Wykorzystywanie energii i wyczerpywanie jej źródeł

Energia jest kwintesencją aktywności świata organicznego, jego trwania, rozwoju, aktywności i przemian. Istotna część energii niezbędnej ludziom do życia jest zawarta w ich otoczeniu w formie dostępnej bezpośrednio oraz za pośrednictwem roślin i zwierząt. Pozostała część energii jest we

współczesnej egzystencji ludzkiej uzyskiwana po przekształceniach jej dostępnych form lub uwalniana z nośników energii potencjalnej.

Wykorzystanie energii przez ludzi wzrasta systematycznie z niewielkimi, krótkotrwałymi odchyłkami.

Wzrasta również w większości procesów technologicznych wydajność produkcyjna, a zatem zwiększa się jednostkowa oszczędność energii w produkcji lub napędach siłowych. Do wyzwalania energii z nośników i dostosowanie jej formy do potrzeb i możliwości użytkowania konieczne są coraz bardziej skomplikowane systemy techniczne, wiążące się z wieloma niedogodnościami geo-środowiskowymi, w tym z rozwojem rol-nictwa i przemysłów przetwórczych żywności. Stałym trendem w rolnictwie jest zwiększanie jednostkowej wydajności terenów rolnych przez intensyfikację hodowli, modyfikowanie genetyczne, żywienie i nawożenie, oraz przetwórstwo. W tradycyjnej energetyce przemysłowej poszukiwane są nowe rozwiązania

technolo-giczne oraz poszukiwanie nowych, bezpiecznych i ekonomicznie akceptowalnych, odnawialnych lub prak-tycznie odnawialnych źródeł pozyskiwania energii w energetyce niekonwencjonalnej. Źródeł sprawnych, ła-two dostępnych, czystych i mało szkodliwych (rys. 3.17). Wśród tych ostatnich rozwinięta jest na masową skalę „energetyka niskich emisji” dymiąca i emitująca aerozole smogowe (kopcąca), stosowana powszech-nie w ośrodkach biedy na świecie. Oparta jest na ogrzewaniu pomieszczeń i przygotowaniu posiłków przy otwartych paleniskach w prymitywnych piecach, kuchenkach oraz „grilownikach” w krajach rozwijających się. Jej efektem jest na przykład dewastacja sawanny i buszu w Afryce, bo głównym źródłem niskiej emisji są wszelkie materiały palne bezpośredniego użytku – chrust, drewno i odpady drzewne, papiery, bituminy, a nawet suszone odchody zwierząt trawożernych (Ostaficzuk 2009 [https://www.google.pl/ search?q=ostaficzuk+savan nah&ie=utf-8&oe=utf-8&gws_rd=cr&ei=sndaWJX4IoSqsAG5hJjYBA]).

Każda nowa dziedzina aktywności gospodarczej ma pozytywny wpływ na rozwój nowych peryferyjnych technik i technologii, produkcję urządzeń wspomagających, a zarazem negatywny wpływ na dotychczasową strukturę gospodarczą kraju. Tak było w wielu krajach, w których gospodarka została uzależniona od nowo odkrywanych złóż węglowodorów i stawała się energetycznie monokulturowa. Przy wyczerpywaniu się za-sobów surowców energetycznych oraz utracie odbiorców innych towarów, w gospodarce Nigerii zaczęły się mnożyć kłopoty ekonomiczne i strukturalne państwa.

W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, z powodu łatwego przychodu ze złóż ropy naftowej upadła w Nigerii gospodarka rolna (produkcja orzeszków ziemnych i kauczuku), górnicza (kasyteryt) oraz przemysłowa (oparta na energii ludzkiej, por. Chris Hajzler 2000) [Hajzler 2000: Nigerian Oil Economy: Development or Dependence; http://artsandscience.usask.ca/ economics/ resources/pdf/hajler3.htm#_ftn1; https://www.flickr.com/photos/

paticheri/9483041289/); http://artsandscience.usask.ca/economics/].

