Przestrzeń miejska i nowe przemysły

Do sekwencji świadomość, potrzeba, narzędzie, doświadczenie, wiedza, technologie i wytwórstwo, w miarę rozwoju cywilizacji i miast

dołączają manufaktury i przemysły; przemysły nowe konstytuują się w konsekwencji zapotrzebowania na nowe wyroby według nowych możliwości i technologii. Z rozwojem przemysłu wiązało się zawsze osadnictwo i zapotrzebowanie na energię, na zasadzie „mieszkać jak najbliżej miejsca pracy”, do której dostarczało się energii własnej, zwierzęcej, a od połowy XIX stulecia także energii z paliw kopalnych.

Pojęcie przemysłu uległo znacznemu rozszerzeniu w odniesieniu do definicji zawartych w jeszcze aktu- alnych słownikach i encyklopediach. Z początkowego „zorganizowanego, masowego, nierolnego” przetwa-rzania dóbr przyrodniczych, przy wykorzystaniu narzędzi i maszyn, w celu uzyskania użytecznych produktów, wyewoluowały liczne nowe „przemysły” przetwarzania istniejących już wyrobów, hodowli nieznanych wcze-śniej organizmów i minerałów, modyfikacji tworów przyrodniczych, wreszcie przemysły łączenia walorów materialnych z niematerialnymi, jak choćby przemysł turystyczny, przemysły badawcze i rozwojowe. Obecnie, z powodu dbania o czystość nowo kreowanych środowisk miejskich pojawia się trend oddalania większości obiektów przemysłowych od miast. W miastach lub w ich pobliżu pozostawiane są tylko nowe przemysły właśnie specyficzne dla dużych skupisk ludności, instytucje spożywcze, ciepłownie, duże systemy zaopatrze-nia w wodę, oczyszczalnie ścieków i wysypiska miejskie wraz z towarzyszącymi im spalarzaopatrze-niami, sortowzaopatrze-nia- sortownia-mi i zakładasortownia-mi energetycznysortownia-mi oraz wybrane przemysłowe instytuty badawcze. Nowe dziedziny przemysłu, nowe technologie i wyroby są powodem poszukiwania nowych źródeł rzadko spotykanych pierwiastków i minerałów. Rozwijane są nowe technologie odzyskiwania cennych substancji mineralnych z dawnych odpa-dów górniczych i przemysłowych. Opłacalne staje się wydobywanie cennych metali zawartych w materiałach światłoczułych, lampach i wyrobach elektronicznych. Popioły lotne i żużle z elektrowni i ciepłowni stają się surowcem przemysłowym w budownictwie i w działaniach towarzyszących. Likwidowanie hałd poeksplo-atacyjnych wiąże się z odzyskiwaniem poszukiwanych surowców oraz uwalnianiem terenów przydatnych do lokowania nowych obiektów przemysłowych lub rekreacyjnych, co także jest korzystne dla ekspansji terenów zurbanizowanych.

Postępująca urbanizacja także staje się inspiracją dla rozwoju nowoczesnych systemów dostarczania wody pitnej (rys. 2.63), jej uzdatniania i coraz częściej przemysłowego odsalania wód solankowych i słonych w wielu obszarach pozbawionych zasobów odnawialnych. Dla celów specjalnych (militarnych i w kosmonau-tyce) powstają przemysłowe wytwórnie systemów recyrkulacji i odzysku wód z urządzeń klimatyzacyjnych i sanitariatów w warunkach izolacji od ziemskiego otoczenia.

Wody „pitne” są formalnie nieznane w stanie przyrodniczo-naturalnym. Dlatego poza pojedynczy-mi gospodarstwapojedynczy-mi oraz krajapojedynczy-mi zaniedbanypojedynczy-mi wszelkie osiedla są wyposażone w systemy wodociągowe, w których woda jest uzdatniana do picia (Rosario-Ortiz Fernandez, Rose Joan, Speight Vanessa, von Gunten Urs i Schnoor Jerald 2016: How do you like your tap water? Science [351(6276)]; s. 912–914 [mailto:jerald-schnoor@uiowa.edu; jerald-schnoor@

uiowa.edu]).

