Urodzenia
Urodzenia są czynnikiem, od którego głównie zależy rozwój demograficzny spo
łeczeństwa. Zależą one od czynników biologicznych (poziomu płodności, liczby kobiet w wieku rozrodczym) jak również od społecznych i kulturowych (model rodziny, religijność) a także od sytuacji politycznej i rozwoju gospodarczego kraju. W artykule autorka nie skupia się jednak na analizie czynników mających wpływ na decyzje prokreacyjne, a na liczbach bezwzględnych pozwalających na zobrazowanie różnic w liczbie urodzeń występujących w badanych latach.
W 2015 r. w województwie małopolskim urodziło się o 193 dzieci więcej, niż w roku 2014. W czterech powiatach (mieście Kraków, myślenickim, wielickim, dąbrowskim) nastąpił wzrost liczby urodzeń w porównaniu z 2014 rokiem (ryc. 1),
bocheński
1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000
o 9000
Ryc. 1. Liczba urodzeńw latach 2014-2016 w powiatachwojewództwa małopolskiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Fig. 1. Numberof births in 2014-2016years in districts oftheMałopolskieVoivodeship Source: author's own work based on GUS data.
Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...
natomiast w pozostałych powiatach nastąpił spadek, co jest tożsame z trendami panującymi w całym kraju (Stańczak, Szałtys 2016). W 2016 r. w województwie małopolskim urodziło się o 1610 dzieci więcej niż w 2015 r. Największy przyrost tej liczby wystąpił w Krakowie, gdzie urodziło się o 803 dzieci więcej (niemal 50%
omawianej różnicy). Oprócz Krakowa spory wzrost urodzeń nastąpił w powia
tach nowotarskim (164 osoby), mieście Nowy Sącz (134 osoby), krakowskim (123 osoby), nowosądeckim (123 osoby). Spadek liczby urodzeń nastąpił w 7 powiatach, ale liczba narodzin w 2016 była o kilka mniejsza od urodzonych w 2015 r. (ryc. 1).
W ocenie przemian ludnościowych ważną rolę odgrywają nie tylko liczby bezwzględne czy wskaźniki, ale również ich dynamika. Jednym ze sposobów okre
ślenia dynamiki zmian liczby urodzeń, zgonów i liczby ludności jest porównanie danych z wybranego momentu czasu do roku bazowego. Analizując dynamikę liczby urodzeń w 2015 i 2016 r. w odniesieniu do roku bazowego 2014, widoczny jest jej wzrost, o którym wspomniano wcześniej (ryc. 2A). W 2015 r. największą dynamiką wzrostu liczby urodzeń charakteryzował się powiat suski- prawie 12%.
Przyrost liczby urodzeń na poziomie 105-110% zanotowały też w okresie 2014-2015 powiaty wielicki, myślenicki oraz miasto Kraków. Dynamika przyrostu liczby uro
dzeń w powiatach dąbrowskim oraz chrzanowskim mieściła się w przedziale od 100,1% do 105,0%. Jednocześnie większość powiatów (16) zanotowało spadek liczby urodzeń. Dziesięć z nich wyróżniało się niewielką dynamiką spadku (95,0-99,9%), pięć większą (90,0-94,9%), a największą powiat miechowski (87%). Kartogram prezentujący sytuację w 2016 r. jest nieco odmienny (ryc. 2B). Większość powiatów wykazywała wzrost liczby urodzeń w porównaniu z rokiem bazowym. Dynamika zmiany liczby urodzeń była jednak zróżnicowana. Przyrost do 105% zanotowało 8 powiatów, w grupie od 105% do 110% znalazły się 4 powiaty. Co ciekawe, najwięk
szą dynamikę wzrostu liczby urodzeń zanotowały miasta na prawach powiatu: Kra
ków oraz Nowy Sącz. Natomiast Tarnów (podobnie jak 6 innych powiatów), znalazł się w grupie, w której spadkek liczby urodzeń mieścił się w przedziale 95,0-99,9%.