Fig. 3.17. Proste technologicznie lecz mało efektywne uwalnianie energii słonecznej zakumulowanej przez rośliny;

a – otwarte palenisko w „kominku” opalane drewnem suszonym (Foto S.O. 2016), b – kompleks elektrowni Bełchatów, opalany węglem brunatnym; z kominów i chłodni ulatnia się skraplająca się para wodna

[https://upload.wikimedia.org/wikipedia/ commons/3/3f/Be%C5%82chat%C3%B3w_Elektrownia.jpg; CC BY-SA 3.0;

file26.03.2012:Bełchatów Elektrownia.jpg]; c – parowóz pociągu osobowego, opalany węglem kamiennym [https://en.wikipedia.org/wiki/Steamloco motive#/media/File:41018_Schiefe_Ebene_ Nov_5_2016.png; CC BY-SA 3.0]

Z drugiej strony zagadnienia upadku rodzimej gospodarki przy wyczerpywaniu zasobów ropy naftowej (i gazu) jest możliwość rozbudowy infrastruktury energetycznej opartej na energii Słońca, która miałaby wpływ na ogólny rozwój krajów, w których jest jej nadmiar. Duży potencjał rozwojowy jest w możliwości stosowania w szklarnictwie warzywno-owocowym agregatów chłodniczych napędzanych energią słoneczną.

Energia wiatru, odmienna forma energii słonecznej, jest wykorzystywana od czasu pierwszych żagli, a potem wiatraków. Pozostaje ciągle popularna w żeglarstwie rekreacyjnym i sportowym, a w energetyce z powodu licznych walorów społeczno-ekonomicznych jest nawet rozwijana (rys. 3.18) w indywidualnych ujęciach przez pojedyncze wiatraki i w farmach wiatrowych. W Polsce wywołuje opory społeczne z powodu uciążliwości ekologicznej wiatraków zarówno dla ptactwa, jak i ludzi przez emitowanie fal akustycznych o ni-skiej częstotliwości, oraz z powodu silnej ingerencji krajobrazowej. W roku 2005 w czynnych wiatrakach było w Polsce 0,083 GW zainstalowanej mocy, w 2010 było 1,18 GW, w 2015 4,58 GW, zaś pod koniec czerwca 2016 już 5,66 GW [http://www.ure.gov.pl/pl/rynki-energii/energia-elektryczna/odnawialne-zrodla-ener/potencjal-krajowy-oze/

5753,Moc-zainstalowana-MW.html].

Wiele zalet geo-środowiskowych ma energetyka geotermalna, choć w jej tradycyjnej formie miewa też istotne wady, jak niską entalpię w obszarach niewulkanicznych, konieczność udostępniania przez prze-wiercanie górotworu oraz emisje gazów i innych zanieczyszczeń zawartych w parach i wodach termalnych o wysokiej entalpii. Infrastruktury geotermalnych ujęć energetycznych silnie ingerują w krajobraz i obniżają wartość przyległych terenów (rys. 3.19).

Całkowicie nowym rozwiązaniem technologiczno-koncepcyjnym pozyskiwania energii geotermalnej o dużej entalpii jest propozycja ECO2G Green Fire Energy przedstawiana w organie Geothermal Resources Council (Muir 2016; GRC Bull. 45/3). W opracowanej, nowej koncepcji poboru ciepła z ziemi określanej krypto-nimem ECO2G, zostaną rozwiązane niepokojące dotychczas problemy ekologiczne [Is the Plastic Zone the New Geothermal Frontiers?; GRC Bull. 45(3)]. Istotne rozwiązania techniczne systemu polegają na sięgnięciu do duktylnej strefy w skorupie ziemskiej o temperaturach rzędu 400 do 800°C, wykorzystanie specyficznych właściwości CO₂ w stanie super krytycznym (sCO₂, zachowującym równocześnie własności cieczy i gazu), jako nośnika energii cieplnej, oraz zastosowanie zamkniętego obiegu sCO₂ do napędu specjalnej turbiny generatora prądu elektrycznego. W systemie z zastosowaniem czystego sCO₂ nie występuje korozja przewodów ani łopatek turbiny, której masa wynosi przy danej mocy zaledwie 10%* masy tradycyjnej turbiny parowej. Techniczne problemy z zainstalowaniem pętli zamkniętego obiegu sCO₂ są stopniowo rozwiązywane przez Green Fire Energy (www.greenfireenergy.com).

Współczesne wykorzystanie różnych źródeł energii na świecie do wytwarzania prądu elektrycznego i do bezpośredniego uzysku ciepła jest bardzo zróżnicowane (tab. 3.7). W miarę realne dane odnoszą się do 2015 roku i lat wcześniejszych. Jednak trendy z nich wynikające wydają się oczywiście pozytywne; ogólnie wzrastają z wyjątkiem konserwatywnych biopaliw, uznanych za szkodliwe dla gospodarki żywnościowej. Po-niższe podsumowanie jest oparte głównie na dwóch raportach z roku 2016 [http://www.ren21.net/wp-content/

uploads/2016/05/GSR_2016_Full_Report_lowres.pdf; REN21 Secretariat c/o UNEP 1 Rue Miollis; Building VII 75015 Paris, France]

oraz na globalnych zestawieniach Maxa Rosera: [https://ourworldindata.org/energy-production-and-changing-energy-sources/].

