• Nie Znaleziono Wyników

Ruch naturalny w województwie małopolskim

Urodzenia

Urodzenia są czynnikiem, od którego głównie zależy rozwój demograficzny spo­

łeczeństwa. Zależą one od czynników biologicznych (poziomu płodności, liczby kobiet w wieku rozrodczym) jak również od społecznych i kulturowych (model rodziny, religijność) a także od sytuacji politycznej i rozwoju gospodarczego kraju. W artykule autorka nie skupia się jednak na analizie czynników mających wpływ na decyzje prokreacyjne, a na liczbach bezwzględnych pozwalających na zobrazowanie różnic w liczbie urodzeń występujących w badanych latach.

W 2015 r. w województwie małopolskim urodziło się o 193 dzieci więcej, niż w roku 2014. W czterech powiatach (mieście Kraków, myślenickim, wielickim, dąbrowskim) nastąpił wzrost liczby urodzeń w porównaniu z 2014 rokiem (ryc. 1),

bocheński

1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000

o 9000

Ryc. 1. Liczba urodzeńw latach 2014-2016 w powiatachwojewództwa małopolskiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Fig. 1. Numberof births in 2014-2016years in districts oftheMałopolskieVoivodeship Source: author's own work based on GUS data.

Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...

natomiast w pozostałych powiatach nastąpił spadek, co jest tożsame z trendami panującymi w całym kraju (Stańczak, Szałtys 2016). W 2016 r. w województwie małopolskim urodziło się o 1610 dzieci więcej niż w 2015 r. Największy przyrost tej liczby wystąpił w Krakowie, gdzie urodziło się o 803 dzieci więcej (niemal 50%

omawianej różnicy). Oprócz Krakowa spory wzrost urodzeń nastąpił w powia­

tach nowotarskim (164 osoby), mieście Nowy Sącz (134 osoby), krakowskim (123 osoby), nowosądeckim (123 osoby). Spadek liczby urodzeń nastąpił w 7 powiatach, ale liczba narodzin w 2016 była o kilka mniejsza od urodzonych w 2015 r. (ryc. 1).

W ocenie przemian ludnościowych ważną rolę odgrywają nie tylko liczby bezwzględne czy wskaźniki, ale również ich dynamika. Jednym ze sposobów okre­

ślenia dynamiki zmian liczby urodzeń, zgonów i liczby ludności jest porównanie danych z wybranego momentu czasu do roku bazowego. Analizując dynamikę liczby urodzeń w 2015 i 2016 r. w odniesieniu do roku bazowego 2014, widoczny jest jej wzrost, o którym wspomniano wcześniej (ryc. 2A). W 2015 r. największą dynamiką wzrostu liczby urodzeń charakteryzował się powiat suski- prawie 12%.

Przyrost liczby urodzeń na poziomie 105-110% zanotowały też w okresie 2014-2015 powiaty wielicki, myślenicki oraz miasto Kraków. Dynamika przyrostu liczby uro­

dzeń w powiatach dąbrowskim oraz chrzanowskim mieściła się w przedziale od 100,1% do 105,0%. Jednocześnie większość powiatów (16) zanotowało spadek liczby urodzeń. Dziesięć z nich wyróżniało się niewielką dynamiką spadku (95,0-99,9%), pięć większą (90,0-94,9%), a największą powiat miechowski (87%). Kartogram prezentujący sytuację w 2016 r. jest nieco odmienny (ryc. 2B). Większość powiatów wykazywała wzrost liczby urodzeń w porównaniu z rokiem bazowym. Dynamika zmiany liczby urodzeń była jednak zróżnicowana. Przyrost do 105% zanotowało 8 powiatów, w grupie od 105% do 110% znalazły się 4 powiaty. Co ciekawe, najwięk­

szą dynamikę wzrostu liczby urodzeń zanotowały miasta na prawach powiatu: Kra­

ków oraz Nowy Sącz. Natomiast Tarnów (podobnie jak 6 innych powiatów), znalazł się w grupie, w której spadkek liczby urodzeń mieścił się w przedziale 95,0-99,9%.