Najgorszą sytuację wykazywał powiat gorlicki (94%). W 2016 r. w powiatach chrza
nowskim, dąbrowskim, limanowskim, wadowickim, tarnowskim oraz gorlickim nie zaobserwowano różnicy w dynamice zmian liczby urodzeń w porównaniu do 2015 r. (ryc. 2). Odnosząc liczbę urodzeń do roku bazowego 2014 i dokonując
o bC
Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...
porównania obu kartogramów z ryciny 2, jednak zauważamy wyraźnie lepszą pod kątem demograficznym sytuację większości powiatów w 2016 r. niż w 2015.
W prognozowaniu liczby urodzeń bierze się pod uwagę zarówno przyszłą strukturę demograficzną społeczeństwa (dokonując próby oszacowania liczby kobiet w wieku rozrodczym), jak i cykliczność procesu urodzeń (Krupowicz 2012, 2017). Za tym pojęciem kryje się występowanie wyżów i niżów demograficznych.
Na liczbę urodzeń duży wpływ ma polityka ludnościowa kraju. Urodzenia są więc elementem ruchu naturalnego, który może podlegać zmianom stosunkowo trudnym do przewidzenia w trakcie tworzenia długoterminowych prognoz.
Porównanie liczby urodzeń w powiatach województwa małopolskiego z prognozą w latach 2014-2016 wykazuje pewne prawidłowości. W roku 2014 odchylenia sięgały w większości powiatów kilka procent, wyjątkiem były powiaty bocheński oraz miechowski. W przypadku 2015 r. obserwujemy podobną sytuację. Największe
„pomyłki” wystąpiły w 2016 r. bo z wyjątkiem powiatu gorlickiego prognoza GUS zakładała mniejszą liczbę urodzeń niż faktycznie stwierdzona (tab. 1). W skali całego województwa niedoszacowania w prognozie w analizowanym przedziale czasu są coraz większe od poziomu 2,30% w 2014 r. przez 4,53% w 2015 r. do 9,77%
w 2016 r. W tym ostatnim roku jedne z najmniejszych różnic występują w powia
tach o stosunkowo wysokich współczynnikach płodności kobiet, np. tatrzański, suski, a także o wysokim od lat - w porównaniu do pozostałych - współczynniku dzietności, np. limanowski, nowosądecki. Jest to spowodowane brakiem możli
wości skokowego zwiększenia liczby urodzeń, bo poziom urodzeń i tak jest tam dość wysoki. Większe różnice występują w powiatach, które charakteryzowały się gorszą sytuacją demograficzną, którą ukazują m.in. niski współczynnik dzietności.
W północnej części województwa były to powiaty miechowski oraz proszowicki, które A. Zborowski (2017) zaliczył do demograficznego obszaru problemowego przestrzegając przed pułapką niskiej dzietności. Szukając prawidłowości prze
strzennych, wnioskować można, iż w obszarze suburbanizacyjnym Krakowa (np.
powiaty krakowski, myślenicki, wielicki) zwiększona liczba urodzeń może wiązać się z poprawą standardu mieszkaniowego rodzin, które decydują się na posiadanie potomstwa ze względu na lepsze warunki życia (Kurek i in. 2014; Łobodzińska 2017).
O pozytywnym oddziaływaniu Krakowa na procesy demograficzne w pobliskich gminach - a co za tym idzie także w powiatach - pisał A. Zborowski (2002, 2017).
