Powiat bialski przed drugą wojną światową wchodził w skład wojewódz-twa lubelskiego. Miał powierzchnię 2123,2 km², podzielony był na 21 gmin wiejskich (Bohukały, Dobryń, Dubów, Hołowczyce, Huszcza, Kobylany, Ko-deń, Kościeniewicze, Kostomłoty, Łomazy, Pawłów, Piszczac, Rokitno, Ros-sosz, Sidorki, Sitnik, Swory, Tuczna, Witulin, Zabłocie, Zakanale) oraz 3 mia-sta (Biała Podlaska, Janów Podlaski i Terespol)1.W 1939 r. liczba mieszkańców wynosiła 127 504 osoby2.
Warto zwrócić uwagę, że powiat bialski był obszarem różnorodnym, jeżeli chodzi o jego mieszkańców. Była to różnorodność zarówno o charakterze narodo-wościowym, wyznaniowym i kulturalno-obyczajowym. Na przykład w 1931 r.
obok 82 637 Polaków mieszkało wtedy 18 192 Ukraińców, 14 288 Żydów i 988 przedstawicieli innych narodowości3. Ze zróżnicowaniem pod wzglę-dem narodowościowym łączyło się wyznaniowe. Pod wzglęwzglę-dem religijnym dominowali w 1938 r. rzymscy katolicy – 83 886 osób, 18 369 było prawo-sławnych, 14 128 wyznania mojżeszowego, 317 wyznania ewangelickiego oraz 802 innych wyznań4. W przededniu II wojny światowej obok Polaków znaczny odsetek stanowiły mniejszości narodowe – Ukraińcy, Żydzi i w mniejszym stopniu przedstawiciele innych narodowości. Ukraińcy mieszkali głównie na wsi, a źródłem ich utrzymania była praca na roli we własnym gospodarstwie.
Ludność żydowska stanowiła znaczny procent miast i miasteczek powiatu.
Analizując stosunki ludnościowe nie sposób pominąć problemów społeczno-zawodowych. W latach 1918-1939 woj. lubelskie zaliczane było do tzw. Polski B, co oznaczało tereny zacofane pod względem gospodarczym, jak i
1Drugi powszechny spis ludności z dn. 9.XII.1931 r. Mieszkania i gospodarstwa do-mowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo lubelskie, „Statystyka Polski”, seria C, z. 85, Warszawa 1938, s. 2-3.
2 R. Sielski, Miasto i powiat Biała Podlaska w okresie międzywojennym, [w:] Zbrod-nie hitlerowskie w regioZbrod-nie bialskopodlaskim 1939-1944, J. Doroszuk, Cz. Remesz, R. Sielski, J. Sroka, Lublin 1977, s. 13.
3 T. Doroszuk, Bastiony Podlasia, Warszawa 2005, s. 17.
4 B. Górny, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego (dalej: Mono-grafia powiatu...), Biała Podlaska 1939, s. 145.
Rolnictwo w powiecie bialskim 41
nym. Podobnie jak powiaty sąsiednie, również bialski miał charakter przede wszystkim rolniczy – 80% ludności mieszkało na wsi. Podział ludności pod względem zatrudnienia kształtował się następująco: rolnictwo – 70,4%, przemysł i rzemiosło – 14,1%, handel – 4,6%, komunikacja i transport – 2,1%, ogrodnic-two, rybactwo i leśnictwo – 1,3%, instytucje państwowe i kościelne – 1,9%, oświata i kultura – 0,8%, służba zdrowia i opieka społeczna – 0,5%, służba domowa – 0,7%, inne zawody – 3,6%5. Przytoczone powyżej dane wskazują, że bardzo istotnym elementem rozwoju gospodarczego powiatu bialskiego by-ło więc rolnictwo. Dobrze rozwijaby-ło się ogrodnictwo. Funkcjonowaby-ło również łowiectwo, pszczelarstwo, gospodarstwa rybne. Znana w kraju Państwowa Stad-nina Koni w Janowie Podlaskim posiadała majątek Wygoda o powierzchni 731 ha.
