Istnieje kilka teorii na temat powstania nazwy wsi Hrud. Jedna z nich mówi, iż pod wpływem działania języka polskiego przekształceniu uległa miejscowa nazwa Gród, od grodu, jaki przypuszczalnie mógł znajdować się na tym terenie. Choć jest to najczęściej spotykane wytłumaczenie nazwy miejscowości, brak jakichkolwiek dowodów na potwierdzenie tej tezy. Druga teoria mówi, że nazwa Hrud wywodzi się od białoruskiego słowa grud, gru-dok (hrudok). Słowo to oznacza miejsce, miejscowość, wieś czy przysiółek położone na wzniesieniu, nad rzeką, potokiem, otoczone bagnami, lasami i łąkami, czasami w trudno dostępnym miejscu1. Faktycznie Hrud położony był nad rzeczką Białką, na lekkim wzniesieniu. Lasy i łąki towarzyszą Hru-dowi do tej pory, zaś bagna to nieodległe tereny, kilka kilometrów od centrum w okolicznych lasach i na łąkach2. Trzecia, najmniej poznana i najbardziej ta-jemnicza teoria mówi, iż nazwa Hrud jest nazwą topograficzną od hrud (grąd), miejsce wśród bagien, prasłowiańskie grodЪ – wzniesienie, pierś3, jednak brak jakiegokolwiek wytłumaczenia szerszego tej kwestii. Zarówno w literaturze jak i innych źródłach pisanych próżno by szukać potwierdzenia lub zaprzeczenia dla tej teorii.
Co do nazwy miejscowości narosło wiele nieścisłości i legend. Jedna z nich mówi o tym, że na miejscu dzisiejszego Hruda stał średniowieczny gród warowny. Trudno jednak odnieść się w historyczny sposób do tej legen-dy. Żadne źródła pisane, które przetrwały do dziś nie wspominają o takowym grodzie. Prawdą jest to, że tereny te i ich okolice w czasach początków pań-stwa polskiego były zasiedlone. Wskazują na to archeologiczne badania po-wierzchniowe (AZP), przeprowadzane w roku 1991 przez mgr S. Żółkow-skiego wraz grupą archeologów konsultantów, w skład której wchodzili m.in.:
prof. A. Kempisty, doc. T. Węgrzynowicz, prof. M. Miśkiewicz, dr J.
1 A. Józefowicz, Pogranicza kulturowe w legendach i podaniach Podlasia, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Organizacja i zarządzanie”, z. 65/2013, s. 12.
2 J. Janowicz, Likwidacja oficjalnego nazewnictwa Białostocczyzny pochodzenia białoru-skiego przez administrację rządową w latach 1921-2004. Scripta Manent, 2004, s. 189.
3 E. Szczodruch, (opracowanie), Odapelatywne nazwy osobowe. Na podstawie: Słow-nik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Odapelatywne nazwy osobowe, http://www.stankiewicze.com (dostęp: 5.05. 2017)
Robert Soldat 26
szewski4. Wyniki jednoznacznie potwierdzają fakt istnienia osady już od XI wieku na obszarze graniczącym z obecną wsią Hrud. Pierwotna osada umiej-scowiona była na piaszczystym wzniesieniu, górującym nad okolicą nieopo-dal cieku wodnego dopływu rzeczki Klukówki. Teren ten opasany był mokra-dłami i łąkami ze wszystkich niemalże stron5. Zapewne w okresach deszczów i roztopów wiosennych dotarcie do pierwotnej osady było nie lada wyzwa-niem. W odniesieniu do współczesności dawna osada leży przy drodze z Hru-da do Ossówki, niemalże na jej granicy, od strony HruHru-da. W tym miejscu na-leży również wspomnieć, iż na tym terenie i w jego okolicach archeolodzy znaleźli pozostałości wcześniejszych kultur z okresu starożytności, a nawet paleolitu i neolitu6. Grupa badawcza wskazywała na istnienie na tym terenie przedstawicieli kultury trzcinieckiej i wielbarskiej7, jednak wymaga to badań w większym zakresie, w tym wykopalisk.