Tab.1.Porównanieliczbyurodzeńrzeczywistychiprognozowanychwwojewództwiemałopolskimwlatach2014-2016 Tab.1.Comparison ofrealandforecastbirthsnumberintheMałopolskieVoivodshipinthe2014-2016years 2016 różnica/ difference
a? 8,72
’T
ID 6,39 6,43 -4,05 8,54 3,54 11,09 9,89 5,13 10,39
Ilczba/number 106 COID CO
r- CD co T 240 CD ID CO
ID 153 136 216
zgony prognozowane/ forecasted deaths 1109 916 1069 •«tCM
ID co
2570 1582 425 1394 2513 1863
urodzenia prognozowane/ forecasted births 1215 696 1142 560 1087 2810 1640 478 1547 2649 2079
2015 różnica/ difference s? 3,54 -6,79 2,05 7,18 -5,21 3,68 2,93 I
7,88 0,32 iD_
Ilczba/number -59 CO cm ■^r -57 03 CD oo I 120 CD 03
CM
prognoza/ forecasts CD
928 1098 530 1151 2588 1593
co
1403 2525 1886
urodzenia/ births 1159 699 CM
571 1094 2687 1641 434 1523 2533 1915
2014 różnica/ difference s®
10,07 -2,05 -0,45 1,28 -1,38 2,90 3,43 10,66 -0,57 1,96 1,54
Ilczba/number 127 -19 ID 1 r- -16 CD r-~ r-.ID CO ID LD oco
A prognoza/ forecasts 1134 944 1127 541 1172 2614 1606 ’
q-■«t
1419 2549 1914
urodzenia/ births 1261 925 1122 548 1156 2692 1663 497
O' 2600 1944
Powiat/ District bocheński brzeski chrzanowski dąbrowski gorlicki krakowski limanowski miechowski myślenicki nowosądecki nowotarski
Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...
zgony prognozowane/ forecasted deaths cd
co 1423 384 834 1976 679 1564 1251 7054 778 839 32780
urodzenia prognozowane/ forecasted births ho
ho CD
1474 419 881 1976 969 1687 1352 8816 978 899 36331
2015 różnica/ difference
1451 414 813 1999 695 1750 1254 7568 in
co 928 34419
Powiat/ District olkuski oświęcimski proszowicki suski tarnowski tatrzański wadowicki wielicki Kraków NowySącz Tarnów woj.małopolskie ¿rodło:opracowanie własnenapodstawiedanychGUSorazPrognozyLudności2014-2050 GUS. Source:authorsownwork basedonGUSdataandGUSPopulationForecastsfor2014-2050.
Uwagę zwraca również duże niedopasowanie prognozy liczby urodzeń w miastach na prawach powiatu. W Krakowie w 2015 r. wynosiło ono 11,24%, a w 2016 r. już 19,99%. W Nowym Sączu różnice zarysowują się jeszcze wyraźniej, odpowiednio 5,92% oraz 20,45% (tab. 1). Może być to związane m.in. z procesami migracji, które dokładniej zostaną omówione później. Mniejszy niż zakładano odpływ migracyjny z tych miast spowodował również pozostanie w mieście osób w wieku rozrod
czym. W Krakowie podobny efekt mógł generować również spory napływ. Duże dopasowanie rezcywistości do prognozy wykazują powiaty tatrzański, oświęcim
skim, tarnowski, miasto Tarnów. Są to powiaty zurbanizowane, których sytuacja demograficzna jest w dłuższej perspektywie ustabilizowana bez skokowych zmian widocznych w powiatach wymienionych wcześniej. Większa o prawie 10% niż pro
gnozowano liczba urodzeń w województwie małopolskim nie jest wyjątkiem na tle kraju. Dla całej Polski to niedoszacowanie wyniosło w 2016 r. 8,75%, co w liczbach bezwzględnych oznaczało 33 451 urodzeń. Według autorki wytłumaczenia należy szukać w zmianie polityki rodzinnej w Polsce. W 2016 r. został wprowadzony Rzą
dowy Program Rodzina 500+, o którym mówiono już w kampanii wyborczej PiS w 2015 r. Jest to świadczenie, które bez kryteriów dochodowych jest przyznawane rodzinom na każde drugie i kolejne dziecko, natomiast spełniając warunki niskiego dochodu, określone w Ustawie z 11.02.2016 roku o pomocy państwa w wychowaniu dzieci przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej- także na pierwsze dziecko (MRPiPS 2017). Autorka nie przesądza o dominującym wpływie wprowadzenia świadczenia na decyzje prokreacyjne Polaków, stwierdzając jednak równocześnie, iż mógł on stanowić bodziec do powiększenia rodziny. W swoim założeniu miał on również zachęcić do posiadania większej liczby dzieci dość liczną grupę kobiet będących w późnym - z biologicznego punktu widzenia - wieku rozrodczym, a w szcze
gólności podjęcia przez nie decyzji o urodzeniu kolejnego dziecka. Możliwe więc, iż urodzenia, które obecnie stanowią nadwyżkę nad prognozą są efektem urodzeń odłożonych (Szukalski 2016) Świadczyć mogą o tym również szacunkowe dane mówiące o 403 000 urodzeń w roku 2017 zestawione z prognozowaną liczbą urodzeń na poziomie 345 930. Gdyby dane, które podczas tworzenia artykułu stanowiły tylko szacunek, znalazły potwierdzenie, to różnica wyniosłaby 57 tys.