Najgorszą sytuację wykazywał powiat gorlicki (94%). W 2016 r. w powiatach chrza­

nowskim, dąbrowskim, limanowskim, wadowickim, tarnowskim oraz gorlickim nie zaobserwowano różnicy w dynamice zmian liczby urodzeń w porównaniu do 2015 r. (ryc. 2). Odnosząc liczbę urodzeń do roku bazowego 2014 i dokonując

o bC

Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...

porównania obu kartogramów z ryciny 2, jednak zauważamy wyraźnie lepszą pod kątem demograficznym sytuację większości powiatów w 2016 r. niż w 2015.

W prognozowaniu liczby urodzeń bierze się pod uwagę zarówno przyszłą strukturę demograficzną społeczeństwa (dokonując próby oszacowania liczby kobiet w wieku rozrodczym), jak i cykliczność procesu urodzeń (Krupowicz 2012, 2017). Za tym pojęciem kryje się występowanie wyżów i niżów demograficznych.

Na liczbę urodzeń duży wpływ ma polityka ludnościowa kraju. Urodzenia są więc elementem ruchu naturalnego, który może podlegać zmianom stosunkowo trudnym do przewidzenia w trakcie tworzenia długoterminowych prognoz.

Porównanie liczby urodzeń w powiatach województwa małopolskiego z prognozą w latach 2014-2016 wykazuje pewne prawidłowości. W roku 2014 odchylenia sięgały w większości powiatów kilka procent, wyjątkiem były powiaty bocheński oraz miechowski. W przypadku 2015 r. obserwujemy podobną sytuację. Największe

„pomyłki” wystąpiły w 2016 r. bo z wyjątkiem powiatu gorlickiego prognoza GUS zakładała mniejszą liczbę urodzeń niż faktycznie stwierdzona (tab. 1). W skali całego województwa niedoszacowania w prognozie w analizowanym przedziale czasu są coraz większe od poziomu 2,30% w 2014 r. przez 4,53% w 2015 r. do 9,77%

w 2016 r. W tym ostatnim roku jedne z najmniejszych różnic występują w powia­

tach o stosunkowo wysokich współczynnikach płodności kobiet, np. tatrzański, suski, a także o wysokim od lat - w porównaniu do pozostałych - współczynniku dzietności, np. limanowski, nowosądecki. Jest to spowodowane brakiem możli­

wości skokowego zwiększenia liczby urodzeń, bo poziom urodzeń i tak jest tam dość wysoki. Większe różnice występują w powiatach, które charakteryzowały się gorszą sytuacją demograficzną, którą ukazują m.in. niski współczynnik dzietności.

W północnej części województwa były to powiaty miechowski oraz proszowicki, które A. Zborowski (2017) zaliczył do demograficznego obszaru problemowego przestrzegając przed pułapką niskiej dzietności. Szukając prawidłowości prze­

strzennych, wnioskować można, iż w obszarze suburbanizacyjnym Krakowa (np.

powiaty krakowski, myślenicki, wielicki) zwiększona liczba urodzeń może wiązać się z poprawą standardu mieszkaniowego rodzin, które decydują się na posiadanie potomstwa ze względu na lepsze warunki życia (Kurek i in. 2014; Łobodzińska 2017).

O pozytywnym oddziaływaniu Krakowa na procesy demograficzne w pobliskich gminach - a co za tym idzie także w powiatach - pisał A. Zborowski (2002, 2017).

Tab.1.Porównanieliczbyurodzeńrzeczywistychiprognozowanychwwojewództwiemałopolskimwlatach2014-2016 Tab.1.Comparison ofrealandforecastbirthsnumberintheMałopolskieVoivodshipinthe2014-2016years 2016 żnica/ difference

a? 8,72

’T

ID 6,39 6,43 -4,05 8,54 3,54 11,09 9,89 5,13 10,39

Ilczba/number 106 COID CO

r- CD co T 240 CD ID CO

ID 153 136 216

zgony prognozowane/ forecasted deaths 1109 916 1069 •«tCM

ID co

2570 1582 425 1394 2513 1863

urodzenia prognozowane/ forecasted births 1215 696 1142 560 1087 2810 1640 478 1547 2649 2079