Należy dodać, że przemysł i rzemiosło odgrywało jednak pewną rolę w ekono-mice regionu. Na terenie powiatu znajdowała się największa inwestycja prze-mysłowa tego regionu – Podlaska Wytwórnia Samolotów (PWS). W latach 1937-1938 zatrudniano ok. 1200 osób i wytwarzano ok. 230 samolotów rocz-nie6. Zakłady przetwórcze istniały również w majątkach ziemskich – gorzelnie, młyny, tartaki, cegielnie, mleczarnie. Produkowały i przetwarzały na potrzeby mieszkańców powiatu. Źródłem utrzymania ludności miejskiej była praca w handlu. W rękach właścicieli żydowskich była większość sklepów i firm han-dlowych znajdujących się w powiecie. Pewne znaczenie miał bialski garnizon, bowiem stacjonowały w Białej Podlaskiej i miały tu swoją siedzibę następujące jednostki i urzędy wojskowe: 34 pułk piechoty (34 pp), III dywizjon 9 pułku arty-lerii lekkiej (9 pal), oficer placu, Komenda Rejonu Uzupełnień, Rejonowy In-spektorat Koni (na pow. Biała Podlaska, Radzyń Podlaski, Łuków i Włodawa), Obwodowa Komenda Przysposobienia Wojskowego (na pow. Biała Podlaska i Włodawa) oraz kierownictwo Fabrykacji Lotniczej – Ekspozytura nr IV. We-dług spisu z 9 grudnia 1931 r. garnizon wojskowy liczył 1 603 osoby.
O obliczu rolnictwa i efektach produkcji rolnej decydowało wiele róż-norodnych czynników. Oczywiście poziom rolnictwa określały przede wszy-stkim warunki naturalne, a te niezbyt sprzyjały rozwojowi tej dziedziny go-spodarki. W 1939 r. Bolesław Górny pisał: Gleby powiatu bialskiego można podzielić następująco: w południowej części powiatu występują piaski drob-noziarniste, bielice pyłowe, szczerki lekkie i sapy (ziemie torfowe zabagnio-ne); środkowa część powiatu – to szczerki lekkie i sapy, we wschodniej części powiatu, nad Bugiem, w okolicy Terespola, na stosunkowo niewielkiej prze-strzeni, rozciągają się mady piaszczyste i mady glinkowate, przedstawiając sobą najbardziej urodzajny zakątek powiatu: wreszcie północno-zachodnia część
5 B. Górny, Monografia powiatu... , s. 119.
6 T. Demidowicz, Biała Podlaska jako krajowy ośrodek przemysłu i sportów lotni-czych w okresie międzywojennym, [w:] Biała Podlaska. Szkice z dziejów miasta i okolic, red. J. Flisiński, Biała Podlaska 1999, s. 67-92.
Dariusz Sikora 42
wiatu posiada bielice pyłowe, bielice na glinie oraz nad Bugiem pas piasków drobnoziarnistych7. Pod względem właściwości ziemi, omawiany teren wyka-zywał zróżnicowanie, a dotyczyło to zwłaszcza jego żyzności, zwięzłości oraz ukształtowania poziomego i pionowego, warunkował zarazem rodzaje upraw.
Przeważały gleby piaszczyste oraz silnie zbielicowane o niezbyt ko-rzystnych warunkach fizycznych i chemicznych. W części północnej, urozma-iconej, falistej, znajdowało się więcej pól uprawnych. W południowej, nizin-nej, dominowały łąki i pastwiska. Lesistość powiatu nie była zbyt duża i do-chodziła do 18%8. Lasy te skupiały się przede wszystkim w gminach: Rokit-no, Dobryń, Konstantynów, Sitnik. Ich znaczna część pokrywała tereny zaba-gnione, leżące wśród piasków i wydm. Powiat bialski nie obfitował ogólnie biorąc w wysokowartościowe surowce mineralne. Najczęściej występującym surowcem był torf, który służył jako opał dla ludności, następnie zasoby kre-dy, oraz glina, którą stosowano do wyrobu cegieł.
Innym czynnikiem wpływającym na efekty produkcji rolnej była struk-tura użytków rolnych. W literaturze historycznej przyjmuje się, że pod koniec lat trzydziestych w powiecie bialskim przedstawiała się następująco: 52,4%
powierzchni obejmowały grunty orne, łąki – 12,5%, pastwiska - 7,5%, ogrody i sady – 1,2%, lasy – 17,6%, inne grunty i nieużytki – 8,8%9. Taka struktura użytkowania świadczyła o ekstensywnym charakterze rolnictwa. Grunty orne
7 B. Górny, Monografia powiatu..., s. 105-108.
8 Tamże, s. 112.
9Tamże, s. 195-196.