urodzeń więcej.
Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...
Zgony
W licznych opracowaniach demograficznych zgony analizuje się jako współczynnik mówiący o ich liczbie przypadającej na 1000 osób w badanej jednostce teryto
rialnej. Kolejno badane są przyczyny zgonów, wśród których w Polsce dominują choroby układu krążeniowego (Cierniak-Piotrowska i in. 2015). Zgodnie z celem pracy autorka nie podejmuje się podobnej analizy, dokonując omówienia liczb bezwzględnych. W 2014 r. w województwie małopolskim zmarło 29 611 osób, w 2015 r. 31 384, w 2016 r. 30 716 (ryc. 3). Ciekawym przypadkiem jest, w niektórych powiatach, skokowy wzrost liczby zgonów w 2015 r. (np. krakowski, oświęcimski, miasto Kraków, miasto Tarnów). Według autorki zwiększona liczba zgonów w 2015 r. w większości powiatów była wydarzeniem losowym. Krótkie ujęcie czasowe nie pozwala na wnioskowanie o zwiększeniu liczby zgonów ze względu na nagłe pogorszenie opieki medycznej czy wpływ warunków klimatycznych.
W raporcie na temat stanu województwa małopolskiego sporządzanym corocznie przez Urząd Marszałkowski (Dobrzańska 2015, 2016, 2017) omówiono strukturę
Ryc. 3. Liczba zgonów w latach 2014-2016 w powiatach województwa małopolskiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Fig.3. Thenumber ofdeathsin the 2014-2016 years indistricts of the Małopolskie Voivode
ship
Source: authors own work based on GUS data.
zgonów, która nie wskazuje na wzrost umieralności. Nie ma również informacji na temat wystąpienia epidemii chorób, która mogłaby wytłumaczyć różnicę występu
jącą w 2015 r. w stosunku do roku poprzedniego, jak i następnego.
Zgony są stosunkowo mniej problematyczne do prognozowania niż urodzenia, ponieważ znane są cząstkowe współczynniki zgonów oraz struktura społeczeństwa, na podstawie których można statystycznie określić przewidywaną umieralność.
W prognozach Głównego Urzędu Statystycznego głównym elementem branym pod uwagę jest prawdopodobieństwo zgonu, będące jednym z parametrów tablic trwania życia. Największą trudnością w szacowaniu poziomu umieralności (jak wykazuje analiza wykonywanych przez GUS prognoz) są odpowiednie założenia długości trwania życia oraz brak wyraźnych trendów w zmianach opieki zdrowotnej i społecznej (Kałuża-Kopias 2011). Dokonując porównania prognozowanej i rzeczy
wistej liczby zgonów, nie można wyprowadzić ogólnej prawidłowości dotyczącej różnic, jakie wystąpiły pomiędzy tymi wartościami. Należy zauważyć, iż prognoza jest trafna na poziomie województwa, w większej skali geograficznej (różnice wyno
szą zaledwie kilka procent), zaś na poziomie powiatów zróżnicowanie trafności prognozy jest już większe. Sporym niedopasowaniem prognozy charakteryzują się miasta na prawach powiatu: Tarnów oraz Kraków, gdzie umieralność była niższa niż zakładano, szczególnie w 2016 r. (tab. 2). Pomijając rok 2015, w którym jak wcześniej wspomniano wystąpił skokowy wzrost zgonów w stosunku do roku poprzedzającego oraz następnego, spora trafność wystąpiła w powiecie nowosądec
kim, gdzie współczynnik zgonów był najniższy w województwie i w 2016 r. wyniósł 7,7%o. Nie można jednak stwierdzić tego w przypadku powiatu miechowskiego, który od dawna notuje najwyższy współczynnik zgonów. W 2016 r. wyniósł on 12,3%o (Dobrzańska 2017).