2015 żnica/ difference s? 3,54 -6,79 2,05 7,18 -5,21 3,68 2,93 I

7,88 0,32 iD_

Ilczba/number -59 CO cm ■^r -57 03 CD oo I 120 CD 03

CM

prognoza/ forecasts CD

928 1098 530 1151 2588 1593

co

1403 2525 1886

urodzenia/ births 1159 699 CM

571 1094 2687 1641 434 1523 2533 1915

2014 żnica/ difference

10,07 -2,05 -0,45 1,28 -1,38 2,90 3,43 10,66 -0,57 1,96 1,54

Ilczba/number 127 -19 ID 1 r- -16 CD r-~ r-.ID CO ID LD oco

A prognoza/ forecasts 1134 944 1127 541 1172 2614 1606

q-■«t

1419 2549 1914

urodzenia/ births 1261 925 1122 548 1156 2692 1663 497

O' 2600 1944

Powiat/ District bocheński brzeski chrzanowski dąbrowski gorlicki krakowski limanowski miechowski mlenicki nowosądecki nowotarski

Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...

zgony prognozowane/ forecasted deaths cd

co 1423 384 834 1976 679 1564 1251 7054 778 839 32780

urodzenia prognozowane/ forecasted births ho

ho CD

1474 419 881 1976 969 1687 1352 8816 978 899 36331

2015 żnica/ difference

1451 414 813 1999 695 1750 1254 7568 in

co 928 34419

Powiat/ District olkuski oświęcimski proszowicki suski tarnowski tatrzański wadowicki wielicki Kraków NowySącz Tarnów woj.małopolskie ¿rodło:opracowanie własnenapodstawiedanychGUSorazPrognozyLudności2014-2050 GUS. Source:authorsownwork basedonGUSdataandGUSPopulationForecastsfor2014-2050.

Uwagę zwraca również duże niedopasowanie prognozy liczby urodzeń w miastach na prawach powiatu. W Krakowie w 2015 r. wynosiło ono 11,24%, a w 2016 r. już 19,99%. W Nowym Sączu różnice zarysowują się jeszcze wyraźniej, odpowiednio 5,92% oraz 20,45% (tab. 1). Może być to związane m.in. z procesami migracji, które dokładniej zostaną omówione później. Mniejszy niż zakładano odpływ migracyjny z tych miast spowodował również pozostanie w mieście osób w wieku rozrod­

czym. W Krakowie podobny efekt mógł generować również spory napływ. Duże dopasowanie rezcywistości do prognozy wykazują powiaty tatrzański, oświęcim­

skim, tarnowski, miasto Tarnów. Są to powiaty zurbanizowane, których sytuacja demograficzna jest w dłuższej perspektywie ustabilizowana bez skokowych zmian widocznych w powiatach wymienionych wcześniej. Większa o prawie 10% niż pro­

gnozowano liczba urodzeń w województwie małopolskim nie jest wyjątkiem na tle kraju. Dla całej Polski to niedoszacowanie wyniosło w 2016 r. 8,75%, co w liczbach bezwzględnych oznaczało 33 451 urodzeń. Według autorki wytłumaczenia należy szukać w zmianie polityki rodzinnej w Polsce. W 2016 r. został wprowadzony Rzą­

dowy Program Rodzina 500+, o którym mówiono już w kampanii wyborczej PiS w 2015 r. Jest to świadczenie, które bez kryteriów dochodowych jest przyznawane rodzinom na każde drugie i kolejne dziecko, natomiast spełniając warunki niskiego dochodu, określone w Ustawie z 11.02.2016 roku o pomocy państwa w wychowaniu dzieci przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej- także na pierwsze dziecko (MRPiPS 2017). Autorka nie przesądza o dominującym wpływie wprowadzenia świadczenia na decyzje prokreacyjne Polaków, stwierdzając jednak równocześnie, iż mógł on stanowić bodziec do powiększenia rodziny. W swoim założeniu miał on również zachęcić do posiadania większej liczby dzieci dość liczną grupę kobiet będących w późnym - z biologicznego punktu widzenia - wieku rozrodczym, a w szcze­

gólności podjęcia przez nie decyzji o urodzeniu kolejnego dziecka. Możliwe więc, iż urodzenia, które obecnie stanowią nadwyżkę nad prognozą są efektem urodzeń odłożonych (Szukalski 2016) Świadczyć mogą o tym również szacunkowe dane mówiące o 403 000 urodzeń w roku 2017 zestawione z prognozowaną liczbą urodzeń na poziomie 345 930. Gdyby dane, które podczas tworzenia artykułu stanowiły tylko szacunek, znalazły potwierdzenie, to różnica wyniosłaby 57 tys.

urodzeń więcej.

Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...

Zgony

W licznych opracowaniach demograficznych zgony analizuje się jako współczynnik mówiący o ich liczbie przypadającej na 1000 osób w badanej jednostce teryto­

rialnej. Kolejno badane są przyczyny zgonów, wśród których w Polsce dominują choroby układu krążeniowego (Cierniak-Piotrowska i in. 2015). Zgodnie z celem pracy autorka nie podejmuje się podobnej analizy, dokonując omówienia liczb bezwzględnych. W 2014 r. w województwie małopolskim zmarło 29 611 osób, w 2015 r. 31 384, w 2016 r. 30 716 (ryc. 3). Ciekawym przypadkiem jest, w niektórych powiatach, skokowy wzrost liczby zgonów w 2015 r. (np. krakowski, oświęcimski, miasto Kraków, miasto Tarnów). Według autorki zwiększona liczba zgonów w 2015 r. w większości powiatów była wydarzeniem losowym. Krótkie ujęcie czasowe nie pozwala na wnioskowanie o zwiększeniu liczby zgonów ze względu na nagłe pogorszenie opieki medycznej czy wpływ warunków klimatycznych.

W raporcie na temat stanu województwa małopolskiego sporządzanym corocznie przez Urząd Marszałkowski (Dobrzańska 2015, 2016, 2017) omówiono strukturę

Ryc. 3. Liczba zgonów w latach 2014-2016 w powiatach województwa małopolskiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Fig.3. Thenumber ofdeathsin the 2014-2016 years indistricts of the Małopolskie Voivode­

ship

Source: authors own work based on GUS data.

zgonów, która nie wskazuje na wzrost umieralności. Nie ma również informacji na temat wystąpienia epidemii chorób, która mogłaby wytłumaczyć różnicę występu­

jącą w 2015 r. w stosunku do roku poprzedniego, jak i następnego.

Zgony są stosunkowo mniej problematyczne do prognozowania niż urodzenia, ponieważ znane są cząstkowe współczynniki zgonów oraz struktura społeczeństwa, na podstawie których można statystycznie określić przewidywaną umieralność.

W prognozach Głównego Urzędu Statystycznego głównym elementem branym pod uwagę jest prawdopodobieństwo zgonu, będące jednym z parametrów tablic trwania życia. Największą trudnością w szacowaniu poziomu umieralności (jak wykazuje analiza wykonywanych przez GUS prognoz) są odpowiednie założenia długości trwania życia oraz brak wyraźnych trendów w zmianach opieki zdrowotnej i społecznej (Kałuża-Kopias 2011). Dokonując porównania prognozowanej i rzeczy­

wistej liczby zgonów, nie można wyprowadzić ogólnej prawidłowości dotyczącej różnic, jakie wystąpiły pomiędzy tymi wartościami. Należy zauważyć, iż prognoza jest trafna na poziomie województwa, w większej skali geograficznej (różnice wyno­

szą zaledwie kilka procent), zaś na poziomie powiatów zróżnicowanie trafności prognozy jest już większe. Sporym niedopasowaniem prognozy charakteryzują się miasta na prawach powiatu: Tarnów oraz Kraków, gdzie umieralność była niższa niż zakładano, szczególnie w 2016 r. (tab. 2). Pomijając rok 2015, w którym jak wcześniej wspomniano wystąpił skokowy wzrost zgonów w stosunku do roku poprzedzającego oraz następnego, spora trafność wystąpiła w powiecie nowosądec­

kim, gdzie współczynnik zgonów był najniższy w województwie i w 2016 r. wyniósł 7,7%o. Nie można jednak stwierdzić tego w przypadku powiatu miechowskiego, który od dawna notuje najwyższy współczynnik zgonów. W 2016 r. wyniósł on 12,3%o (Dobrzańska 2017).