Według danych CIA tylko 8,9%, to jest około 651 mln ludności świata nie ma dostępu do uzdatnianej wody pitnej [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html]. W wielu krajach świata, gdzie są okresowe braki wody w porze suchej, także i w krajach europejskich o zaniedbanej gospodarce, woda pitna pojawia się jednak w wodociągach nieregularnie i w dużych odstępach czasu. Co powoduje, że nawet ta woda, ujmowana w zestawienia statystyczne jako uzdatniana, jest zanieczyszczana przez generowane w okresowo pustych przewodach wodociągowych substancje chemiczne, szlamy oraz kolonie bakterii i glo-nów koncentrujące się u wylotu okresowo nieczynnych kraglo-nów. Według zaktualizowanych zestawień ONZ (dostępne w 01-2017 dane z lat 1990-2015) sprawy dostępu do uzdatnionej wody spożywczej, pitnej i wy-korzystywanej w żywnościowym przemyśle przetwórczym są ciągle dalekie od zrównoważenia. Od 1990 do

2015 roku 2 600 mln ludzi uzyskało dostęp do wody uzdatnionej. Liczba ludzi korzystających z uzdatnionej wody pitnej wzrosła wtedy z 76 do 91 procent. Jednak, niezależnie od oficjalnych danych, z tego samego ze-stawienia ONZ uzyskanego z Internetu w 2017 roku wynika, że co najmniej 1,8 mld ludzi na świecie korzysta z wody pitnej zanieczyszczonej fekaliami i bakteriami chorobotwórczymi związanymi z tymi zanieczyszczenia-mi. Co także wiąże się z faktem, że ponad 40% populacji ludzkiej doświadcza okresowego braku wody, przy trendzie wzrastającym, a ponad 1,7 mld ludzi żyje w zlewniach, w których pobór wody przekracza wielkość ich naturalnego odtwarzania. Z tej wody 70% procent zużywa rolnictwo i związane z nim systemy iryga-cyjne [http://pressroom.ipc-undp.org/access-to-water-in-the-slums-of-the-developing-world; http://www.ceres.org/issues/water/

agriculture/water-risks-food-sector/food-water-risks?gclid=CO2C-uX639ECFQyUsgodc3kC9Q/;].

Na tle sytuacji wodno-pitnej na świecie 2,4 mld ludności nie posiada dostępu do podstawowych urzą-dzeń sanitarnych, to jest toalet i latryn. Do tego należy dodać, że ponad 80% ścieków komunalnych i przemy-słowych ciągle jeszcze (w roku 2017) spływa do rzek, mórz i oceanów bez oczyszczania. I w znacznej mierze właśnie dlatego każdego dnia umiera na świecie prawie 1000 dzieci z powodu biegunki związanej z piciem zanieczyszczonej wody [http://www.un.org/sustainabledevelopment/water-and-sanitation/].

Większość problemów z dostępem do w miarę czystej wody pitnej mają mieszkańcy slumsów, z któ-rych pięć największych liczyło w 2015 roku (według dostępnego w 2017 roku http://borgenproject.org/5-largest-slums -world/) odpowiednio:

– Khayeltisha, w Cape Town, w Republice Afryki Południowej, 400 000 mieszkańców, w tym 99% czar-noskórych; zarazem około 40% dzieci i młodzieży poniżej 19 roku życia;

– Kibera, w Nairobi, w Kenii, 700 000 do 1 mln mieszkańców;

– Dharavi, w Bombaju (Mumbai), w Indiach, zamieszkuje 600 000 do 1 mln;

– Orangi Town, w Karachi, w Pakistanie, żyje około 2,4 mln mieszkańców;

– Neza-Chalco-Itza, w Mexico City, w Meksyku, największy na świecie slums, zamieszkuje około 1,2 do około 4 mln ludzi.

W roku 2017 w 22 milionowym Lagos w Nigerii, aż 15 mln mieszkańców żyje według szacunków w slum-sach [http://worldpopulationreview.com/world-cities/lagos-population/; Prof. Samuel I. Oni 2017: http://swiatpodlupa.eu/en/

prof-samuel-iyiola-oni-2/].