* Możliwości zmniejszania masy nowoczesnych urządzeń wielkogabarytowych ilustruje przykład z elektrowni geotermal-nej na Kamczatce, gdzie w budynku przystosowanym do transformatorów tradycyjnych zainstalowano nowoczesne transformatory o zbliżonej mocy, które zajmują tylko drobną część przewidzianej w projekcie przestrzeni.

Rys. 3.18. Wiatraki nad Iłżą (Foto S.O. 2015)

TABELA 3.7. Zużycie energii w trylionach dżuli, odnawialnej bez hydroenergetyki

1970 1990 2000 2008 2014*

Elektryczność z EJ  19  25  26  24*

Elektryczność z HE  5  8  10  11  37*

Gaz ziemny 36  71  86 104 128*

Ropa naftowa 85 114 129 141 176*

Węgiel 62  94  88 132 163*

Bio-paliwa 34  40  45  42 * 13**

** W [Mtoe].

** W [Mtoe].

Według rodzajów źródeł energii – zmiana w okresie 1970–1990–2000–2008–2008–2014 z zestawienia Maxa Rosera (dostępne w 2017 roku) [https://ourworldindata.org/energy-production-and-changing-energy-sources/].

Dane CC BY-BY licence Max Roser.

Natomiast według raportu UNEP GSR 2016 łącznie na świecie uzyskuje się ze źródeł odnawialnych 785 GW mocy, w tym w UE 276, w BRICS 262, w Chinach 199, w USA 122, w Niemczech 92, w Japonii 43, w Indiach 36, we Włoszech 33 i w Hiszpanii 32 (UNEP 2016: http://www.ren21.net/wp-content/uploads/2016/05/

GSR_2016_ Full_Report_lowres.pdf; REN21 Secretariat c/o UNEP 1 Rue Miollis; Building VII 75015 Paris, France).

W roku 2014 zależne od podaży (tab. 3.8) zużycie energii wyzwalanej z różnych źródeł na świecie kształtowało się (według GSR 2016): 78,3% z paliw kopalnych; 2,5% z EJ, 19,2% ze źródeł odnawialnych, w tym 8,9% tradycyjne paliwa z biomasy i 10,3 z nowych źródeł, w tym 4,2% w postaci ciepła z materii orga-nicznej, z geotermii oraz ciepła słonecznego, 3,9 % w postaci prądu elektrycznego z hydroelektrowni, a 1,4%

łącznie z wiatraków, ogniw PV i geotermii, oraz 0,8 % energii z biopaliw.

Korzyści z rozwoju odnawialnych źródeł energii odnosi także rynek pracy. Według GSR 2016 bezpośred- nio i pośrednio związane z przemysłem energii odnawialnych na świecie są następujące ilości miejsc pracy:

fotowoltaika solarna (PV) 2 772 000; biopaliwa płynne 1 678 000; wiatraki 1 081 000; ciepło solarne grzewcze i chłodnicze 939 000; biopaliwa stałe 822 000; biogazy 382 000; hydroelektrownie małe 204 000; elektrownie (CSP) 14 000; łącznie na świecie pracuje w sektorze energetyki ze źródeł odnawialnych ponad 8 mln ludzi.

Rys. 3.19. Kamczatka, widok ogólny otoczenia elektrowni geotermalnej (Foto S.O. 2004)

TABELA 3.8. Trend podaży energii ze źródeł odnawialnych (wzrost w %) w ciągu lat 2010–koniec 2015, według rodzajów

Geotermalne   3,7%

W 2015 roku energia uzyskiwana z biomasy wzrosła do 464 TWh, wobec 200 TWh pod koniec roku 2009; geotermia dostarczyła w 2015 roku 75 TWh energii elektrycznej i tyleż (75 TWh) mocy cieplnej; w wy-korzystaniu cieplnej energii Ziemi przoduje Turcja (50% udziału), następnie Stany Zjednoczone (22%), Meksyk (17%), Kenia (6%), Niemcy i Japonia po 2%, a reszta świata w tym Islandia, Włochy, Węgry i Nowa Zelandia zaledwie 1%. W tym zróżnicowaniu udziałów zwracają uwagę Niemcy, które są jedynym krajem na świecie bez przejawów współczesnego wulkanizmu, w którym w znaczącym stopniu (2% światowego wykorzystywa-nia) potrafiono zutylizować zasoby geotermalne o niskiej entalpii.