Migracje

Migracje są zjawiskiem bardzo wrażliwym na zmiany polityczne oraz społeczno- -gospodarcze. Od sytuacji w danym kraju zależy przede wszystkim kształtowanie się migracji zagranicznych (Gałka 2017). Na migracje wewnętrzne wpływają czynniki nieco odmienne, m.in. chęć zmiany stylu życia, zawarcie związku małżeńskiego, rynki pracy i edukacji. Województwo małopolskie charakteryzowało się w latach 2014-2016 dodatnim saldem migracji. W latach 2014 oraz 2015 wyniosło ono 0,9%o,

Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...

natomiast w 2016 r. osiągnęło l,l%o. W 2014 r. współczynnik był dodatni dla wsi, natomiast ujemny dla miast, w 2016 r. zarówno dla wsi, jak i dla miast notowano dodatnie wartości salda migracji (Jakóbik i in. 2015; Chochorowska i in. 2016;

Chochorowska, Niemiec 2017). Analizując poziom prognozowanego i rzeczywi­

stego salda migracji w powiatach województwa małopolskiego, należy zwrócić uwagę na wpływ danych wyjściowych na ich statystyczne ujęcie. W przypadku niewielkich liczb bezwzględnych nawet małe różnice ilościowe mogą dać w efek­

cie bardzo dużą różnicę procentową. W wyniku zmian związanych ze sposobem zbierania danych Główny Urząd Statystyczny nie publikuje danych dotyczących migracji zagranicznych w 2015 r. (na dzień 6.02.2018). W związku z zaistniałą sytuacją w analizie pominięto migracje z 2015 r., gdyż pojedyncze składowe salda migracji nie pozwoliłyby na porównanie z prognozowaną sytuacją. Autorka zde­

cydowała się porównać salda migracji rzeczywiste oraz prognozowane w 2014 oraz 2016 r. W 2014 r. sytuacja lepsza niż prognozowano wystąpiła w miastach na prawach powiatu (Kraków, Nowy Sącz, Tarnów) oraz w powiecie nowotarskim.

W przypadku tych dużych miast różnice widoczne są również w 2016 r. Można je tłumaczyć odwróceniem trendów migracyjnych w układzie miasto - wieś.

Analizując składowe salda migracji, dostrzegamy niedoszacowanie zarówno odpływu, jak i napływu. W obydwu przypadkach zmniejszył się odpływ miesz­

kańców zarówno w przemieszczeniach wewnętrznych, jak i emigracji za granicę kraju. W pozostałych powiatach salda migracji były bardziej niekorzystne, niż zakładane. W analizowanych latach w powiatach położonych w strefach podmiej­

skich Krakowa i Tarnowa (powiaty krakowski, tarnowski) nastąpiło ograniczenie napływu ludności związane ze spowolnieniem procesów suburbanizacyjnych, podobnie czynnik ten mógł mieć znaczenie w powiecie bocheńskim oraz myśle­

nickim (tab. 3). Wniosek ten autorka wysnuła z danych dotyczących migracji dla województwa małopolskiego. W latach 2000-2015 odpływ ludności z obszarów miejskich przeważał nad jej napływem. W roku 2015 (po raz pierwszy od 2001 r.) w miastach zaobserwowano dodatni współczynnik migracji. Okres wzrostu współ­

czynnika salda migracji dla małopolskich miast obserwowany jest już od 2010 r., przy jednoczesnym spadku tego wskaźnika na obszarach wiejskich (Łobodzińska 2017). Trend ten nie został uwzględniony w prognozie, co wygenerowało spore przeszacowanie. Na jakość prognozy i wielkość błędów, oprócz dużej zależności

