do tej porysłabopoznany. W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badańgeomorfologicznych, analiz danych teledetekcyj nych i badań sedymentologicznych, które pozwoliłypo raz pierwszy na identyfikację
form iosadów glacjalnych w północno-wschodniej częścitegomasywu. Szczegółowymi badaniami objęto środkowy i górny odcinek dolinyMałej Płoszanki,gdziezidentyfikowano moreny maksymalnego zasięgu lokalnegolodowca, określono zasięg przeobrażenia glacjal- nego oraz przeprowadzono pomiary kształtui obtoczenia osadów morenowychi stokowych frakcji żwirowej z użyciem wskaźników C,,, iRA.Zachowanew dolinie Małej Płoszanki formy rzeźby wskazująna obecność zlodowacenia cyrkowo-dolinnegopodczas ostatniego glacjału. Największą formąerozyjnąwbadanym obszarzejest amfiteatralny i głęboko wcięty cyrk Jama, którego rozległednoleżywyjątkowo nisko (1250-1300m n.p.m.) w porównaniu z sąsiednimi grupami górskimiKarpat Wschodnich. MaksymalnyzasięglodowcaMałej Płoszanki, długości około 1 kmwyznacza wał moreny końcowej zachowany na wysoko ści 1075 mn.p.m. Analiza stopnia obróbki osadów występujących w badanym obszarze pozwoliłana ustalenie różnic między osadamipochodzącymize środowiska stokowego (pokrywystokowe, osady spływów torencjalnych) i glacjalnego. Analizastopnia obróbki osadów glacjalnychfrakcjiżwirowej wskazuje, że osadymorenowe zachowane w rejonie progu cyrku Jama i w strefie czoła dawnegolodowca brały udziałw aktywnym transporcie subglacjalnym.W środkowej części dawnegosystemulodowcowego Małej Płoszanki zale gają osady moreny powierzchniowej, które były transportowane pasywnielub ichtransport aktywny odbywałsię na krótkim dystansie, przez coziarnanie nabrały cech typowych dla osadów subglacjalnych.
Słowakluczowe: cyrki glacjalne, osadymorenowe, wskaźnikiCl(,iRA, Połonina Borżawa, Karpaty Wschodnie,Ukraina
Abstract: The Borzhava range (1682 m) is aprominent mountain range withinthe NW partof the Ukrainian Carpathians,wherethe traces ofPleistoceneglaciation are poorly recognised andwhich isstill lacking detailedgeomorphological case studies. Inthis paper, we present the resultofdetailed geomorphological mapping, remotesensingdata analysis and sedimentological analysis, which provide firstevidence ofglacial activityinthe Borzhava range (1679 m). Detailed geomorphologicalstudieswereconducted in the middle andupper partofthe Mala Ploshanka valley(NE part ofthe range)where the glaciallandforms and sediments are particularly well-preserved. According toobtained results, the maximalice extent (ca. 1 km long) documented bypreserved frontalmoraines reached anelevation of1075 m a.s.l. Amphitheatre-shapedand relatively deep Yamaglacial cirquewascutout inthe headwaters of theMala Ploshankavalley. Its vast floor lies atanconsiderablylow altitude (1250-1300m) in comparison with the surroundingmountain ranges. Our data supporta cirque-valleyglaciationonthe NE slopes of Borzhava range during the last glaciation.Results of clast-shape(Co) and roundness(RA) analysis show clearly distinct characteristics between the controlled samples of slope environment (slope covers, alluvial sediments) and morainedeposits in the studyarea. Most of the sandstone clasts within the moraine sedimentsin theterminal andcirque part of the former glacier system were actively transported(subglacially modified),however, some samples in the middle of the studied valley indicate also passively-transported conditions.
Keywords: glacial cirques, moraine sediments, C4I) andRA indices, Borzhava range,Eastern Carpathians, Ukraine
Formyiosadyglacjalnewdolinie Małej Płoszanki
Wprowadzenie
Formy i osady glacjalne stanowią ważny element w badaniach historii czwarto
rzędu. Mają one szczególnie istotne znaczenie w zlodowaconych w plejstocenie obszarach górskich, gdzie są jednym z najważniejszych paleośrodowiskowych zapisów ich morfogenezy w warunkach zimnych. Dokumentują one także zasięg dawnych lodowców oraz umożliwiają określenie czasu ich aktywności, stanowią więc podstawę w konstruowaniu chronologii glacjalnych. W związku z obserwo
wanym obecnie istotnym postępem w metodyce bezwzględnego datowania form glacjalnych przy użyciu metod izotopów kosmogenicznych (Ivy-Ochs i in. 2007) oraz pojawieniem się nowych możliwości rekonstrukcji geometrii paleolodowców w środowisku GIS (Pellitero i in. 2016) obserwuje się ostatnio wyraźny wzrost zainteresowania problematyką czwartorzędowych zlodowaceń w wielu obszarach górskich na całym świecie (Ehlers i in. 2011).