Najstarsze ślady osadnictwa na terenie obecnego Hruda przypadają na XIII-XIV wiek. Koncentrują się one w dwóch miejscach. Na wschód od trak-tu biegnącego z Białej do Janowa, stanowisko położone jest na łagodnym sto-ku doliny niewielkiego, lewobrzeżnego dopływu rzeki Klukówki, tworzącego w tym miejscu „zatokę”. Teren jest piaszczysty i lekko wyniesiony ponad po-ziom podmokłych łąk (1,5-2m). Drugie miejsce to przeciwległy kraniec wsi (zachodni) w pobliżu dzisiejszych zabudowań parafialnych. Stanowisko
4 AZP 20-48. Archiwum WUOZ w Lublinie – delegatura w Białej Podlaskiej. Wykaz obiektów zabytkowych – stanowisk archeologicznych – znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków gminy Biała Podlaska. Sporządzony na podstawie zarządzenia nr 85/2014 Wójta Gminy Biała Podlaska z dnia 1 grudnia 2014 r. w sprawie gminnej ewidencji zabytków gminy Biała Podlaska.
5 AZP 20-24, 43-47. Archiwum WUOZ …, dz. cyt.
6 Głównie stanowisko AZP 20 oraz 49. Archiwum Konserwatora …, dz. cyt.
7 Kultura trzciniecka stanowisko AZP 36, 46 i 47, wielbarska AZP 43. Archiwum WUOZ …, dz. cyt.
Hrud – AZP 43 – fragment ceramiki
z XIII/XIV wieku Hrud – fragment ceramiki AZP 43
młodszy przed rzymski do rzymskiego, prawdopodobnie kultura wielbiarska
Przyczynek do dziejów... 27
cheologiczne znajduje się na krawędzi dobrze ukształtowanego stoku doliny dopływu rzeki Klukówki. W obu przypadkach część stanowiska od strony po-łudniowej została prawdopodobnie zniszczona przez obecną zabudowę8.
Najstarsze ślady pisane do jakich udało się dotrzeć na temat Hruda wymieniają miejscowość wśród dóbr przekazanych w roku 1571 Radziwiłłom przez rodzinę Kiszków9. W tymże roku książę Mikołaj Sierotka posiadł tylko połowę Bialszczyzny, obejmującej wówczas miasto z dworami: Sworskim Grabanowem i Worgulami; z wsiami: Hrud, Grabanów, Worgule, Terebella, Sławacin, Wołkowola Szczosnowska i Klonowica10.
Przez kolejne lata Hrud był w posiadaniu rodziny Radziwiłłów podle-gając pod tworzone na potrzeby danego właściciela folwarki, administracyjnie przynależąc do hrabstwa bialskiego11. I tak już kilkadziesiąt lat po przejściu okolicznych ziem w ręce litewskiego rodu Aleksander Ludwik Radziwiłł12 zreformował wieś Hrud i utworzył folwark Hrud, prawdopodobnie pod koniec swojego życia, które trwało do 1654 roku13. Folwark w Hrudzie miał w po-siadaniu w tym czasie 125 włók ziemi, zaś w Roskoszy, do której należała część ludności Hruda – 20 włók14. Do czasu reformy Hrud należał do folwar-ku Cycyborskiego, na co wskazują pisma procesowe między Aleksandrem Ludwikiem księciem Radziwiłłem i Barbarą Mieleszkową z 1594 roku15. Folwark Hrud dość szybko znika z dokumentacji inwentarzowej hrabstwa bialskiego, zaś cała ludność przechodzi w podległość folwarku w Roskoszy.