Moc zainstalowanych na świecie generatorów w hydroelektrowniach osiągnęła w 2015 roku 1,064 TW.

W podziale na poszczególne kraje udział Chin wynosi 27,9%,/to jest około 290 GW, Brazylii 8,6%/90 GW, USA 7,5%/78 GW, Kanady 7,4%/75 GW, Rosji 4,5 %/4,6 GW, Indii 4,4 %, a reszta krajów łącznie ma 39,7%

zainstalowanej mocy generatorów w hydroelektrowniach.

Przykładem trendów w dziedzinie energetycznego wykorzystania wód śródlądowych dla pożytku ogól-nego jest rozwój nowoczesogól-nego budownictwa wodogól-nego wsparty nowoczesnymi sposobami usuwania ogra-niczeń technicznych, porównywalny z ogromem starożytnych konstrukcji nawadniających i budownictwem monumentalnym. Obecne mega-konstrukcje zapór wodnych z hydroelektrowniami wspomagają głównie zaspakajanie energetycznych potrzeb krajów nadal rozwijających się oraz ułatwiają kontrolowanie okreso-wych wezbrań powodziookreso-wych. W Egipcie wysłużona już „nowa” zapora Asuańska (Wysoka Tama Assuańska), budowana w latach 1960–1970, umożliwia uzyskanie mocy 2100 MW, wystarczającej na pokrycie połowy zapotrzebowania na energię elektryczną Egiptu. Natomiast Sudan zwiększa moc wykorzystywanej własnej energii hydroelektrycznej do 3000 MW.

Etiopia mająca dotychczas 6 hydroelektrowni o łącznej mocy 3500 MW na górskich dopływach Nilu, buduje największą w Afryce hydroelektrownię na Błękitnym Nilu, o kryptonimie GERD (Grand Ethiopian Renaissance Dam); ulokowana pod zaporą o wysokości 175 m i długości 1800 m elektrownia będzie genero-wać ~6 000 MW mocy elektrycznej. Egipt i Sudan są zaniepokojone nową inwestycją w Etiopii, która może oddziaływać istotnie na olbrzymie przepływy wód Nilu [(Stokstad 2016: Power play on the Nile; Science 351(6276), s. 904–907); http://www.salini-impregilo.com/en/projects/in-progress/dams-hydroelectric-plants-hydraulic-works/grand-ethiopian -renaissance-dam-project.html].

Według Davida L. Chandlera (2015) z biura informacji MIT (Massachussets Institute of Technology) międzynarodowi eksperci analizowali spodziewany wpływ budowanej zapory GERD na otoczenie, nie formu-łując konkluzji techniczno-środowiskowych, lecz raczej przejawiając zaniepokojenie i standardowe obawy, że tak wielka instalacja będzie miała istotny wpływ na środowisko naturalne wokół zbiornika oraz na warunki życia poniżej. Głosy blogerów także nie wnoszą wiele do raportu, poza pewnością, że jeśli jednak obiekt bę-dzie spokojnie włączany do eksploatacji i powoli napełniany, oraz właściwie eksploatowany, to jego wpływ na otoczenie w dolnym biegu Nilu będzie silnie tłumiony przez wielką zaporę w Asuanie, a zagrożenia zaopatrze-nia w wodę pitną są ograniczone przez możliwość pobierazaopatrze-nia wód podziemnych ze zbiornika nubijskiego pod Saharą, z którego już od wielu lat czerpie wodę Libia po kilka km³ rocznie. Farmerzy egipscy korzystają do

teraz ze starożytnych systemów irygacyjnych oraz z przypowierzchniowych zbiorników wody transferowanej współcześnie ze zbiornika Asuańskiego (rys. 3.20) [Chandler 2015: Report from conference at MIT addresses potential effects of huge construction project; http://news.mit.edu/2015/grand-ethiopian-renaissance-dam-report-0422].