Podlasiacy podczas zbiorów ogórków w okolicach Terespola ok. 1936 r.
Rolnictwo w powiecie bialskim 43
wykorzystywane były głównie pod zasiewy zbóż i uprawę ziemniaków. Duże obszary leśne i dobry stan dzikich zwierząt sprzyjały rozwojowi łowiectwa, które miało nie tylko znaczenie hobbystyczne, ale również ekonomiczne.
Tabela nr 1. Powierzchnia zasiewów i zbiory w powiecie bialskim.
Ziemiopłody Powierzchnia w ha Zbiory w q Plon z ha w q
źródło: Statystyka rolnicza 1938, „Statystyka Polski”, seria C, z. 104, Warszawa 1939, s. 26.
Z powodu niskiej urodzajności gleb na terenie powiatu najbardziej roz-powszechniona była uprawa żyta, ziemniaków oraz owsa. Ludność żyła głów-nie z uprawy zboża i ziemniaków. Należy nadmienić, że w przededniu wybu-chu wojny przeciętne zbiory wynosiły odpowiednio: pszenica 9,8 q z ha (śred-nia dla kraju 12,4 q), żyto – 11,6 q (śred(śred-nia dla kraju 12,3 q), owies – 10,8 q (średnia dla kraju 11,7 q), jęczmień – 9,2 q (średnia dla kraju 11,6 q) oraz ziem-niaki – 138 q (średnia dla kraju 114 q)10. Powiat bialski jedynie w zbiorach ziemniaków przewyższał wynikami przeciętną w kraju, w pozostałych utrzy-mywał się blisko średniej krajowej.
10 Statystyka rolnicza 1938, „Statystyka Polski”, seria C, z. 104, Warszawa 1939, s. 26.
Dariusz Sikora 44
Dodatkowym elementem wpływającym na efekty produkcji rolnej była struktura gospodarstw rolnych. Łączyła się ona z wielkością posiadanej ziemi.
Wśród mieszkańców wsi dominującą, choć wewnętrznie zróżnicowaną grupą byli chłopi. Większość ludności żyjącej z rolnictwa posiadała samodzielne go-spodarstwa. Funkcjonowało 21 091 gospodarstw indywidualnych. W 1938 r.
w powiecie bialskim gospodarstwa duże, powyżej 50 ha stanowiły 0,2% ogółu, go-spodarstwa małe, poniżej 2 ha – 15,1%, a od 2 do 5 ha – 33,8%11.
Charakterystycznym dla tego obszaru był duży udział małej własności rolnej, a co się z tym wiązało, niższa produkcyjność rolnictwa i kultura rolna.
Podejmowano wiele wysiłków, aby stworzyć warunki do racjonalnego wyko-rzystania ziemi. Dla wielu gospodarstw chłopskich poważnym problemem była tzw. szachownica gruntów. Istniała ona wówczas, gdy jedna nieruchomość składała się z kilku lub kilkunastu parcel, zazwyczaj znacznie od siebie odda-lonych. Utrudniało to prowadzenie prac, zmuszało do pozostawienia części areału na drogi dojazdowe i miedze sprzyjające rodzeniu się konfliktów. Za-gadnienie komasacji w rolnictwie było więc ważne, gdyż po jej przeprowa-dzeniu rolnicy mogli racjonalnie gospodarować. Scalanie gruntów przebiegało w powiecie dość powoli. Do roku 1938 dokonano komasacji w 48 wsiach o ogólnej powierzchni 61 947 ha z 9 240 gospodarstwami12.
Na zmianę stosunków własnościowych wpływała także parcelacja więk-szych majątków. Ziemię tę przeznaczono w większości na utworzenie nowych
11 B. Górny, Monografia powiatu..., s. 196.
12 H. Mierzwiński, Dzieje Białej Podlaskiej, t. III, cz. I: Biała Podlaska w latach 1918-1939, Biała Podlaska 2010, s. 347.
Rolnicy w czasie przerwy obiadowej
Rolnictwo w powiecie bialskim 45
gospodarstw i powiększenie już istniejących. W latach 1918-1938 w powiecie bialskim rozparcelowano 12 144 ha. W wyniku tych działań powstało 740 nowych samodzielnych gospodarstw, a 678 powiększyło swój dotychczasowy areał. Pod koniec lat trzydziestych ilość parcelowanej ziemi wydatnie zmalała, w związku z wyczerpaniem się zapasów ziemi. Powyższe zmiany wpłynęły pozytywnie na obraz rolnictwa w powiecie bialskim.