8 Na zniszczenia wskazują opisy stanowisk AZP 31, 34 oraz AZP 33. Archiwum WUOZ …, dz. cyt.
9 Biblioteka Warszawska, Ogólnego zbioru tom 230, Pismo miesięczne poświęcone naukom, sztukom i sprawom społecznym, Rok 1898 – t. 3, Warszawa Wydawca ul. Warecka 14, 1898, s. 321.
10 Biblioteka Warszawska…, dz. cyt., s. 321;
11 Przynależność do hrabstwa bialskiego istniała od początku przejęcia dóbr Białej i okolic przez ród Radziwiłłów. Szerzej: Biblioteka Warszawska…, dz. cyt.
12Aleksander Ludwik Radziwiłł ur. 4 sierpnia 1594 w Nieświeżu, zm. 30 marca 1654 r.
w Bolonii.
13 Szerzej: Polski słownik biograficzny t. 30 (1987), Radwan – Reguła Tadeusz, t. 30 s. 150.
14J. Flisiński, Biała na Podlasiu, t. I. Dzieje miasta i okolic do 1795 roku, Biała Pod-laska 2012, s. 342.
15 Zapis z 1627 roku informujący o tym, że dane pochodzą z 1594 roku. AGAD, Dział XXIII Archiwum Radziwiłłów, teka 4 plik 5, s. 150-154, 159-160, 163. Akta granicz-ne. Proces graniczny między Aleksandrem Ludwikiem księciem Radziwiłłem i Bar-barą Mieleszkową w sądach: grodu brzeskiego, Trybunału Głównego Wileńskiego i Mińskiego i podkomorskim wiedzionego o zabór gruntów: Burwińskiego i Sawczy-na kata oraz o pobicie leśnika i zniszczenie lasu i zboża.
Robert Soldat 28
W roku 1714 wieś wymieniana jest w inwentarzu folwarku Roskosz16, zaś w 1725 w obszernym inwentarzu folwark Hrud nie jest już wpisany17. Ten stan trwa co najmniej do roku 1781, gdzie na mapach hrabstwa bialskiego folwark Hrud nie jest jeszcze ujmowany18. Hrud pojawia się za to w inwentarzu z roku 1794 już jako samodzielny folwark19, jednak nie cała ludność wsi do niego należy. Część wschodnia należała do folwarku Roskosz, zaś zachodnia do folwarku Hrud20. Podobna sytuacja ma miejsce w roku 181821.
Dokumenty z 1736 roku odnotowują istnienie gospody, należącej do folwarku Roskosz22. Leżała ona przy trakcie z Białej do Janowa, tuż za wsią, w kierunku północnym. W inwentarzach z XVIII wieku znajduje się obszerny opis zabudowań, należących do rodziny żydowskiej. Karczma stara...23 – tak opisywana w roku 1736, by już 4 lata później odremontowaną karczmę odno-towywać: Karczma za P. Boharewicza zbudowana. Izba z komorą i sień, z dy-lów ściany, jeszcze niepokryta. Do izdebki za P. Kapyera zbudowanej wrot nie mają...24
Wiek XIX to czas zastawnej własności Hruda i Roskoszy. W tym cza-sie wieś Hrud była własnością rodu Radziwiłłów z Białej, lecz zastawiana na-leżała formalnie do innych właścicieli, np. w roku 1822 Radziwłłowie oddali w zastaw Teodorowi i Ludwice z Kamieńskich Michałowskim Roskosz i Hrud za 243.541 złp25.
Ludność Hruda to bez wątpienia mieszanka kulturowa pogranicza rusko-litewsko-polskiego26. Najstarsze zapisy wymieniają kilka rodzin drob-noszlacheckich, przybyłych na te tereny z zachodu, prawdopodobnie z
16Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 3557.
17 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 123.
18 Mapa hrabstwa bialskiego z 1781 roku, J. Flisiński, Biała…, dz. cyt.
19 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 1331., s. 1-4, 10-11.