Tab..2.Porównanieliczbyzgonówrzeczywistychiprognozowanychwwojewództwiemałopolskimwlatach2014-2016 Tab.2.ComparisonofrealandforecastdeathsnumberintheMałopolskieVoivodshipinthe2014-2016years 2016 żnica/ difference aS 3,77 4,15 9,50 1,24 1,96 0,54 -0,79 5,07 4,03 90'0 1,57 -0,52

zgony prognozowane /forecasted deaths 894 co

oco

1258 557 1000 2410 1021 580 1000 1632 1564 1158

zgony/ deaths 929 843 1390 564 1020 2423 1013

ID 1042 1633 1589 1152

prognoza/ forecasts 880 801 1242 553 066 2384

8 582 988 1612 1542 1150

zgony/ deaths 914 809 1347 572 1026 2534 1047 655 1035 1506 1505 1165

2014 żnica/ difference

r

prognoza/ forecasts 871 792 1225 549 980 2356 997 582 975 1593 1520 1139

zgony/ deaths 915 737 1303 563 953 2313 1049 624 1001 1596 1421 1178

Powiat/ District bocheński brzeski chrzanowski dąbrowski gorlicki krakowski limanowski miechowski mlenicki nowosądecki nowotarski olkuski

Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim

zgony prognozowane /forecasted deaths CDTj- m

TT 766 1754 626 1398 066 7720 718 1107 30887

1722 652 1446 1043 7598 706 I1081 31384

2014 żnica/ difference

s? CD CM

r- r*

1,70 -7,43 -0,33 1 -3,90 -7,63 -0,43 I~9’57I -2,22

liczba/number

Tab. 3. Porównanierzeczywistegoi prognozowanego salda migracjiw województwie mało­ polskimw latach2014-2016

Tab. 3. Comparison ofthe real and forecasted net migration ratebalancein the Małopolskie Voivodship in the2014 and 2016 years

Powiat/

Dlstrlct

2014 2016

saldomigracji/ netmigrationrate prognoza/ forecasts prognozowane saldomigracji/ forecastednet migrationrate saldomigracji/ net migrationrate prognoza/ forecasts żnica/ difference

llczba/number % llczba/number %

bocheński 13 145 -132 -1015,38 60 143 -83 -138,33

brzeski -5 -5 - - -23 -1 -22 95,65

chrzanowski -209 -119 -90 43,06 -197 -113 -84 42,64

dąbrowski -48 -16 -2 4,17 -29 -41 12 -41,38

gorlicki -171 -253 82 -47,95 -188 -238 50 -26,60

krakowski 1921 2255 -334 -17,39 1802 2146 -344 -19,09

limanowski -93 -35 -58 62,37 -29 -30 1 -3,45

miechowski -29 -10 -19 65,52 -4 -9 5 -125,00

myślenicki 195 304 -109 -55,90 159 289 -130 -81,76

nowosądecki -234 64 -298 127,35 16 67 -51 -318,75

nowotarski 105 -41 146 139,05 -174 -21 -153 87,93

olkuski -257 -179 -78 30,35 -138 -168 30 -21,74

oświęcimski -119 -85 -34 28,57 -97 -79 -18 18,56

proszowicki 12 24 -12 -100,00 1 23 -22 -2200,00

suski -30 10 -40 133,33 -11 13 -24 218,18

tarnowski 60 206 -146 -243,33 -3 212 -215 7166,67

tatrzański -78 77 -155 198,72 6 84 -78 -1300,00

wadowicki -123 8 -131 106,50 -25 9 -34 136,00

wielicki 1289 1317 -28 -2,17 1383 1252 131 9,47

Kraków 1531 692 839 54,80 1807 699 1108 61,32

Nowy Sącz -194 -308 114 -58,76 -236 -291 55 -23,31

Tarnów -589 -597 8 -1,36 -408 -571 163 -39,95

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Prognozy Ludności 2014-2050 GUS.

Source: author’s own work based on GUS data and GUS Population Forecasts for 2014-2050.

migracji od sytuacji społeczno-gospodarczej i politycznej w kraju, duży wpływ ma także jakość statystyki ruchu wędrówkowego, które w Polsce są opierane na rejestrze PESEL (Kałuża-Kopias 2017).

Ruchnaturalnywwojewództwiemałopolskim...

Typy demograficzne powiatów w województwie