W Brazylii nie ma slumsów ale są fawele, w których w 2010 roku żyło około 11,4 mln ludzi; są jeszcze shanty-towns w Indonezji, na Filipinach, w Peru i w wielu innych państwach świata. Także w tych dobrze rozwiniętych (według dostępnych w 2017 roku http://borgenproject.org/5-largest-slums-world/; oraz https://www.weforum.

org/agenda/2016/10/these-are-the-worlds-five-biggest-slums). Łącznie na świecie w 2016 roku żyło według różnych szacunków 100 mln ludzi bezdomnych oraz 1,4 mld ludzi w slumsach, fawelach, shanty-towns oraz

rude-Rys. 2.63. Nadbudowa jednej ze studni do pobierania dla wodociągów miejskich wody przesączającej się przez piaski pod dnem Wisły w Warszawie; na dalszym planie miasto zanurzone w lekkim, brunatnym smogu porannym

(Foto S.O. 2015)

rach, szopach i budkach z wszelkimi niedostatkami bezpieczeństwa, zdrowia, ekonomii i kosztów społecznych współczesnego świata [https://www.homelessworldcup.org/homelessness-statistics/; – dostępne w 2017 roku].

W wielu miejskich gospodarstwach domowych nawet woda uzdatniana przemysłowo jest dodatkowo poprawiana w urządzeniach filtrujących lub zastępowana wodą kupowaną w pojemnikach (plastikowych, spodziewanie bardziej higienicznych niż przewody rurowe wodociągów). W cytowanym tekście Rosario-Or-tiza i innych (2016) standardowe przetwarzanie wody naturalnej w zdatną do spożycia, jest wielostopniowe:

polega na wstępnym odfiltrowaniu wody przy poborze z naturalnych zbiorników na- i podziemnych, przefil-trowaniu przez pojemnik z piaskiem, ozonowanie, filtrowanie biologiczne przez aktywowany węgiel, osmoza przez membrany, traktowanie promieniami ultrafioletowymi i wreszcie chlorowanie przed wpuszczeniem do sieci wodociągowej. Bezpieczne picie wody w ogóle jest możliwe przy zachowaniu procedur jej uzdatniania, ale także – zgodnie ze wskazaniami współczesnej medycyny – konieczne są specyficzne standardy zawar-tości jonów dla utrzymania poprawności bioróżnorodności całej przyrody [Rosario-Ortiz F., Rose J., Speight V., von Gunten U., Schnoor J. 2016: How do you like your tap water? E-mail: jerald-schnoor@uiowa.edu; Science 351(6276), s. 912–914;

Cañedo-Argüelles M.., Hawkins C.P., Kefford B.J., Schäfer R.B., Dyack B.J., Brucet S., Buchwalter D., Dunlop J., Frör O., Lazorhak J., Coring E., Fernandez H.R., Goodfellow W., Achem A.L.G., Hatfield-Dodds S., Karimov B. K., Mensah H.P., Olson J.R., Piscart C., Prat N., Ponsá S., Schulz C.J., Timpano A.J. 2016: Saving freshwater from salts; Science 351(6276) FEB 2016; s. 914–916].

Poszczególne zabiegi uzdatniające bywają stosowane z różną skrupulatnością przed dostarczeniem wody do odbiorcy lub przy znikomych możliwościach technicznych, omijane przez odcedzanie (rys. 2.64), gotowanie lub tylko chemiczne traktowanie tabletkami (jak na przykład dichloroizocyjanuranem sodu) łatwo uwalniającymi chlor, niszczącymi bakterie i drobne pasożyty.

Z wykształconymi w przestrzeniach miejskich nowymi strukturami przemysłowymi pojawiają się nowe problemy energetyczne z dala od nich. Miasta pochłaniają wielkie ilości energii, ale uciążliwości jej uzyski-wania i dostarczania są zlokalizowane poza obszarami zurbanizowanymi. Z tymi uciążliwościami wiąże się także odległy problem społeczny, uwarunkowany odrębnością egzystencji miejskiej. Dla większości ludzi, w tym administracji i decydentów, „energia” jest rozumiana jako prąd elektryczny występujący w gniazdku wtykowym w ścianie, czy w warsztacie, potrzebny do oświetlenia, grzania i napędu różnych urządzeń. Dla zmotoryzowanych energia jest także na stacjach benzynowych. Ta wiedza przekłada się na ogólne niechęci społeczne wobec jakichkolwiek nowych inwestycji energetycznych, a ujawnia także w sferach decyzyjnych urzędujących w miastach.