20 Wynika to z porównania dwóch inwentarzy z roku 1794 folwarku Hrud i folwarku Roskosz. AGAD, Dział XXV Archiwum Radziwiłłów, sygn. 1331. s. 1-4, 10-11 oraz sygn. 3559 s. 1-8.
21 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 1332.
22 Gospoda nie została ujęta w inwentarzach folwarku Roskosz z roku 1714, 1728 oraz inwentarzach hrabstwa bialskiego w latach 1729, 1731, pojawia się już w roku 1736 i zawiera szczegółowy opis zabudowań. AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 124-127, 3557.
23 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 127, s. 165.
24 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 128, s. 228.
25 Biblioteka Warszawska…, dz. cyt., s. 322.
26Przez stulecia tereny te poddawane były silnym oddziaływaniom kulturowym, eko-nomicznym, społecznym i politycznym ze strony ludów i plemion zamieszkujących te tereny i okolice, a także przybyłym tj. Jaćwingowie, ludność białoruska, ukraińska, tatarska, żydowska, szerzej: A. Józefowicz, dz. cyt., s.12.
Przyczynek do dziejów... 29
zowsza. Przynależały one do parafii rzymskokatolickiej27. Jednak większość mieszkańców wsi to ludność prawosławna, potem unicka, co wskazywać mo-że na pochodzenie ze wschodu28.
Najstarsze zapisy mówią o szlacheckim rodzie Chełstowskich. W ak-tach Radziwiłłowskich jest adnotacja z roku 1652 o nadaniu 3,5 włóki ziemi ojcowi Sylwestra i Marcina Chełstowskich, pochodzącego z niedalekiego Ci-cibora29. Z kolei ród Mościckich i jego przedstawiciel Paweł Mościcki, syn Stefana zwanego „Sokolińskim” lub „Podolakiem”, w roku 1677 potwierdza swoje szlacheckie pochodzenie z ziemi łukowskiej. Zapisy wskazują, że mieszkał w Hrudzie, ale pochodził ze wsi Mościska niedaleko Łukowa, par.
trzebieszowska30. Potwierdzają to kolejne zapisy inwentarzowe, gdzie potom-kowie wspomnianego Pawła przez długi czas zamieszkują w tym miejscu31. Z innych rodów szlacheckich, o którym wspominają inwentarze 18 i 19-wieczne można wymienić: Korzeniewskich, Janikowskich, Ostrowskich, Chrzanowskich i Lachowiczów32.
Wśród ludności chłopskiej przewijają się przez większość inwentarzy XVIII-wiecznych, począwszy od roku 1714 i 1725, a część z nich aż do dzi-siaj, następujące nazwiska: Klimczuk, Szucki, Romanik, Korpysz, Smal, Hu-siniec, Tomczuk, Połynka, Pilipczuk, Trocewicz, Wachowiec, Chomiuk, Pa-nasiuk, Nestorowicz, Mayba, Markiewicz, Filipiuk, Kozak, Ocewicz, zaś w latach późniejszych również Jówko i Baszkura33. W inwentarzach znajdu-jemy jeszcze wiele innych nazwisk, jednakże odnoszą się one do osób, które przebywały w Hrudzie czasowo. Najstarszy zapis o małżeństwie z Hruda po-chodzi z roku 1731 i dotyczył ożenku Teodora Jarociuka z Mariną Kasperow-ną dnia 11 lutego 1731 roku, świadkami byli Piotr Paluch i Demian Szucki,
27 Akta Parafii Rzymskokatolickiej św. Anny w Białej Podlaskiej od XVIII wieku.
Biblioteka Miejska w Białej Podlaskiej.
28 Pierwsze zapisy o ludność prawosławnej z Hruda w roku powstania cerkwi w Bia-łej w 1582 roku. E. M. Kriżanowskij, Russkoje Zabuże. Chołmszczyzna i Podlasze.
Petersburg 1914 s. 84-92.