Największa afrykańska hydroelektrownia GERD jest zlokalizowana około 500 km w kierunku NW od stolicy kraju (Addis Abeba). Ciężka i gigantyczna zapora główna zbiornika na Błękitnym Nilu została zbudo-wana z 10,2 mln m³ zagęszczonego betonu (RCC); jej zainstalowana łączna moc 6000 MW jest uzyskiwa-na w dwóch elektrowniach z 16 turbiuzyskiwa-nami Francisa; spodziewauzyskiwa-na generacja energii elektrycznej wyniesie 15 700 GWh rocznie; betonowy przelew o przepustowości 15 000 m³/s kontrolowanej przez 6 zastaw o wy-miarach 14 × 15,5 m każda, będzie zlokalizowany poza obrębem zapory głównej; powierzchnia zbiornika energetycznego o pojemności 79 mld m³ będzie na lewym brzegu ograniczona do 1561 km², na poziomie 640 m n.p.m. za pomocą sypanej zapory o długości 5 km, wysokości 50 m i objętości kruszywa 16 mln m³, z wo-doszczelnym płaszczem asfaltowym na powierzchni i z przelewem górnym pośrodku, bez zaworów. Także bu-dowana (w latach 2008–2015 w Etiopii) najwyższa w Afryce zapora wodna Gibe III na rzece Omo, chroni przed powodziami, spowalnia spływ i umożliwia kontrolowane przepływy stosownie do potrzeb irygacji pól upraw-nych i pastwisk. Obie wzbudzają niepokój niezależupraw-nych organizacji międzynarodowych. Protestują też perma-nentnie głodujący mieszkańcy terenów nadrzecznych oraz nomadzi koczujący w dolinach nawadnianych natu-ralnie podczas pory deszczowej (http://www.gibe3.com.et/brief.html; http://www.survivalinternational.org/tribes/omovalley;

http://www.survivalinternational.org/ news/10894), jak i wiele innych zapór (https://www.hrw.org/news/2015/02/03/zimbabwe- coerced-precarious-resettlement; https://www.hrw.org/news/2014/06/25/tajikistan-dam-resettlement-undermines-livelihoods;

https://www.hrw.org/report/2015/02/03/homeless-landless-and-destitute/plight-zimbabwes-tokwe-mukorsi-flood-victims). Odrębne miejsce w problematyce energetycznej mają hydroelektrownie wykorzystujące energię falo-wania oraz pływów oceanicznych, gdzie są zainstalowane turbiny i generatory prądu elektrycznego o mocach niewielkich, w zakładach w znacznym stopniu eksperymentalnych, bez istotnego udziału w światowym bi-lansie energetycznym. Istotny udział w tym bibi-lansie ma natomiast fotowoltaika, w 2015 roku dostarczająca światu 227 GW mocy wobec 5,1 GW w roku 2005 i 40 GW w 2010. Udział fotowoltaiki poszczególnych kra-jów w tych dostawach na świecie wynosi: Chiny 30%, Japonia 22%, USA 15%, Wielka Brytania 7%, Indie 4%, Niemcy 3,3%, Korea Pdn., Australia i Francja po 2%, Kanada, Pakistan, Holandia, Chile, Tajwan i Honduras po 1%, a reszta świata 8%. Moc uzyskiwana na świecie z systemów energii solarnej zogniskowanej (CSP), stosowanych do generowania pary wodnej napędzającej agregaty turbin parowych z generatorami prądu elektrycznego, osiągnęła w roku 2015 4,8 GW, wobec 1 GW w roku 2010, z czego w Hiszpanii około 2,3 GW, w USA 1,75 i w pozostałych krajach około 0,75 GW.

Znaczące jest również wykorzystanie cieplnej energii słonecznej do celów grzewczych i chłodnictwa, czyli możliwość klimatyzowania pomieszczeń mieszkalnych, biurowych i magazynów oraz, co byłoby

korzyst-Rys. 3.20. Największe z zanikających sztucznych jezior Toshka widziane we wrześniu 2002 r. i w czerwcu 2012 r.

(EO NASAhttps://earthobservatory.nasa.gov/IOTD//view. php?id=78531) w południowym Egipcie o maksymalnej powierzchni 1450 km²; utworzone z rocznego transferowania 25,25 km³ wód jeziora Asuańskiego sztucznym kanałem

w latach 1980–1990 [Stokstad Erik 2016: Power play on the Nile; Science 351( 6276), s. 904–907]

ne dla wielu krajów rozwijających się w strefach podzwrotnikowych, do schładzania szklarni warzywnych i owocowych. Łącznie na świecie kolektory ciepła słonecznego mają zainstalowaną moc 435 GW_t w roku 2015, wobec 59 GW_t w roku 2005 i 198 GW_t w roku 2010, z czego w Chinach >71 %.