Stan rolnictwa nadal był jednak daleki od oczekiwanego. Sytuacja po-szczególnych rodzin zależała jednak głównie od wielkości posiadanej ziemi, jakości gleby oraz umiejętności gospodarowania. Zróżnicowane były techniki produkcji. Obok niewielkiej liczby dużych, wydajnych i dobrze zorganizowa-nych gospodarstw właścicieli ziemskich znajdowała się olbrzymia masa drob-nych, zacofanych gospodarstw. Oznaczało to, że duża część gospodarstw chłopskich była zbyt mała, aby zapewnić wystarczające środki na utrzymanie rodziny. Jednocześnie właśnie w tych najmniejszych gospodarstwach wystę-powały największe nadwyżki siły roboczej.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt, iż majątki ziemskie posia-dały lepsze gleby, wyższą kulturę rolną i wydajność. O ile w 1938 r. wydajność żyta z ha w małej własności wynosiła 9 q, to w wielkiej kształtowała się w gra-nicach 11 q. Podobnie było z uprawą owsa (odpowiednio 11 q i 13 q) i ziem-niaków (125 q i 150 q)13. Warunki pracy oraz poziom dochodów tych kategorii gospodarstw rolniczych były różne. Zależały one przede wszystkim od wielkości gospodarstwa chłopów i ziemiaństwa, a także od wydajności z ha. Konsekwencją tego były różnice w poziomie życia pomiędzy chłopami a obszarnikami.
Rolnictwo stanowiło też źródło utrzymania robotników rolnych zatrud-nionych w folwarkach należących do wielkich właścicieli ziemskich. Tylko nieliczni mieszkańcy wsi wykonywali zawody pozarolnicze (np. nauczyciele, urzędnicy, rzemieślnicy). Poszczególne grupy mieszkańców wsi różniły się położeniem materialnym.
Nierozerwalnie ze zbiorami płodów rolnych związana była hodowla zwierząt.
Stan pogłowia zwierząt hodowlanych w powiecie przedstawiał się następująco:
Tabela nr 2. Inwentarz żywy w powiecie bialskim.
Wyszczególnienie Ogółem Miasta Gospodarstwa
większe Gospodarstwa
źródło: Statystyka rolnicza 1938, „Statystyka Polski”, seria C, z. 104, Warszawa 1939, s. 50.
13 B. Górny, Monografia powiatu..., s. 200.
Dariusz Sikora 46
Na podstawie powyższej tabeli widać, że w powiecie bialskim najlicz-niejszą stanowiła hodowla – trzody chlewnej, a także bydła rogatego. Rów-nież na terenie miast ludność zajmowała się hodowlą – zwłaszcza trzody.
O rozmiarach hodowli świadczy też wielkość uboju zwierząt. Dla po-trzeb rolnictwa pracowały rzeźnie. W powiecie bialskim funkcjonowało ich 7 (w Białej Podlaskiej, w Janowie Podlaskim, w Terespolu, w Piszczacu, w Ło-mazach, w Konstantynowie, w Kodniu). Ponadto funkcjonowało 8 rzeźni rytu-
alnych żydowskich, głównie drobiu. Zakładom prowadzącym ubój zwierząt władze starały się zapewnić odpowiednie warunki higieniczno-sanitarne po-przez nadzór kontrolny. Nad całością spraw weterynaryjno-sanitarnych w powiecie czuwał powiatowy lekarz weterynarii, który miał do dyspozycji 4 samorządowych lekarzy weterynarii i 3 samorządowych „oglą-daczy”. Dbano też o odpowiedni stan zdrowotny rzeźników. Jeśli chodzi o spo-życie mięsa w przeliczeniu na jednego mieszkańca, to było niższe (15,2 kg w 1931 r.) niż w kraju, gdzie wynosiło 19,9 kg14.
Powiat bialski nie posiadał lecznic dla zwierząt. Nadzór higieniczno-weterynaryjny był szczególnie potrzebny w okresach różnych epidemii zwie-rząt. Na przykład w roku 1938 zwierzęta hodowlane chorowały na pryszczy-cę. Zapewniono, mimo skromnych możliwości, dozór weterynaryjny. O jako-ści opieki weterynaryjnej w powiecie najlepiej świadczy fakt, że praktycznie w roku 1938 – poza epidemią pryszczycy i przypadkami wścieklizny, nosaci-zny, różycy świń – nie odnotowano innych chorób. Targi zwierzęce i jarmarki
14Tamże, s. 211.