29AGAD Archiwum Radziwiłłów, Dział XXIII, teka 9 plik 5, s. 246.
30 W. Sienkiewicz, Szlachta okoliczna i ziemianie w regionie bialskim w XVI-XVIII w., [w:] T. Krawczak, Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, Podlaskie Towarzy-stwo Społeczno-Kulturalne, Biała Podlaska 1990, s. 108.
31 Nazwisko Mościcki pojawia się regularnie w zapisach przez cały XVIII wiek i na początku wieku XIX. AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dział XXV inwentarze fol-warku Hrud, Roskosz i hrabstwa bialskiego o sygn.: 123-131, 1331-1332, 3557-3560,
32Nazwiska szlacheckie występują m.in. w zapisach inwentarzowych w latach 1728-1818.
AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV sygn. 123-131, 1331-1332, 3558-3560.
33 Nazwiska spisano na podstawie inwentarzy z latach 1714-1818. AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 123-131, 1331-1332, 3557-3560.
Robert Soldat 30
ceremonię zaś przeprowadził ks. Adamus34. Wśród akt urodzenia najstarszy zapis pochodzi z 1742 roku i odnosi się do Korzeniewskiej Marianny, córki Stanisława i Anny35.
Z roku 1780 pochodzi spis szlachty pokoniowskiej, gdzie ze wsi Hruda wymienieni są Mikołaj Lachowicz wystawiający 1 konia, Benedykt Chełstowski – 1 konia, Jakob Chełstowski – 1 konia, a także Michał Mościcki, kapral – 1 konia i 1 pieszego, Stanisław Korzeniewski, 1 konia i 1 pieszego, Franciszek Chełstow-ski i Piotr ChełstowChełstow-ski – po 1 koniu36.
Parafia Hrud
Wedle dokumentów kościelnych od 1582 roku ludność prawosławna miejscowości Hrud przynależała do cerkwi w Białej, zaś szlachta rzymskoka-tolicka do parafii św. Anny w Białej37. W roku 1596 okoliczne cerkwie pra-wosławne, w tym i parafia w Białej, na mocy Unii Brzeskiej „stają” się unic-kie38. Najstarsze informacje na temat unickiej parafii w Hrudzie datują jej powstanie na 26 luty 1666 rok39. Parafię ufundował Michał Kazimierz Ra-dziwiłł, właściciel całej Białej i okolicznych włości. W akcie nadania przeka-zał on proboszczowi 2 włóki ziemi (60 mórg czyli ok. 36 hektarów)40.
34 Akta Stanu Cywilnego Parafii gr-kat. w Białej Podlaskiej księga z lat 1725-1745, s. 7, http://bbc.mbp.org.pl/dlibra, (dostęp: 2.07.2017)
35 Urodzona 20 maja 1742 roku. Akta Stanu Cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Anny w Białej podlaskiej. Księga urodzeń 1739-1746, nr 212, s. 20.
36AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXIII, sygn.: teka 2 plik 8, lata 1665-1813, s. 62, 65.
37 E. M. Kriżanowskij, Russkoje Zabuże. Chołmszczyzna i Podlasze, Petersburg 1914 s. 92; Akta Stanu Cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Anny w Białej Podla-skiej, XVIII-XIX wiek., http://bbc.mbp.org.pl/dlibra, (dostęp: 2.07.2017)
38Unia Brzeska, zawarta w 1596 pomiędzy Kościołem katolickim i prawosławnym na synodzie w Brześciu Litewskim. Miała na celu podporządkowanie Kościoła prawo-sławnego jurysdykcji papieskiej na terenach Rzeczpospolitej, przy zachowaniu przez Kościół Prawosławny dotychczasowego obrządku. Synod brzeski miał miejsce w dniach 6-10 października 1596 roku.