Migracje
Migracje są zjawiskiem bardzo wrażliwym na zmiany polityczne oraz społeczno- -gospodarcze. Od sytuacji w danym kraju zależy przede wszystkim kształtowanie się migracji zagranicznych (Gałka 2017). Na migracje wewnętrzne wpływają czynniki nieco odmienne, m.in. chęć zmiany stylu życia, zawarcie związku małżeńskiego, rynki pracy i edukacji. Województwo małopolskie charakteryzowało się w latach 2014-2016 dodatnim saldem migracji. W latach 2014 oraz 2015 wyniosło ono 0,9%o,
Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...
natomiast w 2016 r. osiągnęło l,l%o. W 2014 r. współczynnik był dodatni dla wsi, natomiast ujemny dla miast, w 2016 r. zarówno dla wsi, jak i dla miast notowano dodatnie wartości salda migracji (Jakóbik i in. 2015; Chochorowska i in. 2016;
Chochorowska, Niemiec 2017). Analizując poziom prognozowanego i rzeczywi
stego salda migracji w powiatach województwa małopolskiego, należy zwrócić uwagę na wpływ danych wyjściowych na ich statystyczne ujęcie. W przypadku niewielkich liczb bezwzględnych nawet małe różnice ilościowe mogą dać w efek
cie bardzo dużą różnicę procentową. W wyniku zmian związanych ze sposobem zbierania danych Główny Urząd Statystyczny nie publikuje danych dotyczących migracji zagranicznych w 2015 r. (na dzień 6.02.2018). W związku z zaistniałą sytuacją w analizie pominięto migracje z 2015 r., gdyż pojedyncze składowe salda migracji nie pozwoliłyby na porównanie z prognozowaną sytuacją. Autorka zde
cydowała się porównać salda migracji rzeczywiste oraz prognozowane w 2014 oraz 2016 r. W 2014 r. sytuacja lepsza niż prognozowano wystąpiła w miastach na prawach powiatu (Kraków, Nowy Sącz, Tarnów) oraz w powiecie nowotarskim.
W przypadku tych dużych miast różnice widoczne są również w 2016 r. Można je tłumaczyć odwróceniem trendów migracyjnych w układzie miasto - wieś.
Analizując składowe salda migracji, dostrzegamy niedoszacowanie zarówno odpływu, jak i napływu. W obydwu przypadkach zmniejszył się odpływ miesz
kańców zarówno w przemieszczeniach wewnętrznych, jak i emigracji za granicę kraju. W pozostałych powiatach salda migracji były bardziej niekorzystne, niż zakładane. W analizowanych latach w powiatach położonych w strefach podmiej
skich Krakowa i Tarnowa (powiaty krakowski, tarnowski) nastąpiło ograniczenie napływu ludności związane ze spowolnieniem procesów suburbanizacyjnych, podobnie czynnik ten mógł mieć znaczenie w powiecie bocheńskim oraz myśle
nickim (tab. 3). Wniosek ten autorka wysnuła z danych dotyczących migracji dla województwa małopolskiego. W latach 2000-2015 odpływ ludności z obszarów miejskich przeważał nad jej napływem. W roku 2015 (po raz pierwszy od 2001 r.) w miastach zaobserwowano dodatni współczynnik migracji. Okres wzrostu współ
czynnika salda migracji dla małopolskich miast obserwowany jest już od 2010 r., przy jednoczesnym spadku tego wskaźnika na obszarach wiejskich (Łobodzińska 2017). Trend ten nie został uwzględniony w prognozie, co wygenerowało spore przeszacowanie. Na jakość prognozy i wielkość błędów, oprócz dużej zależności