Prace polowe ok. 1936 r.
Rolnictwo w powiecie bialskim 47
Prace polowe ok. 1936 r.
funkcjonowały: w Białej Podlaskiej, Janowie Podlaskim, Piszczacu, Łoma-zach, Rossoszu, Konstantynowie i Kodniu.
Pisząc o rolnictwie, nie można pominąć organizacji, które miały zna-czący wpływ na kształtowanie poziomu wsi, do nich należały przede wszyst-kim kółka rolnicze. W 1939 roku w powiecie było 74 koła liczące 1 600 członków. Oprócz kółek rolniczych w środowisku wiejskim działały
spółdziel-nie. Ogólna liczba spółdzielni na terenie powiatu bialskiego w po-czątku 1939 r. wynosiła: spół-dzielni spożywców – 21, rolniczo-spożywczych – 3, rolniczych – 1, producentów warzyw – 1, mle-czarskich – 5, rolniczo-budowla-nych – 1, Kas Stefczyka – 5 i ban-ków – 3. […] …, a ilość członków 5 46015. Dla pełniejszego obrazu gospodarstw rolnych – w latach 30 – tych należy wskazać na ich niskie wyposażenie techniczne.
Podstawową siłę pociągową sta-nowiły konie, dominowały zwy-kłe brony i pługi. Podstawowe czynności wykonywano ręcznie – zboże koszono kosami i sierpami.
Gleby użyźniano głównie oborni-kiem16. Zaledwie jedna wieś w po-wiecie była zelektryfikowana.
W tych warunkach praca na roli wymagała dużego nakładu sił, a jej efekty nie były adekwatne w stosunku do włożonego wysiłku. Możliwości zwiększenia produkcji były jednak ograniczone, gdyż brakowało pieniędzy na zakup nawo-zów sztucznych czy maszyn. W tej sytuacji pozostawało ograniczanie spożycia własnego i rodziny (zjawisko tzw. podaży głodowej). W ten sposób na rynku pojawiało się więcej żywności, co jednak prowadziło do dalszego spadku cen.
Do tego dochodziła niekorzystna relacja między cenami żywności a cenami ar-tykułów przemysłowych, tzw. nożyce cen. Chłopi rezygnowali zatem z zakupu większości towarów przemysłowych. Brak ubrań i obuwia był tak dotkliwy, że znaczna część dzieci nie uczęszczała do szkoły. Niski był poziom zdrowotny środowiska chłopskiego. „Głos Społeczny” nr z 7 1939 r. donosił, że higiena i czystość mieszkań wiejskich, szczególnie jednoizbowych, stoi na bardzo niskim
15 Tamże, s. 227.
16Co nam daje nawożenie sztuczne, „Głos Społeczny”, nr 5 z 1939, s. 6.
Dariusz Sikora 48
poziomie. Brud wyziera z każdego zakątka. Gnieżdżą się tam kury, a w zimie często prosiaki i cielęta, by nie zmarzły17.
Problemem wsi było zadłużenie gospodarstw rolnych, dotyczyło to za-równo drobnych rolników, jak i ziemiaństwa. Często też właściciele małych go-spodarstw szukali dodatkowego źródła dochodu i najmowali się do pracy w majątkach ziemskich albo u bogatych chłopów. Czasem wyjściem z sytuacji
była emigracja zarobkowa. Problem ten był trudny do rozwiązania, ponieważ zbyt słaby przemysł nie był w stanie wchłonąć nadwyżki rąk do pracy występu-jącej na wsi. Badania Ryszarda Sielskiego wykazały, że w latach 1921-1938 z terenu powiatu bialskiego wyjechało 15 tys. osób, głównie do Niemiec, Francji oraz do Ameryki Północnej i Ameryki Południowej18. Była to emigracja zarob-kowa, zarówno stała, jak też sezonowa. Były także gospodarstwa, które można było nazwać wzorowymi. Przykładem mógł być majątek Stanisława Rosenwer-tha-Różyczki w Cieleśnicy o powierzchni ponad 2 000 ha ze stawami rybnymi, gorzelnią, rafinerią spirytusu, młynem parowym oraz własną elektrownią19. Innym czynnikiem wpływającym na rozwój rolnictwa była oświata. W wielu miejscowościach kilkanaście procent dzieci nie uczęszczało do szkoły, szcze-gólnie w okresie jesienno-zimowym. Powody tego zjawiska były różne: mię-dzy innymi trudności finansowe rodziców (brak pienięmię-dzy na zakup obuwia
17 Z „monografii powiatu bialskiego. Wyjątki z rozdz. VIII Budownictwo i warunki mieszkaniowe, „Głos Społeczny”, nr 17 z 1939, s. 4.