Elektrownie wiatrowe miały w 2015 zainstalowaną moc 433 GW, z czego w Chinach około (~) 145 GW, w USA ~75 GW, w Niemczech ~45 GW, w Indiach ~25 GW, w pozostałych państwach w znacznie mniejszych ilościach.

Koszt jednostkowy energii elektrycznej (w US$/kWh) ze źródeł odnawialnych w 2015 roku, zależny od wielu fizjograficznych czynników regionalnych, lokalnych oraz potencjału rozwojowego kraju, czyli czynników ekonomicznych i politycznych, oraz stosownie do jednostkowej mocy generatorów, wahał się w dużych prze-działach (tab. 3.9), podobnie jak koszt „instalowania mocy” (tab. 3.10):

TABELA 3.9. Ceny jednostkowe energii elektrycznej na świecie w 2015 r.

Bio-energetyka 2,5 ¢ do 22 ¢ średnio około 6 ¢

Energia geotermalna 3,0 ¢ do 24 ¢ średnio około 5 ¢

Hydroenergetyka 3,0 ¢ do 35 ¢ średnio około 7 ¢

Fotowoltaika solarna 6,0 ¢ do 70 ¢ średnio około 15 ¢ Solarna zogniskowana 20,0 ¢ do 55 ¢ średnio około 30 ¢ Wiatrowa na lądzie 2,5 ¢ do 23 ¢ średnio około 7 ¢ Wiatrowa na morzu 8,0 ¢ do 27 ¢ średnio około 13 ¢

TABELA 3.10. Koszt zainstalowania w 2015 roku mocy 1 kW, stosownie do jednostkowej mocy generatorów, wahał się w przedziałach

Bio-energetyka 500 $ do 7 800 $ średnio od 1000 $ do 4000 $ Energia geotermalna 1500 $ do 10 000 $ średnio od 2000 $ do 6000 $ Hydroenergetyka 450 $ do 8 000 $ średnio od 1200 $ do 3000 $ Fotowoltaika solarna 800 $ do 8 000 $ średnio od 1400 $ do 2700 $ Solarna zogniskowana 3500 $ do 17 500 $ średnio od 4500 $ do 14 000 $ Wiatrowa na lądzie 1000 $ do 3 700 $ średnio od 1000 $ do 2500 $ Wiatrowa na morzu 2000 $ do 6 500 $ średnio od 3000 $ do 4200 $

Dostęp do czystej energii elektrycznej na świecie miało w 2013 roku 83% gospodarstw domowych, a zatem 17%, czyli ~1 486 mln ludności tego dostępu nie miało. Wśród niezelektryfikowanych gospodarstw 80% znajdowało się na wsi, a 20% w miastach; spośród niezelektryfikowanych 53% przypadało na kraje z obszaru subsaharyjskiego w Afryce i 44% w rozwijających się krajach Azji. W pozostałych miejscach na świe-cie tylko około 0,5 % gospodarstw domowych pozostawało niezelektryfikowanych. Nieco inny jest rozkład dostępności czystej energii dla przygotowania posiłków. Tylko 62% gospodarstw domowych świata posiada możliwość „czystego” gotowania, co należy rozumieć, że gorące posiłki są przygotowywane na kuchenkach elektrycznych, gazowych lub naftowych, a nie nad ogniskiem. Spośród pozostałych 38% bez możliwości go-towania w sposób „czysty” 70% jest w rozwijających się krajach Azji, 28% w krajach subsaharyjskich Afryki i 2% w pozostałych krajach świata. Czyli około 0,8% gospodarstw nie korzystało z kuchenek przy przygoto-wywaniu posiłków poza wymienionymi obszarami [Economic Community of West African States, ECOWAS Renewable Energy Policy (Praia, Cabo Verde: 2015), http://www.ecreee.org/sites/default/files/documents/ ecowas_renewable_energy_policy.

pdf; EN21. 2016. Renewables 2016 Global Status Report; (Paris: REN21 Secretariat) ISBN 978-3-9818107-0-7; (pdf) World-Energy- Resources-Full-report-2016.10.03.; http://www.worldenergyoutlook.org/publications/weo-2016/].

3.6. Populacja, ludzie, migracje, śmiertelność i długość życia