Tab..2.Porównanieliczbyzgonówrzeczywistychiprognozowanychwwojewództwiemałopolskimwlatach2014-2016 Tab.2.ComparisonofrealandforecastdeathsnumberintheMałopolskieVoivodshipinthe2014-2016years 2016 różnica/ difference aS 3,77 4,15 9,50 1,24 1,96 0,54 -0,79 5,07 4,03 90'0 1,57 -0,52
zgony prognozowane /forecasted deaths 894 co
oco
1258 557 1000 2410 1021 580 1000 1632 1564 1158
zgony/ deaths 929 843 1390 564 1020 2423 1013
ID 1042 1633 1589 1152
prognoza/ forecasts 880 801 1242 553 066 2384
8 582 988 1612 1542 1150
zgony/ deaths 914 809 1347 572 1026 2534 1047 655 1035 1506 1505 1165
2014 różnica/ difference
r
prognoza/ forecasts 871 792 1225 549 980 2356 997 582 975 1593 1520 1139zgony/ deaths 915 737 1303 563 953 2313 1049 624 1001 1596 1421 1178
Powiat/ District bocheński brzeski chrzanowski dąbrowski gorlicki krakowski limanowski miechowski myślenicki nowosądecki nowotarski olkuski
Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim
zgony prognozowane /forecasted deaths CDTj- m
TT 766 1754 626 1398 066 7720 718 1107 30887
1722 652 1446 1043 7598 706 I1081 31384
2014 różnica/ difference
s? CD CM
r- r*
1,70 -7,43 -0,33 1 -3,90 -7,63 -0,43 I~9’57I -2,22
liczba/number
Tab. 3. Porównanierzeczywistegoi prognozowanego salda migracjiw województwie mało polskimw latach2014-2016
Tab. 3. Comparison ofthe real and forecasted net migration ratebalancein the Małopolskie Voivodship in the2014 and 2016 years
Powiat/
Dlstrlct
2014 2016
saldomigracji/ netmigrationrate prognoza/ forecasts prognozowane saldomigracji/ forecastednet migrationrate saldomigracji/ net migrationrate prognoza/ forecasts różnica/ difference
llczba/number % llczba/number %
bocheński 13 145 -132 -1015,38 60 143 -83 -138,33
brzeski -5 -5 - - -23 -1 -22 95,65
chrzanowski -209 -119 -90 43,06 -197 -113 -84 42,64
dąbrowski -48 -16 -2 4,17 -29 -41 12 -41,38
gorlicki -171 -253 82 -47,95 -188 -238 50 -26,60
krakowski 1921 2255 -334 -17,39 1802 2146 -344 -19,09
limanowski -93 -35 -58 62,37 -29 -30 1 -3,45
miechowski -29 -10 -19 65,52 -4 -9 5 -125,00
myślenicki 195 304 -109 -55,90 159 289 -130 -81,76
nowosądecki -234 64 -298 127,35 16 67 -51 -318,75
nowotarski 105 -41 146 139,05 -174 -21 -153 87,93
olkuski -257 -179 -78 30,35 -138 -168 30 -21,74
oświęcimski -119 -85 -34 28,57 -97 -79 -18 18,56
proszowicki 12 24 -12 -100,00 1 23 -22 -2200,00
suski -30 10 -40 133,33 -11 13 -24 218,18
tarnowski 60 206 -146 -243,33 -3 212 -215 7166,67
tatrzański -78 77 -155 198,72 6 84 -78 -1300,00
wadowicki -123 8 -131 106,50 -25 9 -34 136,00
wielicki 1289 1317 -28 -2,17 1383 1252 131 9,47
Kraków 1531 692 839 54,80 1807 699 1108 61,32
Nowy Sącz -194 -308 114 -58,76 -236 -291 55 -23,31
Tarnów -589 -597 8 -1,36 -408 -571 163 -39,95
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Prognozy Ludności 2014-2050 GUS.
Source: author’s own work based on GUS data and GUS Population Forecasts for 2014-2050.
migracji od sytuacji społeczno-gospodarczej i politycznej w kraju, duży wpływ ma także jakość statystyki ruchu wędrówkowego, które w Polsce są opierane na rejestrze PESEL (Kałuża-Kopias 2017).
Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...