18 R. Sielski, Miasto... , s. 16.
19 F. Zańko, W lasach Podlasia (cz. II), mps wspomnień w zbiorach Miejskiej Biblio-teki Publicznej w Białej Podlaskiej, Regionalia MN 98, s. 202.
Pałac w Cieleśnicy ok. 1936 r.
Rolnictwo w powiecie bialskim 49
i odzieży), znaczna odległość do szkoły, pomoc w gospodarstwie. Większość uczniów z lat międzywojennych nie kończyła wszystkich klas szkoły po-wszechnej. Poprzestawano zazwyczaj na kilku klasach początkowych. Opa-nowanie sztuki pisania i czytania bardzo często uznawano wówczas za wystar-czającą umiejętność. W Polsce międzywojennej ważnym szczeblem awansu społecznego było ukończenie szkoły średniej, dającej uprawnienia do podjęcia studiów wyższych. W tym czasie szkoły średnie miały w dużej mierze charak-ter elitarny. Poważną przeszkodą w pobieraniu nauk w szkołach średnich sta-nowiły opłaty roczne za naukę, które w gimnazjach i liceach sięgały nawet do 200 zł. Zniechęcało to rodziców do kształcenia dzieci, zwłaszcza przedsta-wicieli średniego i biednego chłopstwa.
Na początku lat trzydziestych niekorzystnie zmieniła się sytuacja poli-tyczna Polski i wzrastało zagrożenie ze strony Niemiec i ZSRR. W Sztabie Głównym Wojska Polskiego (WP) na wypadek wojny z III Rzeszą dla Lu-belszczyzny przewidywano rolę zaplecza gospodarczego i wyszkoleniowego.
Miał to być obszar tyłowy dla ochrony ludności. Władze wojskowe zdawały sobie sprawę z tego, że zwiększenie obronności państwa nie może się ograni-czać jedynie do szkolenia kolejnych roczników rekrutów. Z tego względu istotną rolę miało odegrać społeczeństwo. Stąd tak ważny był stosunek społe-czeństwa do wojska, jego gotowość i przygotowanie do samoobrony oraz ofiarność na rzecz obrony. Na uwagę zasługuje rozwiązanie problemu przygo-towania rolnictwa do funkcjonowania w warunkach wojennych. Jednostki wojskowe rozlokowane na terenie Południowego Podlasia podlegały mobili-zacji alarmowej oraz powszechnej. 23 marca 1939 r. w wyniku częściowej mobilizacji alarmowej zmobilizowano 9 Dywizję Piechoty: w tym 34 pp i III/9 pal. Komenda garnizonu bialskiego otrzymała rozkaz mobilizacji w tym samym dniu. W pułku odbyła się odprawa, odczytany został rozkaz mobilizacyjny, podano przydziały wojenne. Jednocześnie Rejonowa Komen-da Uzupełnień i starostwo powiatowe rozpoczęły rozsyłanie kart mobilizacyj-nych do rezerwistów oraz wezwań do osób posiadających konie, wozy, rowe-ry samochody, aby przekazali je do dyspozycji wojska. Mobilizacja przebie-gała w niekorzystnych warunkach, gdyż została ogłoszona w czasie, w którym szykowano się do wiosennych prac rolnych, bądź je wykonywano. Kobiety musiały podołać nowym obowiązkom, w tym także pracom tradycyjnie mę-skim. Mobilizacja wiązała się również z ryzykiem śmierci, zranienia, czy ka-lectwa. Doskonale zdawały sobie z tego sprawę rodziny powoływanych do wojska, jak również sami rezerwiści. Pomimo obaw i atmosfery niepewności mieszkańcy skonsolidowali się. Od kwietnia 1939 r. zaczęto organizować tzw.
Samopomoc Rolną, która służyła przeciwdziałaniu spadkowi produkcji rolnej.