39 Akt fundacyjny parafii wzmiankowany wielokrotnie w dokumentach w Konsysto-rzu Greckokatolickim Diecezji Chełmskiej. Najstarszy zapis z roku 1726 z wizytacji parafii Hrud, Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, 35/95/0/5/101. Protokóły wizyta-cyjne i wizytacja generalna cerkwi w diecezji chełmskiej, bełskiej i brzeskiej, s. 305-306. Archiwum Państwowe w Lublinie. Kilkukrotnie wspomniany w Chełmskim Konsystorzu Greckokatolickim, 35/95/0/10/347. Akta gruntowe tyczące się cerkwi parafialnych. Dekanat bialski. Parafia Hrud. 1. Delo ob imuščestve Grudskago pri-choda Konstantinovskago blagočinija. 2. Delo o servitutnych pravach pravoslavnago prichoda Grud, Konstantinovskago uezda. W latach 1818-1873. Archiwum Państwo-we w Lublinie.
40 Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, Jednostka aktowa: 35/95/0/10/347…, dz. cyt. s. 115.
Przyczynek do dziejów... 31
nownie akt nadania potwierdzono 18 września 1669 roku. W 1760 roku na-stępuje oblatowanie aktu z 1666 roku w aktach Ziemi Mielnickiej41.
Kolejne lata istnienia parafii w Hrudzie przynoszą jej dalszy rozwój i dofinansowywanie funduszu. 27 maja 1717 roku Karol Stanisław Radziwiłł, Kanclerz Wielki Litewski, syn Michała Kazimierza Radziwiłła przekazuje ko-lejne fundusze dla parafii. Z kolei 22 lutego 1718 roku wizytuje i wspomaga fundusz parafialny Metropolita Kościoła Unickiego Biskup diecezji włodzi-miersko-brzeskiej Leon Kiszka42.
Dokumentacja zawarta w Konsystorzu Kościoła Greckokatolickiego Chełmskiego informuje, że pierwsza odnotowana wizytacja generalna odbyła się 23 sierpnia 1726 roku, gdzie proboszczem w tamtym czasie był Jan Pasz-kiewicz, wspomniany uprzednio w spisie parafialnym z 1726 roku, jako pro-boszcz, któremu fundusz z roku 1718 ma służyć43. Kolejne wizytacje parafia przechodziła w latach: 1753, 1773, 1775, 1778, 1780, 1782, 1784, 1803, brak jednak zachowanych szczegółowych dokumentów z tych wizytacji44.
W XVIII wieku oprócz wspomnianego powyżej Jana Paszkiewicza odnotowano w dokumentach jeszcze kilku duchownych unickich. W roku 1774 wymieniany jest Jozafat Kamiński45, zaś w 1787 w aktach urodzenia pa-rafii św. Anny w Białej Podlaskiej wspomniany „paroch hrudzki” o nazwisku Górski46. Z tego też okresu, bez określenia dokładniejszej daty, wspomniano księdza Andrzeja Hryniewicza47.
Kolejnym znanym proboszczem parafii unickiej w Hrudzie był Jan Ter-likiewicz. W latach 1807-1811 administrował on parafią48. W latach 1811-1825 funkcje proboszcza piastował kolejny duchowny Jan Ponosowicz, zaś od roku 1825 ponownie Jan Terlikiewicz już jako jej proboszcz49. Swoją posługę
41Tamże, s. 142.
42Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, 35/95/0/5/101…, dz. cyt., s. 306.
43 Tamże, s. 306.
44Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, 35/95/0/10/347…, dz. cyt. s. 64.
45AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział VIII, sygn. 105, s. 3.
46Akta Stanu Cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Anny w Białej Podlaskiej.
księga z lat 1785-1794. Nr aktu urodzenia 84/1787, s. 10.
47 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział VIII, sygn. 105, s. 5-6.
48 Informacje na podstawie Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolickiej w Hru-dziew latach 1810-1811. Archiwum Państwowe Lublin. Z lat 1807-1810 na podsta-wie: W. Kołbuk, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875, Lublin 1992, s. 169.