Struktury przemysłów energetycznych z wielkimi, złożonymi urządzeniami peryferyjnymi (rys. 2.65) za-częły coraz silniej oddziaływać na środowisko naturalne, a w drodze sprzężeń zwrotnych także i na człowieka.

Energochłonna urbanizacja, eksploatacja surowców mineralnych i energetycznych, zapory wodne podtrzy-mujące sztuczne jeziora, które zalewają dawne tereny leśne, rolne i osiedlowe są powodem ograniczania

Rys. 2.64. Cedzak z wiejskiego targu w NE Nigerii, stosowany do czerpania i usuwania zanieczyszczeń z wody kuchennej lub odcedzania gotowanych potraw; gałązka – uchwyt po lewej stronie jest zaostrzona w celu łatwego

wbijania w ziemię przy palenisku podczas odcedzania lub przecedzania do miski (Foto S.O. 2015)

Rys.2.65. Urządzenia peryferyjne systemów energetycznych, wystawione na działanie zmiennych warunków atmosferycznych,

ale ze względu na przejrzystość konstrukcji łatwe do utrzymania i serwisu (Foto S.O. 2014)

Rys. 2.66. Tokio, ~35 milionowa aglomeracja w terenie sejsmicznym (Foto S.O. 2007);

przy wykorzystaniu nowych technologii, na podstawie projektów o „zsynchronizowanych parametrach”, są wznoszone wielokondygnacyjne budowle zdolne oprzeć się trzęsieniom ziemi

(ale również wywołujące dyskomfort życia w „kamiennej dżungli” pośród wieżowców).

[N.B. Tokijski Sky Tree (634 m) jest drugą po Burj Khalifa z najwyższych konstrukcji na świecie od 2011 roku (Bock T., Linner T., Miura S. 2011: Robotic High-Rise Construction of Pagoda Concept:

innovative earthquake-proof Design for the Tokyo Sky Tree;

http://www.br2-publication.com/download/] publications/conference_proceedings/CTBUH-2011.pdf; dostępne w 2016);

popularny przegląd w: [http://www.realestate-tokyo.com/news earthquake-resistance-of-buildings-in-japan/

dostępne w roku 2016]

wielu przestrzeni geośrodowiska ludzkiego. Emisje szkodliwych substancji do atmosfery, linie transmisyjne prądu elektrycznego, rurociągi gazowe i naftowe, linie kolejowe transportujące cysterny z węglowodorami i węglarki, elektrownie jądrowe i zagrożenia promieniowaniem – wszystkie elementy tego wyliczania są w różny sposób groźne i szkodliwe, ale jednocześnie są koniecznym efektem życiowej aktywności ludzi w ich współczesnym bycie naturalnym. Potęgowanie wpływu tych elementów na ludzi i środowisko jest skutkiem rozwoju intelektualnego człowieka, wynajdującego kolejne sposoby podnoszenia komfortu własnej egzy-stencji. Skutkiem rozwoju intelektualnego jest także dążenie do tworzenia skupisk ludzkich o niezwykłych walorach estetycznych, bytowych i zaawansowanych technologicznie, na terenach „odbieranych” przyro-dzie w strefach zagrożeń naturalnych. Dubaj, Tokio (rys. 2.66), Kuala Lumpur są pochodnymi sukcesów lu-dzi w podnoszeniu komfortu egzystencji i podwyższaniu umiejętności eliminowania zagrożeń naturalnych.

Równocześnie wraz ze wzrostem komfortu życia i wzrostem populacji ludzkiej zwiększa się dyskomfort ludzi odczuwających skutki oddziaływania własnej życiowej aktywności na naturalne środowisko.

Dyskomfort wynikający z ingerencji człowieka w naturalne środowisko przyrodnicze na przełomie dwu-dziestego i dwudwu-dziestego pierwszego wieku osiągnął stan krytyczny. Nie można bowiem obywać się bez wykorzystywania otaczającej przyrody, przy nieustannie przyspieszającym postępie technicznym. Nie jest już możliwe zachowywanie jej w stanie naturalnym, bez drastycznego ograniczania praw ludzi. Zatem należy formalnie (bo nieformalnie już się tak dzieje) uznać konieczność świadomego sterowania procesami przyrod-niczymi, szczególnie w obszarach zabudowanych.