Polegała na użyczeniu robocizny i maszyn sąsiadom niemogącym wykony-wać prac polowych ze względu na pobór do wojska członków rodziny. Powo-łano Rolniczą Służbę Młodzieży Wiejskiej (RSMW), której zadaniem było
or-Dariusz Sikora 50
ganizowanie biernej obrony przeciwlotniczej (OPL), utrzymywanie porządku na wsi, branie udziału w naprawie dróg i mostów dla wojska. Powszechne było na wsi zjawisko pomocy tuż przed wojną oddziałom WP, skierowanym na polowe kwatery wojskowe, gdzie były one formowane i szkolone. O charakte-rystycznej postawie mieszkańców wsi wobec żołnierzy 34 pułku piechoty tak pi-sał reporter „Głosu Społecznego”: Manewrujące oddziały wojskowe, kwaterowa-ły jakiś czas w Sławacinku, poczym przenioskwaterowa-ły się do innych wsi, tak że Sławaci-nek pozostał bez wojska. W tych dniach zgłosiła się do Pana Dowódcy Bialskiego Pułku Piechoty delegacja ze wsi Sławacinek z prośbą o przydzielenie dla wsi od-działu wojskowego na kwatery, bowiem odejście wojska ze wsi uważają za ujmę dla swych uczuć obywatelskich20. Były to piękne gesty i świadczyły o głębokim patriotyzmie. Warto odnotować, że rosnące napięcie w coraz większym stopniu umacniało więź pomiędzy Wojskim Polskim a społeczeństwem. Potwierdzeniem tego były powstające w miastach i wsiach komitety społeczne, które organizowa-ły zbiórkę dobrowolnych składek na rzecz Funduszu Obrony Narodowej – FON, Funduszu Obrony Morskiej – FOM, Pożyczkę Obrony Przeciwlotniczej – POP, czy wreszcie na zakup broni. W akcję zaangażowanych było wiele środowisk społecznych. Wśród ofiarodawców znaleźli się między innymi sołtysi z gminy Kobylany21. W październiku 1938 r. mieszkańcy wsi Tuczna ufundowali granat-nik dla 34 pp22. Wojsko było postrzegane jako siła zdolna do utrzymania niepod-ległości, stąd tak wielka ofiarność.
Gospodarkę rolną cechowała w zasadzie stagnacja. Plony zbóż w po-wiecie były niższe od wskaźników krajowych i porównywalne z poziomem upraw w województwie. Podobnie było w dziedzinie hodowli. Mieszkańcy wsi zmagali się z licznymi trudnościami, jak mało wydajne grunty, rozdrob-nienie gospodarstw, przeciążenia podatkami, zadłużenie, bezrobocie, utrud-niony dostęp do oświaty i analfabetyzm. Duża liczba osób żyjących z rolnic-twa powodowała znaczne rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Na to zjawisko nakładało się długie, trwające wiele dziesięcioleci zaniedbanie, spowodowane ogólnym zacofaniem polskiego rolnictwa w zaborze rosyjskim. Trudną sytua-cję ludności wiejskiej pogłębiał fakt, że nie było tu możliwości znalezienia pracy w zajęciach pozarolnych, gdyż stopień uprzemysłowienia powiatu był bardzo niski. Wydaje się też, że nierozwiązanie kwestii agrarnej było jedną z
Gospodarkę rolną cechowała w zasadzie stagnacja. Plony zbóż w po-wiecie były niższe od wskaźników krajowych i porównywalne z poziomem upraw w województwie. Podobnie było w dziedzinie hodowli. Mieszkańcy wsi zmagali się z licznymi trudnościami, jak mało wydajne grunty, rozdrob-nienie gospodarstw, przeciążenia podatkami, zadłużenie, bezrobocie, utrud-niony dostęp do oświaty i analfabetyzm. Duża liczba osób żyjących z rolnic-twa powodowała znaczne rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Na to zjawisko nakładało się długie, trwające wiele dziesięcioleci zaniedbanie, spowodowane ogólnym zacofaniem polskiego rolnictwa w zaborze rosyjskim. Trudną sytua-cję ludności wiejskiej pogłębiał fakt, że nie było tu możliwości znalezienia pracy w zajęciach pozarolnych, gdyż stopień uprzemysłowienia powiatu był bardzo niski. Wydaje się też, że nierozwiązanie kwestii agrarnej było jedną z