Karpaty są najdalej ku NE wysuniętą częścią europejskich alpidów. Przez swoje znaczne rozmiary (1,62 x 105 km2) i centralne położenie w obrębie kontynentu europejskiego stanowią ważny obszar dla możliwości rekonstrukcji warunków klimatycznych i kierunków cyrkulacji atmosferycznej podczas ostatniego zlodowa
cenia. Najlepiej rozpoznanymi częściami Karpat pod kątem chronologii glacjalnej są Tatry oraz góry Retezat w Karpatach Południowych. W pasmach tych dobrze udokumentowany jest zarówno maksymalny zasięg przestrzenny paleolodowców podczas ostatniego zlodowacenia (Urdea 2000; Zasadni, Kłapyta 2014), jak również ich kolejne stadia recesyjne. Bezwzględne ramy czasowe tych zdarzeń glacjalnych zostały określone za pomocą datowań kosmogenicznymi izotopami chloru (36C1) i berylu (lüBe) (Makos i in. 2014; Engel i in. 2015; Ruszkiczay-Rüdiger i in. 2016).
Najsłabiej poznana do tej pory jest problematyka czwartorzędowych zlodowaceń górskich w Karpatach Wschodnich, a szczególnie w ich części ukraińskiej. W rzeź
bie tamtejszych pasm górskich wzniesionych powyżej 1500 m n.p.m. zachowały się liczne przykłady erozyjnej i akumulacyjnej działalności plejstoceńskich lodowców (Pawłowski 1936; Matoshko 2011). Największą skalą przeobrażenia glacjalnego odznacza się najwyższa, południowo-wschodnia część Karpat Wschodnich (Czar
nohora: 2061 m n.p.m., Świdowiec: 1883 m n.p.m.), gdzie zasięg form i osadów glacjalnych stosunkowo dobrze udokumentowano. Większość dotychczasowych
badań była skupiona w masywie Czarnohory, który z racji wysokości odznacza się największą skalą przeobrażenia rzeźby przez lodowce oraz bogatym i dobrze zachowanym inwentarzem form i osadów glacjalnych. Dla tego masywu dostępna jest zarówno najlepsza dokumentacja kartograficzna form lodowcowych (Świderski 1937), jak i jedyne w całym regionie opracowania cech litostratygraficznych osadów postglacjalnych wypełniających zagłębienia międzymorenowe, poparte wynikami datowań metodą radiowęglową (Tretyak i Kuleshko 1982; Kovalijuk i in. 1985).
Ostatnio przedstawiono także pierwsze w skali regionu wyniki datowań wieku najmłodszych form morenowych Czarnohory z wykorzystaniem kosmogenicznego izotopu berylu (Rinterknecht i in. 2012).
Stan poznania cech i zasięgu form oraz osadów glacjalnych w pozostałych grupach górskich ukraińskiej części Karpat Wschodnich jest natomiast niewy
starczający, bo ogranicza się głównie do opisu cech cyrków (Krawczuk 2008) lub zdawkowego opisu położenia form morenowych. Jednym z masywów górskich ukraińskiej części Karpat Wschodnich, który dotąd nie był celem szczegółowych badań geomorfologicznych pod kątem obecności rzeźby glacjalnej, jest Połonina Borżawa. Możliwość zlodowacenia najwyższych partii tego masywu sugerował już S. Pawłowski (1936), jednak spostrzeżeń tych nie poparł badaniami terenowymi.
Na przeglądowej mapie zlodowacenia Karpat w skali 1:10 000 000 zaznaczył on jedynie dwa cyrki glacjalne w rejonie najwyższych szczytów tego pasma: Stoją (1679 m n.p.m.) i Wielkiego Wierchu (1598 m n.p.m.). Ogólny zasięg występo
wania osadów glacjalnych w masywie Borżawy po raz pierwszy przedstawiono na arkuszu Chust mapy geologicznej Ukrainy w skali 1:200 000 (Matskiv i in. 2009).
Osady morenowe zaznaczone w górnych odcinkach trzech dolin: Jamki Behriwskiej na skłonie płd. oraz Płoszanki i Małej Płoszanki na skłonie północno-wschodnim.
Z uwagi na małą skalę opracowania tej mapy zasięg osadów glacjalnych jest zbyt schematyczny i mało precyzyjny. W najnowszym opracowaniu podsumowującym wiedzę o czwartorzędowych zlodowaceiach na Ukrainie (Matoshko 2011) jego autor wskazuje na bardzo ograniczony rozwój plejstoceńskich lodowców na zachód od pasm Gorganów i Świdowca.
Biorąc pod uwagę niewielką liczbę i małą szczegółowość dotychczasowych badań, należy stwierdzić, że nie dają one wiarygodnych podstaw do rekonstrukcji zasięgu i geometrii plejstoceńskich lodowców w masywie Borżawy. Celem badań
Formyiosadyglacjalnewdolinie Małej Płoszanki
autorów niniejszego artykułu było zatem przeprowadzenie terenowej identyfika
cji i dokumentacji geomorfologicznej form i osadów glacjalnych w górnej części doliny Małej Płoszanki, a prace te stanowią pierwszy etap do odtworzenia zasięgu przestrzennego i geometrii paleolodowców w całym masywie Borżawy.