49 Co do datowania administrowania parafią przez Jana Terlikiewicza i Jana Ponoso-wicza są nieścisłości w dokumentach. W Chełmskim Konsystorzu Greckokatolickim ujmowane są daty, w których Jan Terlikiewicz jest administratorem, zaś jako admini-strator na aktach stanu cywilnego pod tą data figuruje Jan Ponosowicz. Datowanie wymaga więc głębszej analizy źródłowej.
Robert Soldat 32
pełnił aż do śmierci 3 kwietnia 1840 roku50 i został pochowany na cmentarzu w Hrudzie51. Po jego śmierci administrowanie parafią w latach 1840-1841 ob-jął na krótko Jan Górski – dziekan bialski52, następnie po jego śmierci Michał Karpowicz, proboszcz z Klonownicy53.
Prawdopodobnie w początkach XIX wieku w Hrudzie powstaje drugi cmentarz grzebalny w miejscu obecnego. Na mapach z tego okresu jest uwi-doczniony w roku 183954, zaś jeszcze w 1781 roku na szczegółowej mapie hrabstwa bialskiego, folwarku Roskosz wraz ze wsią Hrud, cmentarza nie ma55. Zlokalizowany obok kościoła cmentarz nie był więc zbyt duży i znaj-dował się w północnej części obecnego terenu kościoła, na którym obecnie można oglądać pamiątkowy pomnik ku czci unitów z roku 2000. W inwenta-rzach Chełmskiego Konsystorza Greckokatolickiego w 1825 roku są zapisy o dwóch cmentarzach, jednym koło cerkwi nieużytkowanym już, zaś drugim na gruncie dwornym w miejscu nieopisanym, gdzie ciała zmarłych się grzebią56.
Budynek kościoła unickiego w inwentarzach greckokatolickich jest opisywany dość obszernie. Już od początków XIX wieku uwidaczniają się za-pisy, które mówią o złym stanie technicznym obiektu wymagającym remontu.
Od roku 1822 można znaleźć zapisy: Kościół drewniany przez dawność, nie reperacji, lecz nowej budowy wymaga, lecz dotąd żadne kroki nie są jeszcze rozpoczęte57. Nie zrobiono go jednak aż do likwidacji parafii unickiej w Hru-dzie. W wielu źródłach znajdują się zapisy o tym, że w roku 1875 dokonano budowy nowej cerkwi w miejscu istniejącej58, nie znajduje to jednak na tę
50 Akt zgonu Jana Terlikiewicza. Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolickiej w Hru-dzie, sygn. 35/2011/0/2.4/30, nr aktu 3/1840. Archiwum Państwowe w Lublinie.
51 Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolickiej w Hrudzie w latach 1812-1840.
Archiwum Państwowe w Lublinie.
52Ks. Jan Górski urodził się w 1775 roku, funkcje dziekana bialskiego pełnił od 1808 roku. Był proboszczem w Kościeniewiczach. Zmarł 5 marca 1841 roku. Chełmski Konsystorz Greckokatolicki 35/95/0/12.3/769. Akta osobiste. GÓRSKI Jan, 1835-1841. Archiwum Państwowe w Lublinie.
53 Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolickiej w Hrudzie w latach 1840-44,sygn.
35/2011/0 Archiwum Państwowe Lublin.
54 D. Tarasiuk, Parafia w Horbowie 1516-1939. Parafia Rzymskokatolicka pw. Prze-mienienia Pańskiego w Horbowie, Horbów – Lublin 2016, Fragment mapy kwatermi-strzowskiej Królestwa Polskiego (1839 r.).
55J. Flisiński, Biała…, dz. cyt., Mappa generalna hrabstwa bialskiego dóbr Jaśnie Oświeconego Xięcia JMCi Hieronima Radziwiłła podkomorzego Wielkiego Xięstwa Litewskiego z ręcznie kolorowanego Atlasu Radziwiłłowskiego Hrabstwa Bialskiego (1781). Ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego w Płocku”. (Załącznik do książki).
56Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, 35/95/0/10/347…, dz. cyt., s. 113.
57 Tamże, s. 106.
58 Obwieszczenie Nr 3/2010 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie z dnia 25 czerwca 2010 roku w sprawie wykazu zabytków wpisanych do
re-Przyczynek do dziejów... 33
chwilę potwierdzenia w dokumentacji. W jakim stanie cerkiew unicka do-trwała do czasów prawosławnych trudno orzec. Pewnym jest, że cerkiew mu-siała być co najmniej odremontowana lub przebudowana. W jakim zakresie i czy dotyczyło to całej konstrukcji, na dzień dzisiejszy nie można stwierdzić.
Wymaga to gruntowniejszych badań źródłowych.
Od 14 października 1844 roku administratorem parafii zostaje syn Jana Terlikiewicza Paweł59, urodzony i wychowywany w Hrudzie60. Była to jego pierwsza i jak się później okazało jedyna parafia, gdyż przebywał w niej aż do śmierci w roku 185961. Po jego śmierci administrowanie parafią przejmują księża z sąsiednich parafii. Od października 1859 roku prowadzi ją ks. Alek-sander Starkiewicz z Cicibora, zaś od lutego 1860 późniejszy proboszcz Józef Terlikiewicz62, wtedy jeszcze kooperator w Klonownicy63.
Od roku 1862 parafie przejmuje na stałe wnuk Jana Terlikiewicza – Jó-zef64. Był to ostatni duchowny unicki w parafii Hrud, w której przebywał do roku 1871, skąd został przeniesiony do parafii Koszoły65. Co prawda od roku 1872 w unickiej parafii przebywał kolejny duchowny Julian Starosielec66. I choć formalnie był unickim duchownym, traktowano go jak prawosławnego, którym zresztą stał się po roku 1875.
Ludność parafii Hrud jako jedna z pierwszych odczuła skutki likwidacji unii brzeskiej. Już w końcu lipca 1867 roku gubernator siedlecki Gromeka przybył do Hruda wraz ze znanym unitą z Derła Pawłem Pikułą67, chcąc prze-konać ludność miejscową do przejścia na prawosławie. Miejsce przybycia nie było przypadkowe. Po pierwsze Hrud leżał blisko Białej i z racji umiejsco-wienia stał się miejscem pierwszych prób „nawracania” na prawosławie. Po drugie rok wcześniej, 18 października 1866 roku odbył się w Hrudzie tajny jestru zabytków nieruchomych „A” województwa lubelskiego. Cerkiew prawosławna, ob.
kościół rzym.-kat. pw. Zwiastowania NMP, drewn., 1875, nr rej.: A/1326 z 20.08.1999.
59 W. Kołbuk, Duchowieństwo..., dz. cyt.
60 Akt urodzenia Pawła Terlikiewicza. Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolic-kiej w Hrudzie, sygn. 35/2011/0/1/9, nr aktu 13/1819, Archiwum Państwowe w Lublinie.
61Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, 35/95/0/12.1/645. Katalog zmarłych kapła-nów w diecezyi chełmskiej 1811-1875, Archiwum Państwowe w Lublinie, s. 16; Akt zgonu Pawła Terlikiewicza. Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolickiej w Hru-dzie, sygn. 35/2011/0/2.4/49, nr aktu 9/1859, Archiwum Państwowe w Lublinie.
61Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, 35/95/0/12.1/645. Katalog zmarłych kapła-nów w diecezyi chełmskiej 1811-1875, Archiwum Państwowe w Lublinie, s. 16; Akt zgonu Pawła Terlikiewicza. Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolickiej w Hru-dzie, sygn. 35/2011/0/2.4/49, nr aktu 9/1859, Archiwum Państwowe w Lublinie.